انتفاضه شعبانیه عراق
 تخریب دیوار حرم امام حسین(ع) در کربلا | |
| زمان | ماه شعبان سال ۱۴۱۱ق مصادف با ۱۹۹۱م. |
|---|---|
| مکان | عراق |
| نتیجه | شکست قیام مردمی |
| علت جنگ | نارضایتی عمومی از حکومت |
| جنگندگان | |
| طرفین جنگ | مردم عراق حکومت عراق به ریاست صدام حسین |
| فرماندهان جنگ | صدام حسین حسین کامل طه یاسین رمضان |
| تلفات | |
| خسارات | حدود سیصد هزار نفر کشته و حدود دو میلیون نفر عراقی آواره شدند. |
انتفاضه شعبانیه عراق قیام مردم عراق علیه حکومت صدام حسین در شعبان سال ۱۴۱۱ق مطابق با سال ۱۳۶۹ش بود. قیام از بصره شروع شد و معترضان در مدت ۱۵ روز چهارده استان از هجده استان عراق را تصرف کردند.
در واکنش حزب بعث عراق، ده‌ها هزار نفر کشته و حدود دو میلیون نفر آواره شدند. تعدادی از روحانیون دستگیر و یا اعدام شدند و شماری نیز از عراق فرار کردند. همچنین در واکنش حزب بعث حرم امام علی(ع) و حرم امام حسین(ع) آسیب دید و حکومت عراق بسیاری از مدارس دینی، مساجد و حسینیه‌ها را تخریب کرد.
نارضایتی مردم، نابودی و آسیب دیدن زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی عراق در جنگ با کویت و ایران، از عوامل قیام مردم عراق علیه صدام حسین بوده است.
زمینه‌ها و سرآغاز
قیام مردم عراق در ماه شعبان ۱۴۱۱ق (اسفند ۱۳۶۹ش)، از شهر بصره آغاز شد. یکی از نظامیان عراقی بازگشته از جنگ کویت، با گلوله تانک به سمت عکسی از صدام شلیک کرد[۱] مردم پس از این اتفاق به ساختمان حزب بعث عراق و سپس به زندان شهر حمله و آن را تصرف کردند.[۲] معترضان پس از مدتی شهر بصره را تصرف کردند و با انتشار خبر تصرف آن، برخی دیگر از استان‌های عراق نیز به تصرف مردم در آمد.[۳]
نابودی زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی عراق پس از جنگ با کویت، خسارت‌های به جامانده از جنگ با ایران و نارضایتی مردم از حکومت بعث، را از دلایل قیام مردم عراق علیه صدام دانسته‌اند.[۴] در پی حمله عراق به کویت، نیروهای متحدین به سرکردگی آمریکا به عراق حمله کردند و بسیاری از زیرساخت‌های اقتصادی و رفاهی عراق را نابود کردند.[۵] دولت عراق پس از جنگ خلیج فارس، بسیار ضعیف شد و نهادهای دولتی از بین رفتند. مردم نیز به سلاح دست پیدا کردند. مجموع اینها در شکل‌گیری انقلاب دخیل بود.[۶]
این قیام بدون برنامه‌ریزی ابتدایی و به صورت خودجوش آغاز گردید و هیچ حزب سیاسی یا فردی به صورت مطلق، رهبری این قیام را برعهده نداشت.[۶]
گستره
در انتفاضه شعبانیه، چهارده استان از هجده استان عراق به تصرف مردم درآمد. معترضان کنترل استان‌های دیالی، واسط، میسان، بصره، ذی قار، مثنی، قادسیه، بابل، کربلا، نجف، دهوک، اربیل، کرکوک و سلیمانیه را به دست گرفتند و فقط استان‌های مرکزی شامل صلاح الدین، بغداد، نینوا و الانبار در کنترل حکومت باقی ماند.[۷] از این‌رو انتفاضه شعبان را بزرگ‌ترین چالش داخلی عراق در دوره صدام حسین دانسته‌اند.[۸]
نجف
تحرکات مردم نجف در ۱۶ شعبان و به صورت تظاهرات در اطراف حرم امام علی(ع) آغاز گردید[۹] پس از مدتی به درگیری‌های مسلحانه میان گروه‌های مردمی و نیروهای بعثی تبدیل شد و به کشته و مجروح شدن افرادی از هر دو گروه انجامید. درگیری‌ها تا ظهر ۱۷ شعبان ادامه داشت و منجر به پیروزی گروه‌های مردمی و برافراشته شدن پرچم‌های سبز در مرکز شهر گردید.[۱۰]
کربلا
قیام در شهر کربلا روز ۱۸ شعبان آغاز شد[۱۱] هرچند روز ۱۶ شعبان درگیری‌های پراکنده‌ای در این شهر اتفاق افتاده بود.[۱۲] تحرکات مردمی کربلا سه روز ادامه داشت و در روز سوم مردم کنترل شهر را به دست گرفتند.[۱۳]
سرانجام قیام
انتفاضه شعبان ۱۵ روز ادامه داشت.[۱۴] انقلابیون توسط نیروهای صدام به‌شدت سرکوب شدند و بنابر آمار غیررسمی حدود سیصد هزار نفر از مردم کشته و حدود دو میلیون نفر عراقی آواره شدند.[۱۵] با این همه این نخستین رویدادی بود که به صورت جدی حکومت صدام حسین را تهدید می‌کرد و نزدیک بود موجب سقوط آن گردد.[۱۶]
برخی شهرها از جمله نجف، کربلا دست‌خوش بیشترین خرابی‌ها بودند.[۱۷] در شهرهای مذهبی، داماد صدام با نام حسین کامل مسئول از بین بردن قیام بود. سرکوب قیام در این دو شهر مذهبی توسط حسین کامل را با بی‌رحمی بسیار و کشتن مردم غیر نظامی دانسته‌اند.[۶] نیروهای بعثی در کربلا و نجف ده‌ها مسجد، مدرسه دینی و حسینیه را خراب کردند.[۱۸] بسیاری از کتاب‌های خطی ارزشمند نیز نابود شد.[۱۹]
رژیم برای بازپس‌گیری برخی نقاط از بمب شیمیایی استفاده کرد.[۲۰] بسیاری از افرادی که توسط رژیم بعث دستگیر شدند، کشته شده و در گورهایی دسته‌جمعی که پس از سقوط صدام کشف شد، دفن گردیدند.[۲۱]
بسیاری از مردم برای در امان ماندن به حرم ائمه پناه بردند، اما نظامیان حزب بعث، حرم‌ها را مورد حمله قرار دادند و بسیاری از مردم را کشتند.[۲۱]
پس از سرکوب قیام، آیت‌الله خویی به‌همراه تعدادی از افراد خانواده و نزدیکانش بازداشت و به بغداد منتقل شد.[۲۲] و پس از چند روز به اجبار در برابر دوربین‌های تلویزیون، با صدام گفتگو کرد.[۲۳]
سیدمحمدرضا موسوی خلخالی، سیدجعفر بحرالعلوم و سیدعزالدین بحرالعلوم که از نمایندگان آیت‌الله خویی بودند پس از سرکوب قیام اعدام شدند.[۲۴] سیدمحمد سبزواری، شیخ محمدرضا شبیب ساعدی و سیدمحمد صالح خرسان نیز از عراق مهاجرت کردند.[۲۵]
آسیب‌دیدن اماکن مقدس
فرماندهی سرکوب قیام در کربلا به عهده حسین کامل داماد صدام و در نجف با طه یاسین رمضان از افراد مشهور و مهم حزب بعث بود.[۲۶] نیروهای صدام با توپ و تانک به کربلا و نجف حمله کردند. در این حملات، حرم امام علی(ع)، حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) آسیب دید و پس از آن نیز به‌مدت شش ماه درهای حرم بسته بود.[۲۷]
حامیان حکومت
سیاست دولت آمریکا پس از بیرون راندن عراق از کویت در سال ۱۹۹۱م بر تغییر حکومت عراق بود؛ اما در انتفاضه شعبانیه، جورج بوش به صدام اجازه داد از تمام قوای نظامی خود علیه مردم استفاده کند، این تغییر رویکرد در جهت جلوگیری از روی کار آمدن یک دولت دینی در عراق ارزیابی شده است.[۲۸] ناظران معتقدند که آمریکا در جریان جنگ خلیخ فارس اجازه داد گارد جمهوری عراق سالم بماند. میلان رای در کتاب خود گفته است این تصمیم عمدا و آگاهانه و در عالی‌ترین سطوح مقامات امریکایی اتخاذ گردید.[۲۹] وزیر امور خارجه وقت امریکا نیز در کتاب خاطرات خود که بعدها منتشر شد آورده که در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای تصمیم بر این گرفته شد که صدام نباید سقوط کند؛ زیرا پس از سقوط صدام حکومت دست طرفداران ایران می‌افتاد.[۲۰] کارشناسان بر این باورند که این تصمیم آمریکا با فشار عربستان سعودی و بلکه تمام محیط عربی به‌وجود آمد؛ زیرا آنان نگران پیروزی شیعیان در صورت سقوط صدام بودند.[۳۰]
نقش سازمان مجاهدین
به گزارش برخی منابع، گروهک تروریستی سازمان مجاهدین خلق ایران (منافقین) در سرکوب انتفاضه شعبانیه با حکومت عراق هم‌کاری داشت. بنابر اسنادی، آنان در سرکوب مردم بصره نقش داشتند و تعداد زیادی از کشته‌ها را در گورهای جمعی دفن کردند.[۳۱]
برخی از اعضای جدا شده از سازمان، توضیحاتی در مورد این واقعه و عملیاتی که با نام مروارید انجام شد، ارائه کرده‌اند. آنان به قتل‌عام کردها در این انتفاضه و خدمتِ سازمان به صدام در این انتفاضه، اقرار کرده‌اند.[۳۲]
بعدها و در ۷ آبان ۱۳۹۴، گروهی که خود را متشکل از خانواده‌های قربانیان انتفاضه شعبانیه معرفی می‌کرد در عملیات موشکی، ۲۵ عضو گروه مجاهدین خلق را کشته و ۲۰۰ نفر از آنان را زخمی کرد.[۳۱]
واکنش‌ها
آیت‌الله خویی در ۱۸ شعبان دو روز پس از آغاز قیام در نجف بیانیه‌ای صادر کرد و در آن به رعایت احکام شرعی، دوری از اموال مردم و بیت‌المال، دفن اجسادی که در خیابان‌ها مانده، مثله نکردن و اموری مانند آن، حکم کرد.[۳۳] دو روز پس از آن آیت‌الله خویی بیانیه دیگری صادر کرده و در آن ۹ نفر از روحانیون را برای رسیدگی به امور منصوب کرد که عبارت بودند از:
- سید محمدرضا موسوی خلخالی
- سید جعفر بحرالعلوم
- سید عزالدین بحرالعلوم
- سید محمد سبزواری فرزند آیت‌الله سبزواری
- شیخ محمدرضا شبیب ساعدی
- سید محمد صالح سید عبدالرسول خرسان
- محمدتقی خوئی فرزند آیت‌الله خویی
- سید محمدرضا خرسان
- سید محی‌الدین غریفی
در پی صدور بیانیه برخی از این افراد برای رسیدگی به امور، به شهرهای مختلف رفتند.[۳۴]
سید عبدالاعلی سبزواری از علمای بزرگ نجف نیز با صدور فتوایی حمایت خویش از انتفاضه را اعلام نمود.[۳۵]
سید محمدباقر حکیم نیز از انتفاضه حمایت کرده و طرفدارانش نیز نقش پررنگی در انتفاضه شعبان داشتند.[۳۶]
در ایران به جهت کشتار مردم عراق و اهانت به اماکن مقدس، یک روز عزای عمومی اعلام شد[۳۷] و آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران به این مناسبت پیامی صادر کرد.[۳۸]
دلایل ناکامی
محققان چند عامل را دلیل شکست سریع انتفاضه شعبانیه دانسته‌اند:
- استفاده حکومت از سلاح‌های سنگین با قدرت تخریبی بالا مانند توپ جنگی
- استفاده از نیروی آموزش‌دیده مانند گارد ریاست‌جمهوری عراق با دسترسی به انواع سلاح‌ها و همچنین دارا بودن اختیارات گسترده برای کشتار مردم[۳۹]
- تسلط هوایی حکومت و استفاده از هلی‌کوپتر
- فقدان رهبری لایق در داخل و خارج
- عدم پیوستن استان‌های سنی نشین به انتفاضه
- عدم حمایت کشورهای منطقه از انتفاضه[۴۰]
- عدم هماهنگی بین گروه‌های عراقی
- تسلط بدون برنامه انقلابیون بر شهرهای عراق
- نداشتن روحیه تعاون، همبستگی و ملی‌گرایی بین گروه‌های حاضر در قیام.[۴۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ الاسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۳۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۲۳.
- ↑ کریمی، «جنگ عراق و کویت»، ج۱۱، ص۱۴۰.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ «مستند انتفاضه شعبانیه»، شبکه اهل‌البیت، سایت آپارات.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۳۰.
- ↑ الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۷.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۰.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۰۱.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۲۰.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۹.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۲۰.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۷.
- ↑ «ماجرای انتفاضه شعبانیه چیست؟»، سایت خبری فردا.
- ↑ الزبیدی و دیگران، عراق در جستجوی آینده، ۱۳۹۵ش، ص۹۸.
- ↑ الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۸.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۱۴۹-۱۵۶.
- ↑ الحکیم، عذاب بلا نهایه، ۱۹۹۳م، ص۱۱۲.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ «مستند انتفاضه شعبانیه»، شبکه اهل‌البیت، سایت آپارات.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ «مستند انتفاضه شعبانیه»، شبکه اهل‌البیت، سایت آپارات.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر در این زمینه رجوع کنید به: جعفریان، خاطره‌ای خواندنی درباره دستگیری آیت‌الله خویی در انتفاضه شعبانیه ۱۹۹۱، سایت خبر آنلاین.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۲۱۳.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۸۹.
- ↑ آل‌طعمه، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، ۱۴۳۳ق، ص۴۷.
- ↑ نگاهی به انتفاضه شعبانیه؛ چگونه آمریکا ظرف چند روز، راهبرد خود را در قبال صدام تغییر داد؟، قدس آنلاین.
- ↑ رای، خطه غزو العراق، ۲۰۰۳م، ص۱۳۱، نقل در الزبیدی و دیگران، عراق در جستجوی آینده، ۱۳۹۵ش، ص۹۵.
- ↑ الزبیدی و دیگران، عراق در جستجوی آینده، ۱۳۹۵ش، ص۹۵.
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ «جیش‌المختار حمله به مقر منافقین را بر عهده گرفت»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «خاطرات تکان‌دهنده قتل عام کردها توسط منافقین»، سایت هابیلیان.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۲۴۷.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه، ۱۳۹۱ش، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ درگذشت مرجع بزرگ، آیت‌اللّه سید عبدالاعلی موسوی سبزواری، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ خامه‌یار، «قیام سرتاسری و همگانی مردم عراق»، ص۶۷.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۳۱۵.
- ↑ «اعلام عزای عمومی در پی کشتار مردم عراق»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ۲۱۰.
- ↑ الزبیدی و دیگران، عراق در جستجوی آینده، ۱۳۹۵ش، ص۹۸.
- ↑ تبرائیان، انتفاضه شعبانیه،۱۳۹۱ش، ص۵۰۹.
منابع
- «اعلام عزای عمومی در پی کشتار مردم عراق»، سایت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اسفند ۱۳۶۹، تاریخ بازدید: ۱۳ اسفند ۱۳۹۷ش.
- «نگاهی به انتفاضه شعبانیه؛ چگونه آمریکا ظرف چند روز، راهبرد خود را در قبال صدام تغییر داد؟»، قدس آنلاین، درج مطلب: ۲۷اردیبهشت۱۳۹۶، مشاهده:۳۰ آبان ۱۳۹۷ش.
- «درگذشت مرجع بزرگ آیت‌اللّه سید عبدالاعلی موسوی سبزواری»، سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: فروردین ۱۳۸۴ش، تاریخ بازدید: ۶ خرداد ۱۳۹۷ش.
- «ماجرای انتفاضه شعبانیه چیست؟»، سایت خبری فردا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ شهریور ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۶ خرداد ۱۳۹۷ش.
- «جیش‌المختار حمله به مقر منافقین را بر عهده گرفت»، سایت خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۸آبان ۱۳۹۴ش،۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۶ خرداد ۱۳۹۷ش.
- جعفریان، رسول، «خاطره‌ای خواندنی در باره دستگیری آیت‌الله خویی در انتفاضه شعبانیه ۱۹۹۱»، سایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۶ خرداد ۱۳۹۷ش.
- «اعلام عزای عمومی در پی کشتار مردم عراق»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: ۱۳۶۹/۱۲/۲۶.
- آل‌طعمه، سلمان هادی، الانتفاضه الشعبانیه فی کربلاء، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۴۳۳ق.
- الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
- الحکیم، صاحب، عذاب بلا نهایه، لندن، المنار، ۱۹۹۳م.
- خامه‌یار، حسن، قیام سرتاسری و همگانی مردم عراق، مجله شاهد یاران، شماره۴۱-۴۲، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
- کریمی، جواد، «جنگ عراق و کویت»، دانشنامه، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- «خاطرات تكان‌دهنده قتل عام كردها توسط منافقين»، سایت هابیلیان، تاریخ انتشار: ۲۹اسفند ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۲۴ دی ۱۳۹۷ش.
- الزبیدی، حسن لطیف و دیگران، عراق در جستجوی آینده، تهران، موسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، ۱۳۹۵ش.
- تبرائیان، صفاءالدین، انتفاضه شعبانیه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- رای، میلان، خطه غزو العراق، ترجمه حسن الحسن، بیروت، دارلکتاب العربی، ۲۰۰۳م.