فرشته

فرشته یا مَلَک (جمع=ملائکه) موجوداتی نامرئی و فراطبیعی، که مأمور اجرای اوامر خدا در دنیا و آخرت‌اند و باور به وجود آنها از اعتقادات مسلمانان است. فرشته‌ها دسته‌ها و مراتب مختلفی دارند. جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل از فرشتگان مقرب هستند.

ملائکه گناه و نافرمانی مبرّا هستند و در انجام وظیفه خود کوتاهی نمی‌کنند. عبادت، تسبیح خدا، نوشتن نامه اعمال، آوردن وحی، حفاظت از انسان‌ها، یاری رساندن به مؤمنان، رساندن روزی مادی و معنوی، گرفتن جان‌ها، هدایت قلب‌ها و مأموران عذاب از وظایف آنان به شمار می‌رود.

چیستی فرشتگان

نگاره یک فرشته متعلق به قرن ۱۶ میلادی.

فرشتگان، موجودات نامرئی هستند که قابل اشاره حسی نیستند و فرستادگان خدا به شمار می‌آیند. ملائکه جمع ملک است ملک از الوکه به معنای رسالت گرفته شده است.

درباره ماهیت فرشتگان اختلاف‌نظر وجود دارد. فیلسوفان، فرشتگان را موجوداتی غیرجسمانی و مجرد می‌دانند که برخی از تجرد تام عقلانی و گروهی نیز از تجرد برزخی برخوردارند البته معتقدند گروه دوم آنان برخی از خواص ماده مانند شکل را دارند. اما متکلمان ملائکه را اجسام لطیف و نورانی دانسته که به اشکال و صورت‌های مختلف درمی‌آیند.

نداشتن خواص ماده همچون قوه شهوت و غضب، تغییر، تحول و تکامل، عارض شدن خستگی، قابلیت اشاره حسی و اشغال فضا از دلایل تجرد ملائکه ذکر شده است. بر پایه روایتی از امام صادق(ع) ملائکه از نور آفریده شده‌اند.

اهمیت و جایگاه

باور به وجود فرشتگان از اعتقادات مسلمانان است. و ایمان به آنها مانند ایمان به نماز و روزه است و از لوازم ایمان به نبوت به شمار می‌رود.

واژه ملک در ۸۸ مرتبه در قرآن به کار رفته است. امام علی(ع) در خطبه اشباح، به خلقت فرشتگان، اقسام آنها، ویژگی‌ها و وظایف آنها پرداخته است. دعای سوم صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) اختصاص به فرشتگان مقرب خدا دارد و صلوات و درود خدا را عامل فزونی طهارت آنها می‌داند. علامه مجلسی در بحارالانوار حدود ۱۴۰ روایت درباره چیستی ملائکه، وظایف آنان، عصمت فرشتگان و اوصاف فرشتگان مقرب آورده است.

ملائکه در دیگر ادیان

در دین زرتشت همه فرشتگان مخلوق اهورامزدا هستند و هر امشاسپند مظهر یکی از صفت‌های او است. در یهود، فرشتگان به منزله بندگان خدا هستند که دستورهای او را در زمین اجرا می‌کنند. آنان مؤمنان را حمایت و کافران را تنبیه می‌کنند و وحی را به انسان‌ها می‌رسانند. گاهی هم امکان دارد در زمین به شکل انسان ظاهر شوند. همچنین بنابر انجیل فرشتگان پیش از انسان آفریده شده و نگاهبان انسانند. درود فرستادن و به نوعی پرستش برخی فرشتگان مانند میکائیل، در کلیسا‌های مسیحی رایج است. از این‌رو از سده چهارم میلادی، در سرزمین‌های مسیحی، نمازخانه‌هایی برای میکائیل ساخته شده است.

وظایف

در قرآن وظایفی برای فرشتگان ذکر شده است. وساطت در نزول وحی و ابلاغ پیام الاهی به پیامبران، تدبیر امور عالم و وساطت در رساندن فیض الاهی به مخلوقات، استغفار و شفاعت برای مؤمنان و امداد آنان، لعن کافران، ثبت اعمال بندگان و قبض روح آنان از جمله مأموریت‌های فرشتگان است. فرشتگان در عالم برزخ و آخرت نیز حضور دارند؛ گروهی از آنان در بهشت مستقر هستند و گروهی نیز نگاهبان دوزخ و دوزخیان‌اند.

گروهی از فرشتگان همواره به عبادت و تقدیس و تسبیح خدا اشتغال دارند و به کاری دیگر نمی‌پردازند.

در قرآن از صافات، زاجرات، تالیات، مرسلات، عاصفات، ناشرات، فارقات و ملقیات به عنوان دسته‌های فرشته‌ها یاد شده است.

مراتب و اقسام

بر اساس آیات قرآن فرشتگان دارای مراتب و مقامات مختلفی هستند. برخی از آنان کارگزار فرشتۀ وحی (جبرائیل) و گروهی کارگزار عزرائیل به شمار می‌آیند.

ملاصدرا ملائکه را به فرشتگان مقرب، ارواح مُهَیمِه، فرشتگان موکل بر اجرام آسمانی، فرشتگان عقلی و فرشتگان زمینی و امام خمینی آنان را به فرشتگان غیرمتصرف در اجسام (فرشتگان مهیمه و اهل عالم جبروت ) و فرشتگان موکل بر موجودات جسمانی تقسیم کرده‌اند.

جبرائیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل فرشتگان مقرب‌اند.

تعداد فرشتگان

بنابر روایات ملائکه از با سابقه‌ترین مخلوقات خدا هستند؛ در احادیث آمده است که خلقت ملائکه بعد از خلقت انوار و ارواح پیامبر(ص) و امامان(ع) بوده و پرتعدادترین مخلوقات خداوند هستند.

ویژگی‌ها

امام علی(ع) در خطبه اشباح فرشتگان را داناترین خلق به خدا، ترسنده‌ترین خلق از او، مقرب‌ترین خلق به خدا و عامل‌ترین خلق به فرمان خدا معرفی کرده است که نه خواب بر دیدگانشان مسلط می‌شود و نه سهو بر عقل و نه خستگی بر بدن‌هایشان.

تجرد

به گفته ملاصدرا علم و کمال فرشتگان قابل افزایش است هرچند حکما بر اساس آیه «و ما منا الا له مقام معلوم» آن را برای گروهی از آنان قابل افزایش نمی‌دانند وی معتقد است که گرچه برای ملائکه تدبیرکننده افزایش علوم و کمال امری ممکن است اما افزایش آن فقط از سوی خداوند است. همچنین از گفته برخی مفسران در ذیل آیه مذکور هم به دست می‌آید که فرشتگان مقام ثابتی دارند و از آن تجاوز نمی‌کنند.

آیا فرشتگان بر انسان برتری دارند؟

عالمان دینی بر طبق آیه ۷۰ سوره اسرا که از کرامت بنی‌آدم و برتری آنان بر بسیاری از مخلوقات سخن گفته است، معتقدند فرشتگان از انسان‌های معمولی برترند ولی اگر انسان استعدادهای خود را بالفعل کند از ملائک برتر خواهد شد. با این وجود ابن عربی فرشتگان عالین(مهیمین) را برتر از بنی‌آدم می‌داند و معتقد است بر اساس آیه ۷۵ سوره صاد، سجده بر آدم، بر فرشتگان عالین واجب نبود. اما قیصری انسان‌هایی که به مقام خلیفة اللهی رسیده‌اند را از فرشتگان عالین هم برتر می‌داند. ملاصدرا با استناد به این آیه که به تعلیم آدم به ملائکه اشاره دارد معتقد است که این آیه بر برتری ملائکه بر فرشتگان ساکن زمین و آسمان دلالت دارد نه فرشتگان مهیمین.

ملائکه علم خود را همانند پیامبران از لوح محفوظ کسب می‌کنند. گفته شده از آیات و روایات برمی‌آید که علم ملائک، در موارد بی‌شماری بیش از انسان‌های معمولی است؛ ولی در برابر انبیایی همچون آدم که حتی مقام انبیای اولوالعزم را ندارد ظرفیت علمی کمتری دارند، چنانکه قرآن، آدم را معلم ملائکه معرفی می‌کند و آنها ظرفیت فراگیری همه اسماء الهی را در خود نیافتند.

بال داشتن فرشتگان

بنا بر آیات قرآن فرشتگان دارای بال هستند، در روایات نیز به بال داشتن آنها اشاره شده است بنا بر رویاتی از ابن عباس، پیامبر در معراج جبرائیل را با ششصد بال مشاهده کرده است. درباره بال فرشتگان نظرات مختلفی ارائه شده است:

• علامه طباطبایی معتقد است منظور از بال داشتن فرشتگان این است که آنها مجهز به چیزی هستند که با آن از آسمان به زمین و از زمین به آسمان می‌روند، نه اینکه بالی نظیر بال پرندگان داشته باشند.
• امام خمینی معتقد است فرشتگان عالم ملکوت مجرد تام بوده و بال ندارند، اما فرشتگان عالم مثال ممکن است دارای بال و پر مثالی باشند.
• ابن عربی منظور از تعداد بالهای فرشتگان را میزان تأثیر در ملکوت آسمان و زمین می‌داند.
• برخی تعداد بالها را نشانه سرعت فرشتگان در انجام اوامر الهی می‌دانند و بعضی آن را نشان تفاوت مراتب فرشتگان یا تفاوت عوالم آنها

تمثل بشری

تمثل یعنی فرشتگان با صورتی غیر از صورت اصلی خود ظاهر شوند. قرآن در ماجرای حضور فرشتگان نزد حضرت ابراهیم(ع)،لوط، داوود،مریم، و پیامبر اکرم(ص) تمثل بشری فرشتگان را مطرح کرده است. همچنین در روایات تمثل فرشتگان بر انسانها مطرح شده که از جمله آنها تمثل جبرئیل برای پیامبر اکرم(ص) به صورت دحیه کلبی است. در روایات آمده که فرشتگان هنگام قبض روح، متناسب با آن که روح شخص مومن یا فاسق را قبض کنند، به شکل‌های مختلفی بر آن شخص، تمثّل می‌یابند.

قرآن مؤنث بودن فرشتگان را مردود دانسته و آن را باور مشرکان می‌داند.

عصمت

بنا بر آیه «لَا یسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِ‌هِ یعْمَلُونَ: که در سخن بر او پیشی نمی‌گیرند، و خود به دستور او کار می‌کنند.» ملائکه معصوم و به دور از نافرمانی خدا هستند، با این حال با استناد به مواردی مانند خوردن آدم از درخت ممنوعه، نافرمانی شیطان از سجده بر آدم، هاروت و ماروت و فطرس در عصمت آنان تشکیک شده است که از سوی عالمان مسلمان پاسخ داده شده است از جمله برخی مجازات و تنبیه ملائکه را در اثر ترک اَولی دانسته اند، نه گناه و معصیت.

علامه طباطبایی معتقد است که فرشتگان مکلف به تکالیف تکوینی‌اند نه تشریعی از این‌رو در برای آنان جزا و پاداشی نیست. اما مرتضی مطهری تمرد درباره برخی از فرشتگان زمینی را ممکن دانسته هر چند این نظر با عصمت فرشتگان ناسازگار دانسته شده است.

مرگ فرشتگان

بنا بر آيات قرآن پس از نفخ صور همه موجواتی که در آسمان و زمین هستند می‌میرند مگر کسانی که خدا بخواهد. بنا بر روایات جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و ملک الموت کسانی هستند که در این آیه استثناء شده اند که آنان نیز نیز به فرمان خدا به ترتیب می‌میرند. روایت دیگری حاملان عرش خدا را نیز بر این ملائک افزوده است.

در مورد کیفیت مرگ فرشتگان احتمالاتی وجود دارد:

• مراد از مرگ گسستن پیوند روح از قالب مثالی آنها باشد.
• مقصود، از کار افتادن فعالیت مستمر ارواح و ملائک و از دست دادن توان ادراکی‌شان باشد.

کتابشناسی

درباره ملائکه آثار مستقلی نوشته شده است برخی از آنها عبارتند از:

• الایمان بالملائکه، عبدالله سراج الدین
• المخلوقات الخفیه فی القرآن؛ علامه طباطبایی
• الملائکه بیلی گرام
• سیمای فرشتگان در قرآن و نهج البلاغه لیلا حمداللهی
• فرشتگان علیرضا رجالی تهرانی
• ملائکه نوشته محمد شجاعی.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع