محمدابراهیم گوهری هروی
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | محمدابراهیم گوهری |
| لقب | هروی |
| زمینه فعالیت | شعر و خوشنویسی |
| ملیت | افغانستان |
| تولد | هرات، ۱۲۵۶ق |
| محل زندگی | هرات و مشهد |
| وفات | نامشخص |
| محل دفن | نامشخص (احتمالا مشهد) |
| مذهب | شیعه |
| هم زمان با | افغانستان: شیرعلی خان و عبدالرحمن خان ایران: ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه |
| کتاب‌ها | طغیان البکاء، ذریعةالرضویه |
| دیوان اشعار | دارد |
| تخلص | گوهری |
| علت شهرت | سرودن منقبت و مرثیه برای اهل‌بیت (ع) |
محمدابراهیم گوهری هروی (تولد:۱۲۵۶ق- وفات نامشخص) شاعر و منقبت‌سرای شیعه اهل هرات بود که در ۱۳۰۸ق پس از کشتار شیعیان هزاره توسط عبدالرحمن خان و تهدید و احضارش به کابل، به مشهد رفت. او از ۱۴ سالگی تا اواخر عمرش، به سرودن ۴۰هزار بیت، گردآوری چند صدهزار بیت و خوشنویسی صدها بیت پرداخت که بخش بزرگ آن در نیایش خداوند، اصول دین، مدح و مرثیه معصومین(ع) بوده است.
طغیان البکاء، ذریعة الرضویه، ریحان العرفا و انهار البکاء و احیاءالشعرا از آثار او است. گوهری، رباعیات صواعق الارواح را درباره شهادت امام حسین(ع) و قصیده جامع الاشیاء را درباره انتظار ظهور برای امام زمان(ع) سروده است. بیشتر نسخه‌های خطی آثار و دستخط گوهری در کتابخانه و موزه ملک نگه‌داری می‌شود.
زندگی
محمدابراهیم گوهری سال ۱۲۵۶ق در هرات به‌دنیا آمد. پدرش ملا آقا بابا، فرزند حسن کلابی هروی ملقب به چنگی بود.[۱] او درس‌های مکتب و حوزوی را در این شهر گذرانید.[۲] زندگی او در افغانستان هم‌زمان با حکومت دوست‌محمدخان (حکومت:۱۲۷۹-۱۲۴۲ق)، پسرش شیرعلی‌خان (حکومت:۱۲۹۶-۱۲۷۹ق) و نوه‌اش عبدالرحمن (حکومت:۱۳۱۸-۱۲۹۷ق) بود.[یادداشت ۱] ریاضی هروی (۱۳۳۰-۱۲۷۰ق) تاریخ‌نگار معاصر گوهری، او را ملک‌الشعرای دوره شیرعلی خان خوانده است.[۳] گوهری پس از فوت شیرعلی خان و سرکار آمدن عبدالرحمن، در ۱۳۰۰ق به کابل و دربار او رفت و بخاطر سرودن شعری برای عبدالرحمن، جایزه گرفت.[۴] در ۱۳۰۸ق، هم‌زمان با سرکوب هزاره‌ها و اعلام تکفیر و جهاد علیه شیعیان توسط عبدالرحمن، گوهری با تعدادی از شیعیان هرات، به مشهد آمد.[۵] گفته شده که دلیل دیگر آمدن گوهری به مشهد این است که بخاطر همکاری و هواداریش از شیرعلی خان، عمو و رقیب عبدالرحمن، و احتمال توطئه یا اقدام خرابکاری، عبدالرحمن او را به کابل فراخواند ولی گوهری به مشهد گریخت.[۶] گوهری در ایران برای ناصرالدین شاه (۱۲۴۷ق ۱۳۱۳ق) و مظفرالدین شاه (۱۳۱۳-۱۳۲۴ق) شعر سرود. از شاعران همدم محمدابراهیم گوهری در مشهد، برهان ریاضی، اختر و محرم بودند.[۷] از مکان و تاریخ مرگ گوهری، فعلا اطلاعی در درست نیست و تصور می‌شود در مشهد فوت کرده و دفن شده است.[۸]
| بزرگی آزمودم در جهان خوف و خطر دارد | به درویشی زدم دیدم بسی خون جگر دارد | |
| پی عقل و خرد رفتم مرا انداخت در حیرت | گرفتم عاشقی تا از دو کونم بی‌خبر دارد |
فعالیت‌ها و آثار
گوهری در زندگی‌نامه‌اش نوشته در ۱۴ سالگی، اولین شعرش را سروده و این کار را تا ۶۵ سالگی (۱۳۲۱ق) ادامه داد.[۹] به گفته خودش، ۶۰ هزار بیت سروده که ۴۰ هزار آن را پسندیده و نشر داده است.[۱۰] نوشته‌های او در چند دفتر ترتیب یافته است:
- دفتر اول: طغیان البکاء. طغیان البکاء ۲۱۴ رباعی، ۱۲۰ قصیده[۱۱]، چندین مخمس، ترکیب بند، ترجیع بند و مثنوی از گوهری و شاعران مختلف مانند محتشم کاشانی، سعدی و حافظ شیرازی دارد. موضوعات این شعرها در نیایش، اصول اعتقادی، منقبت معصومین(ع) و مرثیه امام حسین(ع) دارد. چند رباعی طغیان البکاء در مصیبت حضرت زهرا(س) سروده شده که گوهری آنها را ۱۴ شراره نامیده[۱۲] و از تخمیسات این دفتر، تخمیس دوازده‌بند محتشم است.[۱۳] بخش مربوط به سیدالشهداء ترتیب حروف قوافی داشته و قسمت شهادت آن حضرت را «صواعق الأرواح» نام گذاشته است.[۱۴] چند رباعی در این مجموعه، راجع به مرة بن قیس است. این دفتر، تاریخ ۱۲۸۳ق را دارد.[۱۵]
| یادم نرود ز ظلم ایام یزید | اولاد رسول و مجلس عام یزید | |
| تا وقت ممات گوهری باید سوخت | از آتشِ ظهرِ شمر و از شام یزید |
- دفتر دوم: دفتر حسینی. مانند طغیان البکاء، شامل قصاید و رباعیات و ترکیب بند و نیز مثنوی و ترجیع بند و حکایات متفرقه است.[۱۶]
- دفتر سوم: ریحان العرفا. ۵۰۰ غزل دارد. جزیی از این دفتر، ذریعةالرضویه نام دارد که از مناقب و مراثی تشکیل شده است. ذریعةالرضویه در ۱۳۲۱ق، با حضور گوهری، اولین بار در مشهد چاپ شد.[۱۷] بخش دیگری از این دفتر، بنام تجریدنامه و ۱۸۱ رباعی در پند و اندرز به‌روش رباعیات بابا طاهر عریان دارد. رباعی‌ها به‌ترتیب حروف قوافی نوشته شده. این قسمت در ۱۳۱۲ق سروده شده است.[۱۸][یادداشت ۲]
- دفتر چهارم: جواهر المواعظ. ۵۱۶ رباعی و اندکی شعرهای متفرق دارد.[۱۹]
- دفتر پنجم: بدون نام. این بخش از دفتر گوهری، قصاید و قطعات و اشعار تاریخی او را در بردارد. این سروده‌ها درباره امیران و حاکمان افغانستان و ایران و در رثا و تهنیت و ارتباط با عالمان، دوستان، بستگان و خانواده شاعر، تاریخ اتفاقات مشهور، حوادث طبیعی مانند سیل و زلزله و بیماری‌های واگیر است.[۲۰]
- گوهری پس از دیدار با عبدالرحمن، امیر افغانستان، در ۱۳۰۰ق رساله سفرنامه و فهرست صادقه را نوشت.[۲۱]
گردآوری مجموعه شعر
گوهری چندین مجموعه از اشعار دیگران را گردآوری کرده است. انهار البکاء و احیاءالشعرا شامل اشعار صد شاعر (حدود شصت هزار بیت) که مرثیه سروده‌اند، می‌شود.[۲۲] او درباره کارهای خودش گفته که دو جُنگ شعر نیز در ۵۷۰ هزار بیت تنظیم کرده و سی دیوان شعر را در ۸۰۰ هزار بیت جمع کرده و کتابی بنام الف القصاید، با صدهزار بیت گردآورده است.[۲۳]
یکی از قصاید مشهور گوهری، قصیده جامع الاشیاء در مدح و انتظار برای حضرت حجت(ع) سروده شده است. او در این قصیده، نام بسیاری از افراد مانند انبیاء، صالحان، شهداء و شاعران و موجودات دیگر مانند گلها، حیوانات، ستاره‌ها و شهرها آورده که منتظر ظهور امام زمان هستند.[۲۴]
| ماه من در پیش رویم من به هرجا منتظر | گه به شهر و گه به کوه و گه به صحرا منتظر | |
| هرچه را اندر بیان آرم بُوَد در انتظار | نه که تنها من همی باشم به دنیا منتظر | |
| سید و عام و گدا و شاه و محتاج و فقیر | دردمند و مستمند و عبد و مولا منتظر | |
| تحت و فوق و مشرق و مغرب، زمین و آسمان | جن و انس و دیو و دد، زنگی و ثلثا منتظر | |
| یاسمن، سنبل، بنفشه، خیری و زنبق، گلاب | سوسن و سوری، شقایق جمله گلها منتظر | |
| از مذاهب شیعه و سنی که چندین فرقه‌اند | هر یکی در کیش خود هستند یکجا منتظر | |
| تا ملال مستمع ناید ز خواندن مختصر | از ثریا تا ثری هست آنچه اشیاء منتظر |
خوشنویسی
گوهری هروی هم‌چنین ۵ جلد قرآن کریم و بسیاری از شعرهای خود و دیگران را خوشنویسی کرده است.[۲۵] از جمله این آثار، قصیده دستینه در مدح عباس بن علی(ع) از اختر طوسی، شاعر معاصر گوهری است. این قصیده ۴۰ بیتی با ردیفِ «دست» سروده شده و دستخط گوهری در مرکز احیاء میراث اسلامی (قم) ثبت شده است.[۲۶]
| اختر بزد بمدحِ شهِ نامدار دست | عبّاس آنکه داد به راهِ نگار دست | |
| ای دل بزن به دامنِ آن شهریار دست | کو را به خویش خوانده خداوندگار دست |
نسخه‌های خطی طغیان البکاء و صواعق الارواح و ذریعةالرضویه به خط گوهری در کتابخانه و موزه ملک و آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود.[۲۷]
پانویس
- ↑ باقریان موحد و احمدی‌نژاد، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، ۱۳۶۷ش، ص۱۸۲-۱۷۱.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در خراسان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳.
- ↑ ریاضی هروی، عین الوقایع، ۱۳۶۹ش، ص۲۱۵.
- ↑ کاتب هزاره، سراج التواریخ، ۱۳۳۱ش، ج۳، ص۳۹۰.
- ↑ ریاضی هروی، عین الوقایع، ۱۳۶۹ش، ص۲۱۵.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در افغانستان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ خسته، یادی از رفتگان، ۱۳۴۴ش، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ باقریان موحد و احمدی‌نژاد، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، ۱۳۶۷ش، ص۱۸۲-۱۷۱.
- ↑ «بندی از طغیان‌البکاء (ف) در مدح پیامبر و مرثیه کربلا»، سایت کتابخانه و موزه ملک.
- ↑ «طغیان البکاء: رباعیات»، سایت کتابخانه و موزه ملک.
- ↑ «طغیان‌البکاء»، سایت کتابخانه و موزه ملک.
- ↑ توضیح کتاب طغیان البکاء، سایت کتابخانه دانشگاه اصفهان.
- ↑ توضیح کتاب طغیان البکاء، سایت کتابخانه دانشگاه اصفهان.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ «تجرید نامه»، سایت کتابخانه دیجیتالی نسخه‌های خطی و اسناد شرقی.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ ناصری، مشاهیر تشیع در خراسان، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۰۶-۱۰۳؛ خسته، یادی از رفتگان، ۱۳۴۴ش، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ نایل، مجله آریانا، ۱۳۴۶ش، ش۶۷، ص۳۰-۲۷.
- ↑ باقریان، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، ۱۳۹۰ش، ص۱۰۲-۸۷.
- ↑ خاوری، دانشنامه ادب فارسی، ج۳، ص۸۴۳.
- ↑ «قصیده دستیه اختر طوسی در مدح عباس بن علی»، سایت خبر آنلاین.
- ↑ جستجوی آثار «گوهری هروی»، سایت کتابخانه و موزه ملک.
یادداشت
منابع
- توضیح کتاب طغیان البکاء، کتابخانه دانشگاه اصفهان، بازدید:۲۳ بهمن ۱۳۹۹ش.
- «طغیان البکاء: رباعیات»، سایت کتابخانه و موزه ملک، بازدید:۲۳ بهمن ۱۳۹۹ش.
- «بندی از طغیان‌البکاء (ف) در مدح پیامبر و مرثیه کربلا»، سایت کتابخانه و موزه ملک، بازدید: ۲۳بهمن ۱۳۹۹ش
- سایت کتابخانه و موزه ملک، جستجوی آثار «گوهری هروی»، بازدید:۲۳ بهمن ۱۳۹۹ش.
- «تجریدنامه»، سایت کتابخانه دیجیتالی نسخه‌های خطی و اسناد شرقی، بازدید:۲۵ بهمن ۱۳۹۹ش.
- «قصیده دستیه اختر طوسی در مدح عباس بن علی»، سایت خبر آنلاین، بازدید:۲۳ بهمن ۱۳۹۹ش.
- باقریان موحد، سیدرضا، «قصیده جامع الاشیاء در منقبت امام زمان(عج): میرزا ابراهیم گوهری هروی»، نشریه میراث شهاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ش ۶۶-۶۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۰ش.
- باقریان موحد، سیدرضا؛ احمدی نژاد، سیداسماعیل؛ «گوهری هروی ۱۲۵۶ق»، نشریه میراث شهاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ش ۶۷، بهار ۱۳۹۱ش.
- خاوری، محمدجواد، «گوهری هروی»، دانشنامه ادب فارسی، ج۳ (افغانستان)، تهران.
- خسته، مولوی، یادی از رفتگان، کابل، وزارت مطبوعات، ۱۳۴۴ش.
- ریاضی هروی، محمدیوسف، عین الوقایع، تهران، بنیاد محمودافشار، ۱۳۶۹ش.
- کاتب، فیض‌محمد، سراج‌التواریخ، کابل، چاپخانه دارالسلطنه، ۱۳۳۱ش.
- ناصری، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، نشر المصطفی، ۱۳۹۰ش/۱۴۳۲ق.
- نایل، حسین، «گوهری»، مجله آریانا، کابل، انجمن تاریخ افغانستان، سال ۲۶، ش اول، دلو و حوت (بهمن و اسفند) ۱۳۴۶ش.