کتابُ الغیبة، کتابی درباره غیبت امام دوازدهم شیعیان، از شیخ طوسی. این کتاب از منابع بااهمیت در زمینه شناخت امام زمان(عج) و مسئله غیبت است. کتاب الغیبه در هشت فصل، دیدگاه‌های شیعه درباره حضرت مهدی(عج) را مطرح کرده و به شبهات و اشکالاتی که درباره غیبت آن حضرت مطرح بوده، با ادله قرآنی و روایی و عقلی پاسخ داده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق) |
| موضوع | مهدویت، آخر الزمان، امام زمان(عج)، علائم ظهور |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار المعارف الاسلامیه |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۱ق |
این اثر دارای نسخه‌های خطی متعددی است و نخستین بار در سال ۱۳۲۳ق در تبریز چاپ گردید. جدیدترین چاپ آن در سال ۱۴۱۱ق، با تحقیق عبادالله سرشار تهرانی و علی‌احمد ناصح، به‌وسیله انتشارات دار المعارف الاسلامیه در قم انجام شده است.
کتاب الغیبة به‌قلم مجتبی عزیزی به فارسی ترجمه شده و از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ و انتشار یافته است.
درباره مؤلف
محمد بن حسن، مشهور به شیخ‌الطائفه و شیخ طوسی و مؤلف دو کتاب از کتب اَربعه شیعه، در رمضان سال ۳۸۵ق، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد.[۱] وی در در ۲۳سالگی به عراق رفت و در شهر بغداد سکونت گزید و از بزرگان علمی آنجا، ازجمله شیخ مفید و سید مرتضی بهره برد.[۲]
شیخ طوسی پس از وفات سید مرتضی، زعامت مذهب جعفری را برعهده گرفت، هزاران شاگرد تربیت کرد و ده‌ها اثر ماندگار علمی در حوزه‌های کلام، تفسیر، حدیث، فقه و اصول‌فقه نوشت.[۳]
اهمیت کتاب
کتاب الغیبه را از بهترین کتا‌ب‌هایی دانسته‌اند که درباره امام زمان(ع) و دفع شبهات غیبت کبرا نگاشته شده است.[۴] آقا بزرگ تهرانی این کتاب را دربرگیرندهٔ قوی‌ترین استدلال‌های عقلی و نقلی بر وجود امام زمان و علت غیبت او و علائم ظهور در آخرالزمان معرفی کرده است.[۵] این کتاب از زمان نگارش تاکنون، مورد توجه عالمان شیعه و محققان قرار گرفته و در نگارش‌ها بسیار به آن استناد شده است.[۶]
زمان و انگیزه تألیف
به گفته آقا بزرگ تهرانی، کتاب الغبیه در سال ۴۴۷ق تألیف شده است.[۷] شیخ طوسی در مقدمه کتاب، انگیزه‌اش از تألیف را اجابت درخواست استادش بیان کرده که از او درخواست نموده بود کتابی در باب غیبت صاحب‌الزمان(ع) بنویسد و در آن، از سبب غیبت آن امام و علت طولانی شدن غیبتش، با وجود نیاز شدید به حضور وی، و بررسی موانع ظهور آن حضرت بحث شود و به شبهات مخالفان و طعنه بدخواهان پاسخ داده شود.[۸]
ساختار کتاب
کتاب الغیبه در هشت فصل تنظیم شده است:
- فصل اول: سخن دربارهٔ غیبت است.[۹] مؤلف در این فصل به اثبات دو ادعایِ ضرورت وجود امام معصوم در هر عصری برای هدایت مردم و امام عصر بودنِ امام دوازدهم پرداخته و دیدگاه دیگر فرقه‌های شیعه مانند کیسانیه، ناووسیه، واقفیه و فطحیه را رد کرده است که امامت و عصمت را در غیر امام دوازدهم پذیرفته‌اند.[۱۰] همچنین در این فصل، به شبهات مخالفان درباره ولادت امام زمان، فلسفه و حکمت غیبت، وضعیت اجرای حدود در زمان غیبت، چگونگی تشخیص اعتقاد به حق در زمان غیبت، علت غیبت حضرت از شیعیان و دوستان و ... پاسخ داده شده است.[۱۱]
- فصل دوم: درباره ولادت امام دوازدهم و اثبات آن به‌وسیله دلیل عقلی و روایت‌های تاریخی است.[۱۲] نویسنده در این فصل اخبار کسانی را که شاهد تولد امام عصر بوده‌اند یا به‌نحوی بر ولادت آن حضرت آگاهی یافته‌اند ذکر کرده است.[۱۳]
- فصل سوم: این فصل دربردارنده اخبار کسانی است که امام دوازدهم را دیده‌اند؛ ولی او را نشناخته‌اند و بعداً متوجه وی شده‌اند.[۱۴]
- فصل چهارم: درباره معجزاتی از امام مهدی(ع) است که بر صحت امامت وی در عصر غیبت دلالت دارد.[۱۵]
- فصل پنجم: مؤلف در این فصل به ذکر عواملی که مانع ظهور حضرت مهدی(ع) هستند پرداخته[۱۶] و بیست روایت در این خصوص نقل کرده است.[۱۷] وی علت عمده ظهورنکردن و مخفی ماندن وی را ترس جانی دانسته است.[۱۸]
- فصل ششم: این فصل به ذکر اخبار سفیران امام در عصر غیبت اختصاص دارد.[۱۹] نویسنده در این فصل، نُوّاب خاص امام زمان، منصوبانِ نواب اربعه و برخی سفیران را که موردسرزنش حضرت بوده‌اند را ذکر کرده است.[۲۰]
- فصل هفتم: این فصل درباره عمر امام مهدی(ع) است.[۲۱] شیخ طوسی در این فصل با ذکر هفت روایت، بر این اعتقاد است که حضرت در هنگام ظهور، در سیمای مرد جوانی ظاهر می‌شود.[۲۲] او همچنین برخی از نشانه‌های پیش از ظهور و قیام حضرت را ذکر نموده و ۵۹ روایت در این خصوص نقل کرده است.[۲۳]
- فصل هشتم: در این فصل، در ضمن ۲۳ روایت، به برخی از اوصاف و مقامات حضرت مهدی(ع) و سیره وی، توجه شده است.[۲۴]
مصادر و منابع
مصادر و منابعی که شیخ طوسی در تدوین کتاب الغیبة از آن‌ها بهره برده، دو دسته‌اند:
- منابعی که اکنون در دسترس هستند. برخی از این منابع عبارت‌اند از:
- کتاب سلیم بن قیس هلالی: این کتاب از کهن‌ترین منابع روایی است که شیخ طوسی از آن بهره برده است؛[۲۵]
- کافی: مؤلف برای اثبات ولادت امام مهدی(ع) و دیدار شیعیان با آن حضرت، از بخش «کتابُ‌الحجه» کتاب کافیِ کلینی بهره جسته است؛[۲۶]
- کتاب‌الغیبه، نوشته محمد بن ابراهیم نُعمانی؛
- کمال‌الدین، نوشتهٔ شیخ صدوق.[۲۷]
- الشّافی فی الامامه، نوشته سیدِ مرتضی: گفته می‌شود برخی مباحث کلامی کتاب از این کتاب تأثیر پذیرفته است.[۲۸]
- برخی دیگر از منابعی که مؤلف در تدوین کتاب از آن‌ها بهره برده در دسترس نیستند.[۲۹] این منابع عبارت‌اند از: «الضِّیاءُ فی الرَّدِّ عَلَی المُحمدیّة و الجعفریة» از سعد بن عبدالله اَشعری قمی، «کتابُ‌الرَّجعه» و «کتابُ‌القائم» آثار فضل بن شاذان، کتاب «اخبار الوُکَلاءِ الاَربَعه» از ابن‌نوح سیرافی و کتاب اَلغیبه اثر محمد بن علی شَلمَغانی.[۳۰]
نسخه‌ها و چاپ‌ها
از کتاب الغیبه چند نسخه خطی موجود است. همچنین این کتاب در چاپ‌های متعددی منتشر و نیز ترجمه شده است:
نسخه‌ها
برخی از نسخه‌های خطی کتاب عبارت‌اند از:
- دو نسخهٔ موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی که یکی در سال ۱۰۷۴ق و دیگری در سال ۱۰۸۹ق کتابت شده است؛[۳۱]
- نسخه‌ای به‌خط خَلَف بن یوسف بن نجم نجفی در سال ۱۰۸۵ق، در کتابخانه مدرسه فیضیه؛[۳۲]
- نسخه‌ای به‌خط ملاعباسقلی شمس‌العلماء، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی.[۳۳]
چاپ و ترجمه
کتاب الغیبه، نخستین بار، در سال ۱۳۲۳ق در تبریز، همراه با کتاب اَلبیان فی اَخبارِ صاحبِ الزَّمان به صورت سنگی به چاپ رسید.[۳۴] پس از آن، در چاپ‌های دیگری منتشر شد؛ ازجمله:
- در سال ۱۳۸۵ق در نجف اشرف در مَطبَعَةُ النُّعمان و با مقدمه آقا بزرگ تهرانی در ۲۹۲ صفحه منتشر و در همان سال، توسط مَکتَبَةُ نینوی الحدیثة، در تهران افست شد.
- در سال ۱۴۱۱ق با تحقیق عبادالله سرشار تهرانی و علی احمد ناصح، به‌همراه مقدمه‌ای از این دو محقق و مقدمه آقابزرگ تهرانی، در ۵۷۰ صفحه توسط مؤسسة المعارف الاسلامیه در قم به چاپ رسید.[۳۵]
- در سال ۱۳۸۶ش کتاب الغیبه به‌قلم مجتبی عزیزی و با عنوان «کتاب غیبت» به فارسی ترجمه و به‌وسیله انتشارات مسجد مقدس جمکران در قم چاپ شد.[۳۶]
تک‌نگاری
کتاب «بررسی توصیفی و تحلیلی کتاب الغیبهٔ شیخ طوسی»، نوشته سیدعلی رستمی، از جمله آثاری است که درباره کتاب الغیبه نوشته شده است. این تحقیق زیر نظر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی انجام شده و آن را انتشارات بوستان کتاب در سال ۱۳۹۲ش چاپ کرده است.[۳۷]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۸ش، ص۱۸۳.
- ↑ سرشار تهرانی، ناصح، «مقدمه»، در کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، «مقدمه»، در کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۲۴.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۵۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی التصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۷۹.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۱.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳-۴.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۷۶ و ص۸۶ و ص۹۴-۹۵ و ص۹۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۲۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۲۹-۲۵۳.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۵۳.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۱.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۲۹.
- ↑ احمدی کچایی، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، ص۷۳.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۲۹.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۴۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۵۱ و ص۳۵۳ و ص۳۹۷.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۹.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۹-۴۲۲.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۳۳.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۶۷.
- ↑ احمدی کچایی، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، ص۶۹.
- ↑ احمدی کچایی، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، ص۶۹.
- ↑ احمدی کچایی، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، ص۶۹-۷۰
- ↑ احمدی کچایی، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، ص۷۰.
- ↑ احمدی کچایی، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، ص۶۹.
- ↑ احمدی کچایی، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، ص۷۰.
- ↑ احمدی نورآبادی، رحمتی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، ۱۳۸۹ش، ص۲۸۵.
- ↑ احمدی نورآبادی، رحمتی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، ۱۳۸۹ش، ص۲۸۵.
- ↑ احمدی نورآبادی، رحمتی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، ۱۳۸۹ش، ص۲۸۵.
- ↑ سرشار تهرانی، ناصح، «مقدمه»، در کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۱۰.
- ↑ سرشار تهرانی، ناصح، «مقدمه»، در کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی، ۱۴۱۱ق، ص۱۱.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب غیبت، ترجمه مجتبی عزیزی، ۱۳۸۷ش، ص۱.
- ↑ «بررسی توصیفی و تحلیلی کتاب الغیبه شیخ طوسی»، سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی التصانیف الشیعه، بیروت، دارالاَضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، «مقدمه»، در کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی، قم، دار المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- احمدی کچایی، مجید، «تحلیلی بسترشناسانه درباره کتاب «الغیبة» شیخ طوسی»، پژوهش‌های مهدوی، شماره ۱۰، پاییز ۱۳۹۳ش.
- احمدی نورآبادی، مهدی و محمدکاظم رحمتی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، انتشارات دار الحدیث، ۱۳۸۹ش.
- «بررسی توصیفی و تحلیلی کتاب الغیبه شیخ طوسی»، سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: ۱۳ مرداد ۱۴۰۲ش.
- سرشار تهرانی، عبادالله و علی‌احمد ناصح، «مقدمه»، در کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی، قم، دار المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۸ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبة، قم، دار المعارف الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب غیبت، ترجمه مجتبی عزیزی، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۷ش.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، انتشارات سمت، چاپ هفدهم، ۱۳۹۸ش.