درایة الحدیث
 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
دِرایَةُ الحدیث از شاخه‌های علوم حدیث است. این دانش در گذشته به بررسی مفهوم و سند حدیث می‌پرداخت ولی در اصطلاح کنونی بیشتر به بررسی سند روایات پرداخته و مفهوم‌شناسی را به علم «فقه الحدیث» واگذار کرده است. آثار زیاد در این دانش تدوین شده است.
معنای دِرایةُ الحدیث
درایه به معنای دانستن است؛ البته دانستن و دانشی که به دنبال یک سلسله مقدمات و با نوعی تدبیر[۱] و به شیوه غیر معمول به دست می‌آید نه از طریق مقدمات معمول.[۲] برخی گفته‌اند درایه اخص از علم است و به معنای نوعی دانستن است که به دنبال شک کردن ایجاد می‌شود.[۳]
در احادیث شیعه، واژه درایه به معنای فهم حدیث و در مقابل روایه به معنای نقل و روایت حدیث به کار رفته است.[۴] در این احادیث بر لزوم فهم حدیث، برتری فهم بر نقل و اندک بودن فهم کنندگان در مقایسه با نقل کنندگان تأکید شده است.[۵] از این رو به بیان برخی پژوهشگران، معنای اصطلاح درایة الحدیث همان معنایی بوده است که امروزه از اصطلاح فقه الحدیث دریافت می‌شود.[۶]
با دور شدن از عصر حضور امامان٬ نیاز به بررسی سند روایت برای اطمینان از صحت انتساب روایت به امام بیشتر شد و بدین ترتیب بررسی سند روایات اهمیت زیاد یافت. بدین ترتیب در طول زمان درایة الحدیث دامنه موضوعی وسیع‌تری یافت که شامل متن و سند حدیث می‌شد.
اصطلاح درایة الحدیث
تغییر دامنه موضوعی درایة الحدیث در تعاریف این علم روشن است. شهید ثانی که معمولا او را نخستین نویسنده کتاب درایة الحدیثی دانسته‌اند درایة را دانشی دانسته است که در آن از متن حدیث و سند آن، اعم از صحیح و سقیم و علیل و همه آنچه برای بازشناختن حدیث مقبول از مردود لازم است، بحث می‌شود.[۷] شیخ بهایی نیز در تعریف خود درایة الحدیث را شامل بحث از سند و متن حدیث و چگونگی دریافت و آداب نقل حدیث دانسته است.[۸][یادداشت ۱]
با تمرکز بیشتر درایة الحدیث بر مباحث سندشناسی٬ آقا بزرگ تهرانی در تعریف خود از این دانش٬ دامنه آن را منحصر به بررسی سند حدیث دانست. آقا بزرگ در تعریف خود داریة الحدیث را در مقابل فقه الحدیث قرار داده و فقه الحدیث را متکفل بحث از متن حدیث دانسته است.[۹]
واژه درایه در کاربرد اولیه به معنای فهم عمیق حدیث بوده و در مقابل مفهوم روایت قرار می‌گرفته است اما کاربرد آن در طول زمان تغییر یافته و امروزه مسایل مربوط به فهم حدیث در علم فقه الحدیث مورد بحث قرار می‌گیرد و درایة الحدیث بیشتر بر قواعد سند و نقل روایت تمرکز دارد.[۱۰]
محتوای کتاب‌های درایة الحدیث
کتاب‌های درایة الحدیث به طور معمول به مباحث زیر می‌پردازند:
الف) اصطلاحات مقدماتی (مانند حدیث، خبر و اثر)
ب) اصطلاحات مربوط به روات (حافظ، شیخ، مولی و...)
ج) اصطلاحات مربوط به راه‌های رسیدن حدیث به راوی (طرق تحمل حدیث).
د) اصطلاحات مربوط به روایت که دارای اقسام متعددی است و به تقسیم‌بندی‌های حدیث از منظر‌های زیر می‌پردازد:
- یقین آور بودن یا نبودن روایت (خبر متواتر و خبر واحد)
- اوصاف راویان (صحیح، حسن، موثق و ضعیف)
- تعداد راویان (مستفیض و عزیز)
- اتصال و انقطاع سند (مسند، متصل، مرسل، مُعَلَّق و منقطع)
- انتساب به آخرین گوینده (حدیث قدسی، مرفوع، موقوف و مقطوع)
- تغییراتی که در متن یا سند رخ داده(مُدَرَّج، مقلوب، مصحف، مُحَرَّف، مضطرب و موضوع)
- تعداد واسطه‌ها تا امام معصوم(عالی و نازل)
- سن راویان(روایة الاقران و مُدَبَّج)[یادداشت ۲]
- تشابه نام راویان(مشترک، مفترق، متشابه السند، موتلف و مختلف)
- حالات وارد بر متن روایت (نص، ظاهر، مُوَوَّل، مجمل، ناسخ، منسوخ، محکم، متشابه و...)[۱۱]
تاریخ درایة الحدیث
در میان اهل سنت از دوره صحابه و پس از آن‌ها شاهد توجه به بعضی از مباحث درایه هستیم.[۱۲] نمونه‌هایی از نگارش در برخی موضوعات درایه از اواخر قرن دوم هجری قمری در دست است. شافعی، اولین فردی است که در کتاب الرسالة مباحثی از این دست را به بحث گذاشته است.[۱۳]
معمولا شهید ثانی را نخستین نویسنده کتابی در درایة الحدیث شیعه دانسته‌اند. شهید ثانی کتاب البدایه (البدایة فی علم الدرایة) را در این علم نگاشت و خود شرحی با عنوان الرعایه(الرعایه لحال البدایة فی علم الدرایة) بر آن تألیف کرد. با این حال برخی سید احمد بن طاووس حلی را به دلیل نگارش کتاب حَلُّ الاشکال فی معرفة الرجال نخستین نویسنده شیعی درایة الحدیث دانسته‌اند.[۱۴] برخی دیگر قطب‌الدین راوندی(درگذشت: ۵۷۳ق) نویسنده رسالةٌ فی بیان احوال احادیث اصحابنا [یادداشت ۳]را نخستین نویسنده شیعه در این علم دانسته‌اند و برخی نیز اثر حاکم نیشابوری با عنوان معرفة علوم الحدیث را نخستین اثر شیعه در درایة الحدیث دانسته‌اند.[۱۵]
نام‌های دیگر درایه
از دانش درایه به علوم الحدیث، درایة الحدیث، مُصْطَلَحُ الحدیث و اصول الحدیث نیز تعبیر شده است.[۱۶] در میان علمای شیعه، اصطلاح درایه پراستعمال‌ترین عنوان برای این دانش است.[۱۷] نزد علمای شیعه تعبیر اصول الحدیث عموماً برای اشاره به کتاب‌های اصلی حدیثی، مثل کتب اربعه به کار رفته است.[۱۸] مطهری از درایه به عنوان علم حدیث یاد کرده و حدیث شناسی را از علومی برشمرده که تسلط برآن برای فقیه لازم است.[۱۹]
شکل‌گیری اصطلاحات علوم حدیث
بسیاری از اصطلاحات این دانش در قرن سوم شکل گرفت و محدثان و رجالیان در مقدمه آثار حدیثی و رجالی خود برخی از مباحث مطرح در درایه مانند آدابِ تحمل و اَداء، انواع روایات مقبول و مُنکَر و نیز طبقات راویان و امثال آن را طرح کردند.[۲۰] به گفته نورالدین عتر( عالم، مفسر و محدث سوری ۱۹۳۷-۲۰۲۰م.)[۲۱] در میان این آثار، العلل تِرْمِذی متوفی ۲۷۹ق. [یادداشت ۴]که در انتهای کتاب جامع ترمذی[۲۲] آمده، به دلیل تعریف بعضی اصطلاحات علم درایه و مباحث گوناگون آن ممتاز است.
تک نگاری
- اصول الحديث و احکامه في علم الدراية نوشته آیت الله جعفر سبحانی به زبان عربی است که در سال ۱۴۲۷ق. به فارسی توسط سید علی آل طیب ترجمه شده است. کتاب دارای ۸ فصل است.برخی از فصل‌های کتاب عبارتند از: تقسیم اخبار، اصول حدیث، اوصاف مشترک در بین اقسام چهارگانه حدیث، اوصاف اختصاصی احادیث ضعیف، ...کیفیت تحمل حدیث و راه‌های انتقال آن.
- دانش درایة الحدیث همراه با نمونه‌های حدیثی و فقهی (با تحریری نو) نوشته محمدحسن ربانی. دارای شش فصل است که به کلیات، آشنایی با اصطلاحات دانش درایة الحدیث، اقسام خبر، عناوین مشترک حدیث، اقسام حدیث ضعیف و جرح و تعدیل پرداخته است. این کتاب توسط دانشگاه علوم اسلامی رضوی تهیه و منتشر شده است.
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، ذیل «دری»
- ↑ مصطفوی، ذیل «دری»
- ↑ مامقانی، مقباس الهدایه، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ج۱، ص۴۰
- ↑ کراجکی، ج۲، ص۳۱؛ مجلسی، ج۲، ص۱۶۰
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۶
- ↑ سلیمانی، بررسی نسبت فقه الحدیث با درایة الحدیث، ص۵۳-۵۴
- ↑ شهید ثانی، ص ۱۴۹
- ↑ شیخ بهایی، الوجیزه فی علم الدرایه،۱۳۹۰ق، ص۴
- ↑ سلیمانی، بررسی نسبت فقه الحدیث با درایة الحدیث، ص۵۸-۵۹
- ↑ طباطبایی و رضاداد٬ تاملی در باب عنوان داریة الحدیث٬ ص۵۷
- ↑ طباطبایی و رضاداد، تاملی در باب عنوان درایة الحدیث، ص۵۸
- ↑ نورالدین عتر، منهج النفد فی علوم الحدیث، دارالفکر، ۱۹۷۹م، ص۳۷-۵۸
- ↑ عبدالماجد غوری، ج۱، ص۲۴
- ↑ حافظیان بابلی، کتابشناسی درایه شیعه، ص۷۵-۷۶
- ↑ حافظیان بابلی، کتابشناسی درایه شیعه، ص۷۵-۷۶، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۷، ص۴۵۸-۴۵۹
- ↑ فضلی، ص۹، عبدالماجد غوری، ۱۴۲۸، ج۱، ص۲۳
- ↑ صدرایی خویی، ص۵۵-۵۸
- ↑ برای نمونه حسینی صدر، الفوائد الرجالیة، ص۳۱؛ توحیدی، ج۱، ص۹۴
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۸ش، ج۲۰، ص۲۷.
- ↑ نورالدین عتر، ص۶۱-۶۳؛ عبدالماجد غوری، ج۱، ص۲۵-۲۹
- ↑ نورالدین عتر، ص۶۲-۶۳
- ↑ ترمذی، الجامع الکبیر، ۱۹۹۸م، ج۵، ص۳۹۲-۴۱۸؛ الجامع الکبیر، بیروت دارالجیل، ج۶، صص۲۲۷-۲۵۷
یادداشت
- ↑ علم الدراية يبحث فيه عن سند الحديث و متنه و كيفيّة تنحله و آداب نقله
- ↑ در اصطلاح حدیث و درایه نزد محدثان روایت دو نفر قرینِ یکدیگر که هر دو از حیث سن نزدیک به هم باشند و سند یکی از آن دو از قرین خود باشد مانند روایت ابو هریره و عایشه از یکدیگر و روایت تابعی از تابعی دیگر... و مدبج اخص از روایت اقران است و هر مدبجی اقران است اما هر اقرانی مدبج نیست. دهخدا، لغتنامه، ذیل مدبج
- ↑ حر عاملی در وسائل رساله را با این عنوان معرفی کرده است: «رسالة في أحوال أحاديث أصحابنا و إثبات صحتها» حر عاملی، وسائل الشیعه، دار احياء التراث العربي بيروت - لبنان، ج۱۸، ص۸۴.
- ↑ کتاب العلل الصغیر نوشته محمد بن عیسی بن سوره معروف به ترمذی
منابع
- بهایی، محمد بن حسین، الوجیزة فی علم الدرایه، ناشر بصیرتی، قم، چاپ اول، ۱۳۹۰ق.
- ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الکبیر، بیروت لبنان، دارالجیل، ۱۹۹۸م.
- توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهه، تقریرات درس آیت الله ابوالقاسم خویی، قم، ۱۳۷۷ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق، تصحیح و پاورقی: عبدالرحیم ربانی شیرازی، دار احياء التراث العربي بيروت - لبنان، بی تا.
- حسینی صدر، احمد، الفوائد الرجالیه، نشر دلیل ما، قم، ۱۳۷۸.
- جیلانی رشتی، علی، رسالة فی علم الدرایه، چاپ حسن حسینی آل مجدد شیرازی، در رسایل فی درایة الحدیث، ۱۳۸۲ش.
- حائری اصفهانی، عبدالرزاق بن علی رضا، الوجیزه فی علم درایة الحدیث، چاپ رضا قبادلو، در رسایل فی درایة الحدیث، ج۲، ۱۳۸۲ش.
- حسینی جلالی، محمد حسین، درایة الحدیث، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، بیروت، ۱۴۲۵ق/۲۰۰۴م.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، اقتضاء‌العلم العمل، چاپ محمدناصر الدین البانی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- د. اسلام، چاپ دوم، ذیل اصول الحدیث.
- دربندی، آقا بن عابد،(آقا دربندی) الفن الثانی من القوامیس، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، در رسایل فی درایة الحدیث، ج۲، ۱۳۸۲ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید گیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.
- رامهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
- ربانی، محمد حسن، دانش درایه الحدیث: همراه با نمونه‌های حدیثی و فقهی، مشهد، ۱۳۸۰ش.
- سلیمانی، داود، نسبت فقه الحدیث با درایه الحدیث، فصلنامه مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۷۲، زمستان ۸۱.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، ۱۴۰۱ق۱۹۸۱م.
- شهید ثانی، زین الدین علی، البدایه فی علم الدرایه، چاپ غلام حسین قیصریه‌ها، در رسائل فی درایة الحدیث، ج۱، ۱۳۸۲ش
- شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزه فی علم الدرایه، چاپ حسن حسینی آل مجدد شیرازی، در رسایل فی درایه الحدیث، ج۱،۱۳۸۲ش.
- صباغ، محمد بن لطف، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته و کتبه، بیروت، ۱۴۱۸ق.۱۹۹۷م.
- صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت، ۱۳۸۸ ق.۱۹۶۹م.
- صدرایی خویی، علی، درایه و رجال شیعه در فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، سفینه، سال۱، ش۲، بهار۱۳۸۳.
- طاشکوپری زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده و مصباح السیاده، حیدرآباد، دکن، ج۱، ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
- طباطبایی، کاظم و رضاداد، علیّه، تاملی در باب عنوان درایة الحدیث، دوفصلنامه حدیث پژوهی، سال چهارم، شماره هفتم، ۱۳۹۱ش.
- غوری، عبدالماجد، علم مصطلح الحدیث، نشأته و تطوره و تکامله، دمشق، ۱۴۲۷ق.۲۰۰۶م.
- فضلی، عبدالهادی، اصول الحدیث، بیروت، ۱۴۲۰ق.
- کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، چاپ عبدالله نعمه، بیروت، ۱۴۰۵م ۱۹۸۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ۱۴۰۷ق.
- مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، چاپ محمدرضا مامقانی، قم، ۱۴۱۱/۱۴۱۳ق.
- مامقانی، عبدالله، موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم ۱۴۱۱ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، موسسة الوفا، ۱۴۰۳ق.
- مدیر شانه چی، کاظم، درایة الحدیث، قم، ۱۳۶۲ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، ۱۳۶۰-۱۳۷۱ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ناشر صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مهریزی، مهدی،علم درایه، دانش‌های حدیثی، گذشته، حال، آینده، علوم حدیث، سال۵، ش۲، تابستان۱۳۷۹.
- عتر، نورالدین، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق، ۱۴۰۱ ق۱۹۸۱ م.
پیوند به بیرون