نقارهزنی (آیین)
 آئین نقارهزنی در حرم امام رضا(ع) | |
| زمانبرگزاری | همه روز جز در ایام عزاداری |
|---|---|
| منشأ تاریخی | قرن ۹ قمری |
| اشیاء و نمادها | طبل و کرنا |
| وجه نمادین | اعلان عمومی در دربار سلاطین |
| آیینهای مهم | |
| سینهزنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیینها | |
نَقّارهزنی که با نامهای نقارهنوازی یا نوبتزنی نیز شناخته میشود، یکی از آیینهای مرسوم در حرم امام رضا(ع) است که قدمت آن به قرن ۹ قمری میرسد. در این مراسم، خادمانی که به «نقارهچی» مشهور هستند، با استفاده از آلاتی چون طبل و کَرنا، ریتمی خاص را در دو نوبت، صبح و غروب مینوازند. این آیین هر روز با طلوع و غروب آفتاب اجرا میشود و در برخی اعیاد مذهبی یا هنگام شفا گرفتن بیماران در حرم نیز نواخته میشود.
با وجود آنکه نقارهنوازی در میان سلاطین و حاکمان رسمی دیرینه داشت، امروزه این سنت تنها در حرم امام رضا(ع) اجرا میگردد.
شیوه اجرای مراسم
در حرم امام رضا(ع), بهجز ایام سوگواری و شهادت امامان و دو ماه محرم و صفر، آیین نقارهنوازی در شبانهروز دو نوبت و هر نوبت بهمدت ۲۰ دقیقه اجرا میشود.[۱] این آیین، علاوه بر «نقارهزنی»، با نامهای «نوبتزنی» و «نقارهکوبی» نیز شناخته میشود.[۲]
مراسم نقارهنوازی، پیش از طلوع و غروب آفتاب برگزار میشود. در این آیین، گروهی از خادمان، مشهور به «نوبتچیان»، با نواختن طبلها و نقارهها، طلوع و غروب خورشید را اعلام میکنند. همچنین، در اعیاد مذهبی، ایام ولادت ائمه و لحظهٔ تحویل سال شمسی، نقارهٔ شادمانی در چندین نوبت نواخته میشود. در سحرهای ماه رمضان، حدود یک ساعت پیش از اذان صبح، و همچنین هنگام اعلام شفا گرفتن بیمار در حرم، نقارهنوازی انجام میشود.[۳]
ابزار و وسایل نقارهخانه شامل چهار طبل و کَرنا است. طبلها از کاسههای بزرگ و کوچک مسی و چدنی ساخته شدهاند که پوست دباغیشده بر روی آنها کشیده شده است و با دو چوب ساده، بهطول تقریبی ۲۰ سانتیمتر، نواخته میشود. کرناها، سازهای بادی به طول تقریبی ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر هستند که از جنس مس یا برنج ساخته شده و آبکرُم شدهاند.[۴]
تعداد نقارهچیان، ۱۴ نفر است که در هر نوبت، ده نفر از آنان (۶ طبلنواز و ۴ کرنانواز) به اجرای آیین نقارهنوازی میپردازند.[۵]
شعر و نت
آهنگ امروز کرناها، همان آهنگ قرنهای گذشته است. نتهای نقاره، که در سه دست به ترتیب اجرا میشود، چنین است:
ابتدا، سرنواز یا سردستهٔ کرنانوازان، کرنا را به سمت گنبد، با حالت سلام میگیرد و در کرنا میگوید: «سلطان دنیا و عقبا، علی بن موسی الرضا». پسنوازان، هماهنگ با کرنا، میگویند: «امام رضا».
سرنواز مجدداً میگوید: «امام رضا، امام رضا، امام رضا!» و بقیه در کرنا میگویند: «غریب رضا، غریب رضا».
سرنواز میگوید: «یا امام غریب، یا امام رضا!» پسنوازان میگویند: «رضاجان، رضاجان، رضاجان».
سرنواز میگوید: «دورۀ دوران، امام رضا!» پسنوازان میگویند: «ای دادرس بیچارگان».
سرنواز میگوید: «ای دادرس درماندگان» پسنوازان میگویند: «فریادرس، فریادرس».[۶]
تاریخچه
پیش از اسلام، نواختن طبل و دهل در دربار سلاطین و حکام، برای اعلام عمومی مرسوم بود.[۷] بر اساس گزارشهای تاریخی، نخستین بار در دورهٔ آلبویه، نقارهنوازی در میان سلاطین و حاکمان اسلامی رواج یافت. نخستین گزارشها دربارهٔ نقاره، مربوط به قرن نهم قمری است.[۸]
گفته شده که میرزا ابوالقاسم بابر، نوهٔ گوهرشاد خاتون، در سال ۸۶۰ق، نقارهنوازی را در حرم امام رضا(ع) مرسوم کرد.[۹] رسم نقارهنوازی در دربار سلاطین تا دورهٔ قاجار ادامه داشت، اما در دورهٔ پهلوی از بین رفت و امروزه این سنت، تنها در حرم امام رضا(ع) برگزار میشود.[۱۰]
در حال حاضر، نقارهزنی درون ساختمان نقارهخانه، واقع در ضلع شرقی صحن انقلاب، انجام میشود. این ساختمان در گذشته یک طبقه داشت، اما اکنون دو طبقه دارد. طبقهٔ زیرین، محل نگهداری شیپورها، طبلها و دیگر لوازم است و در طبقهٔ بالایی، نقارهزنان مستقر میشوند.[۱۱] نقارهنوازان در حرم امام رضا(ع)، بهصورت موروثی انتخاب میشوند و از مزایا و حقوق خاص خود برخوردار هستند.[۱۲]
ساختمان نقارهخانه
محل اصلی نقارهنوازی در حرم امام رضا(ع)، بر بالای سردر شرقی صحن عتیق بود که قدمت بنای آن به دورهٔ صفویه و قاجار میرسید. این بنا از چوب ساخته شده بود و در سال ۱۳۳۸ش، تخریب شد و ساختمان جدید نقارهخانه در همان مکان ساخته شد.[۱۳] این بنا در دو طبقه طراحی و اجرا شد و در تزئینات آن از کاشیکاری استفاده گردید.[۱۴] نام این ساختمان در دورهٔ قاجار به «کَرناخانه» تغییر یافت و به نقارهچیان، «عَمَلجات شکوه» گفته میشد.[۱۵]
نقارهزنی در حرم حضرت معصومه (س)
در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۷۱ش، به دستور علیاکبر مسعودی خمینی، تولیت وقت حرم حضرت معصومه(س)، در صحن امام رضا این حرم، نقاره نواخته شد. در این حرم، به مناسبتهای سالروز ورود فاطمه معصومه (س) به قم، تولد ائمه، ورود شخصیتهای مشهور به حرم، ایام دههٔ کرامت و سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نقاره نواخته میشود.[۱۶]
پانویس
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹.
- ↑ مشرف، «آیین نقارهکوبی یا نوبتنوازی در حرم مطهر رضوی»، ۱۳۹۹ش، ص۶۳.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقارهنوازی و نقارهخانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۸.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۳۰.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقارهنوازی و نقارهخانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۸۷-۸۸.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقارهنوازی و نقارهخانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۱.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقارهنوازی و نقارهخانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۹.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقارهنوازی و نقارهخانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۳.
- ↑ رضوان، «ابنیهٔ آستان قدس: نقارهخانهٔ جدید»، ۱۳۴۲ش، ص۶۳-۶۴.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقارهنوازی و نقارهخانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۵.
- ↑ «نقارههای حرم حضرت معصومه (س) چه چیزی را صدا میزنند؟»، پایگاه شفقنا.
منابع
- اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیهالسلام، مشهد، انتشارات قدس رضوی، ۱۳۹۴ش.
- رضوان، محمدحسن، «ابنیه آستان قدس: نقاره خانه جدید» در مجله نامه آستان قدس، شماره ۱۵، شهریور ۱۳۴۲ش.
- قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، در مجله مشکوة، شماره ۸۰، پائیز ۱۳۸۲ش.
- مشرف، سیدرضا، «آیین نقارهکوبی یا نوبتنوازی در حرم مطهر رضوی»، در مجله فرهنگ و مردم ایران، شماره ۶۲، پاییز ۱۳۹۹ش.
- «نقاره های حرم حضرت معصومه (س) چه چیزی را صدا می زنند؟»، پایگاه شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۳ش.