درس خارج

درس خارج، عالی‌ترین سطح دروس حوزه علمیه است. این دوره به صورت سنتی، پس از طی دو دوره مقدمات و سطح آغاز می‌شود. در دوره مقدمات، ادبیات عرب، منطق، فقه و اصول نیمه استدلالی تدریس می‌شود و در دوره سطح، فقه و اصول استدلالی اما به صورت متن‌محور ارائه می‌گردد. درس خارج را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: «ارائه استدلالیِ درس، بدون تکیه بر متن خاص.» در این درس، استاد نظرات مختلف درباره موضوع مورد بحث را مطرح می‌کند و ادله آن را بازگو و نقد می‌نماید و در آخر نظر خود را ارائه می‌دهد.

اصطلاح درس خارج

درس خارج آخوند خراسانی. در میان شاگردان آیت الله بروجردی، غروی اصفهانی، آقابزرگ تهرانی دیده می‌شوند.

از آن جایی که درس خارج، متن محور نیست و ارائه درس توسط استاد خارج از متن خاصی صورت می‎گیرد، به آن درس خارج گفته می‎شود. مشخص نیست که از چه زمانی عنوان «درس خارج» به این مرحله نهایی از تحصیلات حوزوی گفته شده است، اما به طور قطعی می‌توان گفت که در یک قرن اخیر از این عنوان استفاده می‌شده و تصویر درس خارج فقه آخوند ملامحمدکاظم خراسانی که آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (کمپانی) و آیت الله بروجردی در آن دیده می‌شوند، قدیمی‌ترین تصویر از درس خارج در یک حوزه علمیه شیعه است.

دروس خارج

نظام آموزشی حوزه، نظامی فقه‌محور است. این نظام به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده است که هدف آن تربیت مجتهد و فقیه باشد. دروس اصلی در دوره مقدمات و سطح، همه متون فقه و اصول است. دیگر دروس مانند از تفسیر، کلام، فلسفه و… همه به صورت جنبی ارائه می‌شود و بسیاری از طلاب به صورت غیرحضوری آن‌ها را فرا می‌گیرند. از این جهت دروس خارج غالباً حول دو محور فقه و اصول فقه می‎چرخند.

درس خارج آیت الله حجت در صحن اتابکی

در سال‎های اخیر با رونق گرفتن حوزه‎های علمیه پس از انقلاب اسلامی ایران، برخی علوم دیگر مانند تفسیر و فلسفه نیز کرسی تدریس خارج را به خود اختصاص داده‎اند. درس تفسیر آیت الله جوادی آملی نمونه‌ای از دروس خارج غیر از فقه و اصول است، که با استقبال طلاب مواجه شده است.

هدف درس خارج

برخى از طلاب علوم دينى پس از اتمام مرحله سطح، تحصيلات خود را پايان مى‌بخشند، ولى كسانى كه به دنبال فراگيرى سطح بالاترى از دانش و رسیدن به مرتبه اجتهاد باشند، وارد مرحله خارج مى‌شوند.

این مرحله عالی‏‌ترین دوره دروس حوزوی محسوب می‌‏شود كه با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احكام از منابع اصیل (كتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا می‌‏شود و معمولاً متن درسی خاصی ندارد.

اساتید

اساتید درس خارج از مجتهدان شناخته شده يا مراجع تقليد هستند.

ترتیب مباحث

مراجع تقلید در درس خارج خود كتاب خاصى را تدريس نمى‌كنند، بلكه مباحث هر جلسه را براى بيان آراى خود همراه با بررسى آراى مجتهدان پیش از خود طراحى مى‌كنند، اما براى حفظ نظم، ترتيب كتب ذیل را مبنا قرار می‌دهند:

1. رسائل
2. كفايه
3. جواهر الكلام
4. شرايع
5. وسيلة النجاة
6. تحریر الوسیله
7. عروة الوثقی

مدت درس خارج

درس خارج آیت الله وحید خراسانی در مسجد اعظم قم

از آنجا كه رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، زمان این دوره برای افراد متفاوت است. مرحله خارج، محدوديت زمانى ندارد و ممكن است كسى تا پايان عمرش در اين جلسات شركت كند، همچنان كه استادان نيز به فراخور حال و اقتضائات ديگر، مباحث خود را تفصيل مى‌دهند.

با توجه به گستردگی بیشتر فقه نسبت به اصول فقه، دوره تدریس خارج فقه بیشتر است و غالباً اساتید خارج موفق به تدریس یک دوره کامل خارج فقه نمی‎شوند. مدت زمان تدریس یک دوره خارج اصول فقه، با توجه به نوع تدریس و استاد متفاوت است و گاهی از ۴ سال تا ۲۰ سال به طول می‎انجامد.

درس خارج فقه و اصول، كانون ارائه آخرين دستاوردهاى علمى استادان و مجتهدان و نيز فرصتى براى آموختن روش اجتهاد و ورزيده شدن در آن است. طلابى كه به مرتبه علمى معيّنى يا درجه اجتهاد نايل مى‌شوند، حسب معمول از استادان خويش يادداشتى به نام اجازه دريافت مى‌كنند كه در آن به تحصيلات و توانایی‌هاى علمى وی اشاره مى‌شود.

موضوعات نو در درس خارج

در سالیان اخیر با توجه به مسائل نو و مستحدثه، برخی از اساتید مباحثی را در درس خارج طرح کردند که پیش از آن سابقه نداشته یا اگر بحث می‎شده، ضمن ابواب دیگر به صورت مختصر طرح می‎شده است. به عنوان نمونه خارج فقه موسیقی، خارج فقه مجسمه‌سازی، خارج فقه حکومت و ولایت فقیه و ... تشکیل شده است.

منابع

• غروی، محمد، الحوزةالعلمیة فی النجف الاشرف، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.