تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | مسکویه رازی |
| موضوع | اخلاق |
| سبک | فلسفی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی، انگلیسی، فرانسوی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | ناشران مختلف |
تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق کتابی است عربی دربارهٔ علم اخلاق نوشته احمد بن محمد رازی ملقب به مسکویه (دانشمند شیعه، درگذشتهٔ ۴۲۱ق).
شماری از عالمان شیعه، از جمله خواجه نصیر الدین طوسی (درگذشتهٔ ۶۷۲ق)، علامه طباطبائی و امام خمینی این کتاب را ستوده‌اند. پژوهشگران بر این باورند، این کتاب در دیدگاه‌های اخلاق‌پژوهان مسلمان از جمله، غزالی، خواجه نصیر طوسی و ملا محمدمهدی نراقی(درگذشتهٔ ۱۲۰۹ق) تأثیرگذار بوده است. همچنین تهذیب الاخلاق مهم‌ترین اثر مسکویه و مشهورترین و متداول‌ترین آن‌ها در میان مردم دانسته شده است.
این کتاب پس از سال ۳۷۲ق نوشته شده است. به گفتهٔ محققان، روش کتاب کاملا فلسفی است و وجههٔ غالب در آن استدلال برهانی است؛ اما گاهی از مطالب مُسلّم دینی نیز به‌عنوان مؤید استفاده شده است. رویکرد کتاب نیز تربیت اجتماعی است و معتقد به تربیت فردی و عزلت‌گزینی نیست. بنا به‌نظر پژوهشگران، مسکویه در اثر خویش از منابع یونانی، ایرانی و اسلامی بهره برده است.
این کتاب بارها در کشورهای مختلف اسلامی به چاپ رسیده است. یکی از تازه‌ترین چاپهای این کتاب، به‌تحقیق سید حسین مؤمنی در سال ۱۴۳۷ق در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در قم بوده است. خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب اخلاق ناصری، تهذیب الاخلاق را به فارسی ترجمه و بازنویسی کرده و فصل‌هایی را به آن افزوده است. ابوطالب زنجانی (از مجتهدان روزگار مشروطه) و بانو امین اصفهانی و علی اصغر حلبی نیز ترجمه‌هایی از این کتاب ارائه داده‌اند.
اهمیت و جایگاه
کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق در زمینهٔ اخلاق نوشته احمد بن محمد رازی ملقب به مِسْکَوَیْه(درگذشتهٔ ۴۲۱ق)[۱] از دانشمندان مسلمان قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجری است.[۲] در برخی منابع از این اثر با نام‌های «طهارة النفس»، [۳] و «طهارة الأعراق فی تحصيل الأخلاق»[۴] نیز یاد شده است. شماری از محققان بر این باورند مسکویه رازی از عالمان شیعه بوده[۵] و آثار گوناگونی داشته است.[۶]
مسکویه در همان آغاز کتاب، انگیزه خود از نگارش این اثر این‌گونه ابراز می‌دارد که انسان‌ها به اخلاقی دست یابند که باعث شود همهٔ کارهایشان نیکو باشد و این مهم با پشتوانهٔ علمی و در راستای یک سیر آموزشی انجام گیرد.[۷]
برخی پژوهشگران، تهذیب الاخلاق را مهم‌ترین کتاب مسکویه دانسته‌اند؛ چرا که آن را در زمان پختگی خود نوشته و ثمرهٔ سال‌ها فعالیت علمی وی در آن بروز یافته و او در این کتاب، همهٔ مسائلی را که در کتاب‌های دیگرش به آن‌ها پرداخته، به طور فشرده آورده تا نظام اخلاقی تکامل یافته‌ای را ارائه دهد.[۸] به‌گواهی محققان، درمیان کتاب‌های مسکویه، هیچ‌یک مانند تهذیب الاخلاق درمیان مردم متداول و مشهور نبوده است.[۹].
کتاب تهذیب الاخلاق مورد ستایش شماری از عالمان بزرگ شیعه قرار گرفته است. از جمله، خواجه نصیرالدین طوسی متکلم برجستهٔ شیعه (درگذشتهٔ ۶۷۲ق)، در شعری در ستایش این کتاب گفته است: «جانم فدای کتابی که همه فضیلت‌ها را از آن خود کرده و ضامن به کمال رسیدن انسان‌ها شده است».[۱۰] علامه طباطبائی نیز، این کتاب را در میان کتاب‌های مختصر اخلاقی، بهترین دانسته است.[۱۱] امام خمینی نیز تهذیب الاخلاق را از کتاب‌های نفیس و کم‌نظیر در ترتیب مطالب و حُسن بیان برشمرده است.[۱۲]
به‌باور برخی محققان، تأثیرگذاری این کتاب بر بسیاری از مؤلفان پس از خود چشمگیر بوده است؛ از جمله غزالی از مشهورترین دانشمندان اهل سنت (درگذشتهٔ ۵۰۵ق)، که در کتاب‌هایش، به ویژه در احیاء العلوم، بیش‌تر محتواهای تهذیب الاخلاق را آورده است.[۱۳]. خواجه طوسی و ملا محمدمهدی نراقی (درگذشتهٔ ۱۲۰۹ق) نیز از عالمان شیعهٔ تأثیرپذیرفته از این کتاب دانسته شده‌اند.[۱۴]
تاریخ نگارش کتاب
به‌باور برخی محققان، مسکویه این کتاب را پس از سال ۳۷۲ق و احتمالا در روزگار عضد الدوله (از حاکمان آل بویه) نگاشته است.[۱۵] مسکویه در کتاب دیگرش، جاویدانْ‌خرد (الحکمة الخالدة) از تهذیب الاخلاق یاد کرده و گفته است که اصول اخلاق را در آن یاد کرده و نیازی به بازگویی دوباره آن‌ها نیست[۱۶] که نشان می‌دهد تهذیب الاخلاق پیش از جاویدان‌خرد تألیف شده است.[۱۷]
ویژگی‌های کتاب
روش کتاب
به‌گفته برخی محققان، روش این کتاب کاملاً فلسفی است و وجههٔ غالب در آن استدلال برهانی است.[۱۸] استدلال به مطالب نقلی کم‌تر در کتاب دیده می‌شود؛ البته گاهی از مقبولات شرعی (آنچه مسلماً در شریعت مورد قبول است) نیز به عنوان شاهد بر ادعای خویش به کار برده است؛ برای نمونه، در مقالهٔ پنجم کتاب، به برخی از احکام اجتماعی اسلام با عنوان راهکارهای ایجاد محبت اشاره شده است.[۱۹] همچنین گفته شده که در فلسفه اسلامی، پرداختن به اخلاق فلسفی (پرداختن به دانش اخلاق با به کارگیری مبانی و روش فلسفی) چندان متداول نبوده و تهذیب الاخلاق از معدود آثاری است که در آن تلاش شده تا اخلاق فلسفی با بهره‌گیری از مبانی اخلاقیِ افلاطون و ارسطو تبیین شود.[۲۰] روش کتاب از نظر تربیتی نیز، دارای رویکرد اجتماعی دانسته شده به گونه‌ای که اعتقادی به تربیت فردی و عزلت‌گزینی ندارد.[۲۱]
باب‌بندی کتاب
کتاب تهذیب الاخلاق به هفت باب تقسیم می‌شود که مسکویه از این باب‌ها با تعبیر «المقالة» یاد کرده است:
- مقالهٔ نخست دربارهٔ تعریف نفس انسانی، قوای نفس و فضائل هر یک از آن قوا
- مقالهٔ دوم درباره خلقیات و طبع‌ها و معرفی دانش اخلاق و شیوهٔ تربیت کودکان
- مقالهٔ سوم در تفاوت میان خیر و سعادت و بحث دربارهٔ دیدگاه‌های گوناگون در این باره
- مقالهٔ چهارم درباره اعمال انسان و شرح عوامل زیان‌کاری انسان در رفتار و اعمالش و حق خالق بر او
- مقالهٔ پنجم در انواع محبت و دیدگاه ارسطو درباره سعادت کامل
- مقالهٔ ششم درباره بیماری‌های نفسانی (روحی) و سفارش به محاسبه نفس
- مقالهٔ هفتم درباره درمان بیماری‌های اخلاقی، مسئلهٔ مرگ و درمان اندوه و نقش ایمان در این باره.[۲۲]
برپایهٔ ارزیابی برخی پژوهشگران، این کتاب در مجموع، از ترتیب خوبی برخوردار است؛ هرچند در برخی موارد، در درون هر مقاله، تکرار دیده می‌شود و گاهی نیز مطالب در جای نامناسبی ذکر شده‌اند.[۲۳]
منابع مسکویه در کتاب
برپایهٔ بررسی برخی محققان، مسکویه در اثر خویش از منابع یونانی، ایرانی و اسلامی بهره برده است.[۲۴] وی از آثار گوناگون افلاطون، ارسطو و جالینوس (از دانشمندان یونان باستان) و نیز اندرزهای منقول از فیثاغورس و سقراط (از دانشمندان یونان باستان) استفاده کرده است. او همچنین از آثار نوافلاطونی (مکتبی فلسفی در یونان باستان) نیز بهره گرفته است.[۲۵] او همچنین از سخنان اردشیر (از پادشاهان ایران باستان) و کتاب کلیله و دمنه استفاده کرده است. به باور پژوهشگران، وی با جریان‌های فکری روزگار ساسانی و سنت اندرزنامه‌نویسی ایرانی کاملاً آشنا بوده است.[۲۶] در میان منابع اسلامی و عربی که مسکویه از آن‌ها بهره گرفته، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: قرآن کریم، احادیث نبوی (ص)، آثار لغت‌نویسان عرب، آثار شعری مانند دیوان متنبی و ابن رومی (از شاعران مشهور عرب)، رساله‌‌های کِندی (فیلسوف عرب در قرن سوم هجری)، رازی و فارابی (از فیلسوفان و حکیمان مسلمان ایرانی در قرن چهارم هجری)، و سخنان زاهدهای مشهوری هم‌چون حسن بصری (از شخصیت‌های مشهور تابعان. درگذشتهٔ ۱۱۰ق).[۲۷]
چاپ‌ها و ترجمه‌ها
کتاب بارها با نشر ناشران مختلف در ایران، مصر، [۲۸] هند، ترکیه و لبنان به چاپ رسیده است.[۲۹] عماد حمودی الهلالی کتاب را به همراه مقدمه‌ای تحقیقی در سال ۱۴۲۶ق منتشر کرده است.[۳۰] از تازه‌ترین چاپهای کتاب، تحقیق سید حسین مؤمنی است که به وسیلهٔ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سال ۱۴۳۷ق نشر یافته است.[۳۱] مؤمنی در مقدمهٔ تحقیق خود به بررسی مسائل زیر پرداخته است: زندگی‌نامه و شخصیت علمی مسکویه، تأثیرپذیری‌های وی از فلاسفهٔ پیش از خود، تأثیرپذیری او از شریعت، تأثیرپذیری اندیشمندان پس از مسکویه از او، و کتابشناسی تهذیب الاخلاق.[۳۲]
ترجمه‌ها
- خواجه نصیر الدین طوسی (درگذشتهٔ ۶۷۲ق) این کتاب را ترجمهٔ آزاد کرده و چند فصل نیز دربارهٔ تدبير المنزل[یادداشت ۱] و سیاسة المدن[یادداشت ۲] بر آن افزوده است. نام اثر خواجه نصیر، اخلاق ناصری است.[۳۳]
- ابوطالب زنجانی از عالمان دینی تهران (درگذشتهٔ ۱۳۲۹ق) تهذیب الاخلاق را با نام کیمیای سعادت به فارسی ترجمه کرده است. زنجانی اظهار داشته که کتاب مسکویه بهترین نوشته در فلسفهٔ عملی در میان آثار گذشتگان است.[۳۴]
- بانو امین اصفهانی مجتهد شیعه(درگذشتهٔ ۱۴۰۳ق)، به ترجمه و اقتباسی از این کتاب همت گماشته و آن را به همراه حاشیه‌ها و افزوده‌های خود با نام اخلاق و راه سعادت منتشر نموده است.[۳۵] ترجمهٔ امین در رساندن مفاهیم کتاب، ترجمه‌ای موفق و حاشیه‌ای او نیز سودمند دانسته شده است.[۳۶]
- ترجمهٔ علی‌اصغر حلبی بر این کتاب نیز ترجمه‌ای دقیق و دارای حاشیه‌های سودمندی ارزیابی شده است.[۳۷]
- قسطنطین زُرَیْق این کتاب را به انگلیسی و محمد ارکون آن را به فرانسه ترجمه کرده‌اند.[۳۸]
پانویس
- ↑ حاجی خلیفه، كشف الظنون، ج۱، ص۵۱۴.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: ثعالبی، یتیمة الدهر، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۱۱۵؛ یاقوت حموی، معجم الادباء، ۱۹۹۳م، ج۲، ص۴۹۳.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: صدر، تکملة امل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۱۳۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸۸.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: آقابزرگ طهرانی، طبقات أعلام الشيعة، ج۲، ص۲۸؛ کوربن، تاریخ الفلسفة الاسلامیة، ۱۹۹۸م، ص۲۶۶.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: ابن‌الساعی، الدر الثمين فی اسماء المصنفين، ۱۴۳۰ق، ص۲۸۷.
- ↑ مسکویه، تهذیب الاخلاق، ۱۴۳۷ق، ص۸۹.
- ↑ هلالی، مقدمه تصحیح تهذیب الاخلاق، ۱۴۲۶ق، ص۳۸.
- ↑ بدوی، مقدمه تحقیق الحکمة الخالدة، ۱۳۵۸، ص۲۳.
- ↑ نصیر الدین طوسی، اخلاق ناصری، ۱۴۱۳ق، ص۲۳.
- ↑ حسینی طهرانی، مهر تابان، ۱۴۲۶ق، ص۸۶.
- ↑ خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۹.
- ↑ هلالی، مقدمه تصحیح تهذیب الاخلاق، ۱۴۲۶ق، ص۴۱؛ برای آگاهی از شباهت عینی برخی از عبارت‌های غزالی با تهذیب الاخلاق، نگاه کنید به: مؤمنی، مقدمه تصحیح تهذیب الاخلاق، ۱۴۳۷ق، ص۶۵.
- ↑ مؤمنی، مقدمه تصحیح تهذیب الاخلاق، ۱۴۳۷ق، ص۶۸ و۷۰.
- ↑ هلالی، مقدمه تصحیح تهذیب الاخلاق، ۱۴۲۶ق، ص۳۸.
- ↑ مسکویه، الحکمة الخالدة، ۱۳۵۸، ص۲۵.
- ↑ حکمت، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۷۰۱.
- ↑ احمدپور و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۰.
- ↑ احمدپور و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۰.
- ↑ حکمت، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۷۰۱.
- ↑ احمدپور و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۰.
- ↑ حکمت، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۷۰۱؛ هلالی، مقدمه تصحیح تهذیب الاخلاق، ۱۴۲۶ق، ص۷۹. برای آگاهی تفصیلی‌‌تر از محتوای هر یک از مقاله‌های کتاب، نگاه کنید: احمدپور و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۳-۱۲۰.
- ↑ احمدپور و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۱.
- ↑ کریمی زنجانی اصل، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامیَ، ج۱۰، ص۸۲.
- ↑ کریمی زنجانی اصل، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامیَ، ج۱۰، ص۸۲.
- ↑ کریمی زنجانی اصل، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامیَ، ج۱۰، ص۸۲.
- ↑ کریمی زنجانی اصل، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامیَ، ج۱۰، ص۸۲.
- ↑ کوربن، تاریخ الفلسفة الاسلامیة، ۱۹۹۸م، ص۲۶۶.
- ↑ حکمت، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۷۰۱. برای آگاهی تفصیلی، نگاه کنید به: مؤمنی، مقدمهٔ تحقیق تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۴۳۷ق، ص۷۵.
- ↑ نگاه کنید به: مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۴۲۶ق، سراسر اثر.
- ↑ مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۴۳۷ق، سراسر اثر.
- ↑ مؤمنی، مقدمهٔ تحقیق تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۴۳۷ق، صص۱۷-۸۱.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۸۰-۳۸۱؛ امین، اعيان الشيعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۱۵.
- ↑ زنجانی، مقدمهٔ ترجمهٔ کیمیای سعادت، ص۲۶.
- ↑ نگاه کنید به: بانو امین، اخلاق و راه سعادت، ۱۳۹۷ش، سراسر اثر.
- ↑ امامی، مقدمهٔ تصحیح کیمیای سعادت، ص۲۶.
- ↑ کریمی زنجانی اصل، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، ۱۳۸۷ش، ص۴۵۷.
- ↑ کریمی زنجانی اصل، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، ۱۳۸۷ش، ص۴۵۷؛ حکمت، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، ۱۳۸۳ش، ص۷۰۱.
یادداشت
- ↑ از شاخه‌‌های حکمت عملی در فلسفۀ مشائی که موضوع آن، چگونگی ادارۀ امور خانه و شیوهٔ تعامل با خانواده است (برای نمونه، نگاه کنید به: نوری، «حکمت عملی؛ چیستی، اجزاء و اقسام آن»، ۱۳۹۷ش، ص۱۵۱).
- ↑ از شاخه‌‌های حکمت عملی در فلسفۀ مشائی که موضوع آن، چگونگی ادارۀ امور اجتماعات بزرگ‌تر از خانه و خانواده است (برای نمونه، نگاه کنید به: نوری، «حکمت عملی؛ چیستی، اجزاء و اقسام آن»، ۱۳۹۷ش، ص۱۵۱).
منابع
- آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن، طبقات اعلام الشيعة، بیروت، دار احياء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌ساعى، على بن انجب، الدر الثمين فی اسماء المصنفين، تحقیق احمد شوقى بنبين و محمد سعيد حنشى، تونس، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۳۰ق.
- احمدپور، مهدی و دیگران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، دفتر تبليغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- امامی، ابوالقاسم، «مقدمه»، در کيميای سعادت، تهران، نشر نقطه، ۱۳۷۵ش.
- امین، محسن، اعيان الشيعة، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق.
- بانو امین، نصرت بیگم، اخلاق و راه سعادت، تصحیح کوثر یوسفی، قم، جامعة الزهراء، ۱۳۹۷ش،
- بدوی، عبد الرحمن، «مقدمه»، در الحکمة الخالدة، تألیف احمد بن محمد مسکویه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۸ش.
- ثعالبى، عبدالملك بن محمد، يتيمة الدهر في محاسن أهل العصر، به کوشش ابراهيم شمس الدين و مفيد محمد قميحه، بیروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۲۰ق.
- حاجی خليفة، مصطفى بن عبد الله كاتب چلبی، کشف الظنون، بيروت، دار إحياء التراث العربی، بی‌تا.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۶ق.
- حکمت، نصر الله، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، ۱۳۹۲ش.
- زنجانی، محمد بن ابوالقاسم، کیمیای سعادت، تصحیح ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۵ش.
- کریمی زنجانی اصل، محمد، «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامیَ، ج۱۶، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامیَ، ۱۳۸۷ش.
- کوربن، هانری و عثمان اسماعیل یحیی و حسین نصر، تاريخ الفلسفة الإسلامية، بیروت، عویدات للنشر و الطباعة، ۱۹۹۸م.
- مؤمنی، سید حسین، «مقدمه»، در تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تألیف احمد بن محمد مسکویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۴۳۷ق.
- مسکویه، احمد بن محمد، الحکمة الخالدة، تحقیق عبد الرحمن بدوی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۸س.
- مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تحقیق عماد هلالی، بی‌جا، طليعة النور، ۱۴۲۶ق.
- مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تحقیق سید حسین مؤمنی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۴۳۷ق،
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اخلاق ناصری، تهران، علميه اسلاميه، ۱۴۱۳ق.
- نوری، محمدعلی، «حکمت عملی؛ چیستی، اجزاء و اقسام آن»، آموزه‌های فلسفه اسلامی، شمارهٔ ۲۳، ۱۳۹۷ش.
- هلالی، عماد، «مقدمه»، در تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، تألیف احمد بن محمد مسکویه، بی‌جا، طليعة النور، ۱۴۲۶ق.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار الغرب الإسلامی، ۱۹۹۳م.