مناظره امام رضا با سلیمان مروزی

مناظره امام رضا با سلیمان مروزی

اطلاعات مناظره
طرف اول	امام رضا(ع)
طرف دوم	سلیمان مروزی
موضوع	بِدا، صفات خدا
زمینه شکل‌گیری	درخواست مأمون عباسی
منابع شیعه	توحید، عیون اخبار الرضا، الاحتجاج و بحارالانوار
نتیجه	پذیرش بداء از سوی سلیمان
مناظره‌های مشهور
مناظره امام باقر با اسقف مسیحیان • مناظره امام باقر با حسن بصری • مناظره امام رضا با ابوقرة • مناظره امام رضا با جاثلیق • مناظره امام رضا با رأس الجالوت • مناظره امام رضا با سلیمان مروزی • مناظره امام رضا با عمران صابی • مناظره امام رضا درباره توحید

مناظره امام رضا(ع) با سلیمان مَرْوزی، گفت‌وگویی علمی است، میان امام رضا(ع) و سلیمان مَرْوزی، از متکلمان خراسان، درباره بَدا و اراده خدا. طبق منابع روایی شیعه، این مناظره به‌خواست مأمون خلیفه عباسی و به‌منظور شکست امام رضا(ع) برپا شد.

متن مناظره در کتاب‌های توحید و عیون اخبار الرضا از شیخ صدوق و الاحتجاج از احمد طَبْرسی آمده است. برپایه این حدیث، امام رضا(ع) در مناظره بر سلیمان پیروز می‌شود. در این گفت‌وگو، سلیمان نظریه بِدا را می‌پذیرد. همچنین در خصوص مسئله اراده خداوند، از پاسخ‌دادن به پرسش‌ها و اشکالات امام رضا(ع) ناتوان می‌ماند.

ماجرای شکل‌گیری

روزی سلیمان مَرْوْزی از متکلمان خراسان، نزد مأمون خلیفه عباسی می‌رود. مأمون به او می‌گوید علی بن موسی الرضا از حجاز نزد من آمده و به کلام و متکلمان علاقه دارد. روز تَرویه اینجابیا و با او مناظره کن. سلیمان می‌گوید او قادر به پاسخ‌دادن به سؤالاتم نیست و خوش ندارم نزد بنی‌هاشم تحقیر شود. مأمون پاسخ می‌دهد که اتفاقاً برای همین، می‌خواهم با او مناظره کنی. (إنما وَجَّهتُ إليه لمعرفتي بقوِّتك و ليس مرادى الّا ان تقطعه عن حُجَّةٍ واحدةٍ فقط. ترجمه: من فقط به این دلیل که قدرت تو را در بحث و مناظره می‌‏دانستم به دنبالت فرستادم و تنها خواسته من این است که او را فقط در یک مورد مجاب کنى و ادلّه او را ردّ نمائى)سپس مأمون از امام رضا(ع) می‌خواهد که در این گفت‌وگو شرکت کند و او می پذیرد.

محورهای گفت‌وگو

مناظره با بحث درباره بِدا آغاز می‌شود. امام رضا(ع) آیاتی از قرآن مانند آیات «وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ؛ و اوست آن کس که آفرینش را آغاز می‌کند و باز آن را تجدید می‌نماید»، «بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ؛([او] پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است.» و «وَآخَرُ‌ونَ مُرْ‌جَوْنَ لِأَمْرِ‌ اللَّـهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ؛ و عدّه‌اى ديگر [كارشان‌] موقوف به فرمان خداست: يا آنان را عذاب مى‌كند و يا توبه آنها را مى‌پذيرد» پیش می‌کشد و از سلیمان می‌پرسد با وجود این‌ها، چگونه بدا را منکر می‌شود. سلیمان توضیحات بیشتری می‌طلبد و پس از توضیح امام رضا(ع)، سخن او درباره بدا را می‌پذیرد.

سپس سلیمان بحثی درباره اراده خدا و تفاوت آن با دیگر صفات او، مانند سمیع و بصیر و قدیر مطرح می‌کند. او در این مسئله، بر این باور است که اراده خدا همچون سمیع و بصیر و قدیر بودنش، از صفات ذات او است؛ اما امام رضا(ع) معتقد است که این‌ها با هم تفاوت دارند؛ زیرا سمیع و بصیر و قدیر بودن خداوند، پیش از آنکه چیزی را به وجود بیاورد یا در چیزی تغییر دهد، در او وجود دارد؛ اما تنها زمانی که خداوند چیزی را می‌آفریند، اراده می‌کند. هیچ‌گاه نمی‌گوییم خدا چیزی را آفرید یا در چیزی تغییر ایجاد کرد، چون سمیع و بصیر و قدیر است؛ بلکه می‌گوییم چون خواسته و اراده کرده، چیزی را به وجود آورد یا در چیزی تغییر داده است.

این بحث با پرسش‌های متعدد امام رضا(ع) از سلیمان پیش می‌رود و در نهایت با ساکت‌ماندن سلیمان و پاسخ‌ندادن به پرسش آخر امام رضا(ع) پایان می‌یابد.

نتیجه

طبق آنچه در این حدیث آمده است، در چند جای این مناظره، سلیمان در مقابل استدلال‌های امام رضا(ع) مغلوب می‌شود. برای مثال، در پایانِ بحث در مورد نظریه بِداء، آن را می‌پذیرد و می‌گوید دیگر آن را انکار نخواهد کرد. همچنین در سخن از صفات خدا، پاسخ‌هایی می‌دهد که با اعتراض مأمون و خنده حاضران به او روبه‌رو می‌شود. در مواردی هم امام رضا پرسش‌هایی از او می‌کند که پاسخ‌های متناقضی می‌دهد و در نهایت آخرین پرسش امام را بی‌پاسخ می‌گذارد.

منابع

متن مناظره را شیخ صدوق (۳۰۵-۳۸۱ق) در دو کتاب توحید و عیون اخبار الرضا آورده است. پس از آن، در کتاب احتجاج، نوشته احمد بن علی طَبرسی (زیسته در قرن ششم قمری) گزارش شده است.

گزارش طبرسی از مناظره بسیار کوتاه‌تر از نقل‌های صدوق است. به‌گفته علامه مجلسی، در نقل طبرسی، بخشی از حدیث به‌منظور رعایت اختصار حذف شده است. این حدیث در کتاب بحارالانوار به‌نقل از دو کتاب توحید صدوق و عیون اخبارالرضا شیخ صدوق هم آمده است.

متن و ترجمه

مناظره امام رضا(ع) با سلیمان مروزی

مـتـن

ترجمه

قَدِمَ سُلَيْمَانُ الْمَرْوَزِيُّ مُتَكَلِّمُ خُرَاسَانَ عَلَى الْمَأْمُونِ فَأَكْرَمَهُ وَ وَصَلَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ إِنَّ ابْنَ عَمِّي عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع قَدِمَ عَلَيَّ مِنَ الْحِجَازِ وَ هُوَ يُحِبُّ الْكَلَامَ وَ أَصْحَابَهُ فَلَا عَلَيْكَ أَنْ تَصِيرَ إِلَيْنَا يَوْمَ التَّرْوِيَةِ لِمُنَاظَرَتِهِ فَقَالَ سُلَيْمَانُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي أَكْرَهُ أَنْ أَسْأَلَ مِثْلَهُ فِي مَجْلِسِكَ فِي جَمَاعَةٍ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ فَيَنْتَقِضَ‏ عِنْدَ الْقَوْمِ إِذَا كَلَّمَنِي وَ لَا يَجُوزُ الِاسْتِقْصَاءُ عَلَيْهِ قَالَ الْمَأْمُونُ إِنَّمَا وَجَّهْتُ إليه [إِلَيْكَ‏] لِمَعْرِفَتِي بِقُوَّتِكَ وَ لَيْسَ مُرَادِي إِلَّا أَنْ تَقْطَعَهُ عَنْ حُجَّةٍ وَاحِدَةٍ فَقَطْ فَقَالَ سُلَيْمَانُ حَسْبُكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ اجْمَعْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُ وَ خَلِّنِي وَ الذَّمَّ فَوَجَّهَ الْمَأْمُونُ إِلَى الرِّضَا ع فَقَالَ إِنَّهُ قَدِمَ إِلَيْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ مَرْوَزَ وَ هُوَ وَاحِدُ خُرَاسَانَ مِنْ أَصْحَابِ الْكَلَامِ فَإِنْ خَفَّ عَلَيْكَ أَنْ تَتَجَشَّمَ الْمَصِيرَ إِلَيْنَا فَعَلْتَ فَنَهَضَ ع لِلْوُضُوءِ وَ قَالَ لَنَا تَقَدَّمُونِي وَ عِمْرَانُ الصَّابِي مَعَنَا فَصِرْنَا إِلَى الْبَابِ فَأَخَذَ يَاسِرٌ وَ خَالِدٌ بِيَدِي فَأَدْخَلَانِي عَلَى الْمَأْمُونِ فَلَمَّا سَلَّمْتُ قَالَ أَيْنَ أَخِي أَبُو الْحَسَنِ أَبْقَاهُ اللَّهُ تَعَالَى قُلْتُ خَلَّفْتُهُ يَلْبَسُ ثِيَابَهُ وَ أَمَرَنَا أَنْ‏ نَتَقَدَّمَ ثُمَّ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ عِمْرَانَ مَوْلَاكَ مَعِي وَ هُوَ عَلَى الْبَابِ فَقَالَ وَ مَنْ عِمْرَانُ قُلْتُ الصَّابِي الَّذِي أَسْلَمَ عَلَى يَدِكَ قَالَ فَلْيَدْخُلْ فَدَخَلَ فَرَحَّبَ بِهِ الْمَأْمُونُ ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا عِمْرَانُ لَمْ تَمُتْ حَتَّى صِرْتَ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي شَرَّفَنِي بِكُمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَقَالَ لَهُ الْمَأْمُونُ يَا عِمْرَانُ هَذَا سُلَيْمَانُ الْمَرْوَزِيُّ مُتَكَلِّمُ خُرَاسَانَ قَالَ عِمْرَانُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّهُ يَزْعُمُ [أَنَّهُ‏] وَاحِدُ خُرَاسَانَ فِي النَّظَرِ وَ يُنْكِرُ الْبَدَاءَ قَالَ فَلِمَ لَا تُنَاظِرُونَهُ قَالَ عِمْرَانُ ذَلِكَ إِلَيْهِ‏ فَدَخَلَ الرِّضَا ع فَقَالَ فِي أَيِّ شَيْ‏ءٍ كُنْتُمْ قَالَ عِمْرَانُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هَذَا سُلَيْمَانُ الْمَرْوَزِيُّ فَقَالَ لَهُ‏ سُلَيْمَانُ أَ تَرْضَى بِأَبِي الْحَسَنِ وَ بِقَوْلِهِ فِيهِ فَقَالَ عِمْرَانُ قَدْ رَضِيتُ بِقَوْلِ أَبِي الْحَسَنِ فِي الْبَدَاءِ عَلَى أَنْ يَأْتِيَنِي فِيهِ بِحُجَّةٍ أَحْتَجُّ بِهَا عَلَى نُظَرَائِي مِنْ أَهْلِ النَّظَرِ قَالَ الْمَأْمُونُ يَا أَبَا الْحَسَنِ مَا تَقُولُ فِيمَا تَشَاجَرَا فِيهِ قَالَ وَ مَا أَنْكَرْتَ مِنَ الْبَدَاءِ يَا سُلَيْمَانُ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ أَ وَ لَمْ يَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ يَكُ شَيْئاً وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ‏ وَ يَقُولُ‏ بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ وَ يَقُولُ‏ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ ما يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتابٍ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ هَلْ رُوِيتَ فِيهِ مِنْ آبَائِكَ شَيْئاً قَالَ نَعَمْ رُوِيتُ عَنْ أَبِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَيْنِ‏ عِلْماً مَخْزُوناً مَكْنُوناً لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْماً عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَالْعُلَمَاءُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّنَا يَعْلَمُونَهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أُحِبُّ أَنْ تَنْزِعَهُ لِي مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّهِ ص‏ فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ‏ أَرَادَ هَلَاكَهُمْ ثُمَّ بَدَا لِلَّهِ تَعَالَى فَقَالَ‏ وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ زِدْنِي جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ الرِّضَا لَقَدْ أَخْبَرَنِي أَبِي عَنْ آبَائِهِ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَى إِلَى نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ أَنْ أَخْبِرْ فُلَاناً الْمَلِكَ أَنِّي مُتَوَفِّيهِ إِلَى كَذَا وَ كَذَا فَأَتَاهُ ذَلِكَ النَّبِيُّ فَأَخْبَرَهُ فَدَعَا اللَّهَ الْمَلِكُ وَ هُوَ عَلَى سَرِيرِهِ حَتَّى سَقَطَ مِنَ السَّرِيرِ وَ قَالَ يَا رَبِّ أَجِّلْنِي‏ حَتَّى يَشِبَّ طِفْلِي وَ قضي [يَقْضِيَ‏] أَمْرِي‏ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى ذَلِكَ النَّبِيِّ أَنِ ائْتِ فُلَاناً الْمَلِكَ‏ فَأَعْلِمْ أَنِّي قَدْ أَنْسَيْتُ‏ فِي أَجَلِهِ وَ زِدْتُ فِي عُمُرِهِ إِلَى خَمْسَ عَشْرَةَ سَنَةً فَقَالَ ذَلِكَ النَّبِيُّ ع يَا رَبِّ إِنَّكَ لَتَعْلَمُ أَنِّي لَمْ أَكْذِبْ قَطُّ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ إِنَّمَا أَنْتَ عَبْدٌ مَأْمُورٌ فَأَبْلِغْهُ ذَلِكَ وَ اللَّهُ‏ لا يُسْئَلُ عَمَّا يَفْعَلُ‏ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى سُلَيْمَانَ فَقَالَ أَحْسَبُكَ ضَاهَيْتَ‏ الْيَهُودَ فِي هَذَا الْبَابِ قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ وَ مَا قَالَتِ الْيَهُودُ قَالَ‏ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ يَعْنُونَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَيْسَ يُحْدِثُ شَيْئاً فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا وَ لَقَدْ سَمِعْتُ قَوْماً سَأَلُوا أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع عَنِ الْبَدَاءِ فَقَالَ وَ مَا يُنْكِرُ النَّاسُ مِنَ الْبَدَاءِ وَ أَنْ يَقِفَ اللَّهُ قَوْماً يُرْجِيهِمْ لِأَمْرِهِ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنْ‏ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ فِي أَيِّ شَيْ‏ءٍ أُنْزِلَتْ قَالَ يَا سُلَيْمَانُ لَيْلَةُ الْقَدْرِ يُقَدِّرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا مَا يَكُونُ مِنَ السَّنَةِ إِلَى السَّنَةِ مِنْ حَيَاةٍ أَوْ مَوْتٍ أَوْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ أَوْ رِزْقٍ فَمَا قَدَّرَهُ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ فَهُوَ مِنَ الْمَحْتُومِ قَالَ سُلَيْمَانُ أَلْآنَ قَدْ فَهِمْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَزِدْنِي قَالَ يَا سُلَيْمَانُ إنَّ مِنَ الْأُمُورِ أُمُوراً مَوْقُوفَةً عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يُقَدِّمُ مِنْهَا مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مَا يَشَاءُ وَ يَمْحُو مَا يَشَاءُ يَا سُلَيْمَانُ إِنَّ عَلِيّاً ع كَانَ يَقُولُ الْعِلْمُ عِلْمَانِ فَعِلْمٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ و مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَإِنَّهُ يَكُونُ وَ لَا يُكَذِّبُ نَفْسَهُ وَ لَا مَلَائِكَتَهُ وَ لَا رُسُلَهُ وَ عِلْمٌ عِنْدَهُ مَخْزُونٌ لَمْ يُطْلِعْ عَلَيْهِ أَحَداً مِنْ خَلْقِهِ يُقَدِّمُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يُؤَخِّرُ مِنْهُ مَا يَشَاءُ وَ يَمْحُو ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ‏ مَا يَشَاءُ قَالَ سُلَيْمَانُ لِلْمَأْمُونِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَا أُنْكِرُ بَعْدَ يَوْمِي هَذَا الْبَدَاءَ وَ لَا أُكَذِّبُ بِهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ‏ فَقَالَ الْمَأْمُونُ يَا سُلَيْمَانُ سَلْ أَبَا الْحَسَنِ‏ عَمَّا بَدَا لَكَ وَ عَلَيْكَ بِحُسْنِ الِاسْتِمَاعِ وَ الْإِنْصَافِ قَالَ سُلَيْمَانُ يَا سَيِّدِي أَسْأَلُكَ قَالَ الرِّضَا ع سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ قَالَ مَا تَقُولُ فِيمَنْ جَعَلَ الْإِرَادَةَ اسْماً وَ صِفَةً مِثْلَ حَيٍّ وَ سَمِيعٍ وَ بَصِيرٍ وَ قَدِيرٍ قَالَ الرِّضَا (ع) إِنَّمَا قُلْتُمْ حَدَثَتِ الْأَشْيَاءُ وَ اخْتَلَفَتْ لِأَنَّهُ شَاءَ وَ أَرَادَ وَ لَمْ تَقُولُوا حَدَثَتِ الْأَشْيَاءُ وَ اخْتَلَفَتْ لِأَنَّهُ سَمِيعٌ بَصِيرٌ فَهَذَا دَلِيلٌ عَلَى أَنَّهُمَا لَيْسَتَا مِثْلَ سَمِيعٍ وَ لَا بَصِيرٍ وَ لَا قَدِيرٍ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّهُ لَمْ يَزَلْ مُرِيداً قَالَ ع يَا سُلَيْمَانُ فَإِرَادَتُهُ غَيْرُهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدْ أَثْبَتَّ مَعَهُ شَيْئاً غَيْرَهُ لَمْ يَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ مَا أَثْبَتُّ قَالَ الرِّضَا ع أَ هِيَ مُحْدَثَةٌ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا مَا هِيَ مُحْدَثَةٌ فَصَاحَ بِهِ الْمَأْمُونُ وَ قَالَ يَا سُلَيْمَانُ مِثْلُهُ يُعَايَا أَوْ يُكَابَرُ عَلَيْكَ بِالْإِنْصَافِ أَمَا تَرَى مَنْ حَوْلَكَ مِنْ أَهْلِ النَّظَرِ ثُمَّ قَالَ كَلِّمْهُ يَا أَبَا الْحَسَنِ فَإِنَّهُ مُتَكَلِّمُ خُرَاسَانَ فَأَعَادَ عَلَيْهِ الْمَسْأَلَةَ فَقَالَ هِيَ مُحْدَثَةٌ يَا سُلَيْمَانُ فَإِنَّ الشَّيْ‏ءَ إِذَا لَمْ يَكُنْ أَزَلِيّاً كَانَ مُحْدَثاً وَ إِذَا لَمْ يَكُنْ مُحْدَثاً كَانَ أَزَلِيّاً قَالَ سُلَيْمَانُ إِرَادَتُهُ مِنْهُ كَمَا أَنَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ عِلْمَهُ مِنْهُ قَالَ الرِّضَا ع فَأَرَادَ نَفْسُهُ قَالَ لَا قَالَ فَلَيْسَ الْمُرِيدُ مِثْلَ السَّمِيعِ وَ الْبَصِيرِ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا أَرَادَ نَفْسُهُ كَمَا سَمِعَ نَفْسُهُ وَ أَبْصَرَ نَفْسُهُ وَ عَلِمَ نَفْسُهُ قَالَ الرِّضَا ع مَا مَعْنَى أَرَادَ نَفْسُهُ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ شَيْئاً وَ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ حَيّاً أَوْ سَمِيعاً أَوْ بَصِيراً أَوْ قَدِيراً قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا ع أَ فَبِإِرَادَتِهِ كَانَ ذَلِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ الرِّضَا ع فَلَيْسَ لِقَوْلِكَ أَرَادَ أَنْ يَكُونَ حَيّاً سَمِيعاً بَصِيراً مَعْنًى إِذَا لَمْ يَكُنْ ذَلِكَ بِإِرَادَتِهِ قَالَ سُلَيْمَانُ بَلَى قَدْ كَانَ ذَلِكَ بِإِرَادَتِهِ فَضَحِكَ الْمَأْمُونُ وَ مَنْ حَوْلَهُ وَ ضَحِكَ الرِّضَا ع ثُمَّ قَالَ لَهُمْ‏ ارْفُقُوا بِمُتَكَلِّمِ خُرَاسَانَ يَا سُلَيْمَانُ‏ فَقَدْ حَالَ عِنْدَكُمْ عَنْ حَالِهِ وَ تَغَيَّرَ عَنْهَا وَ هَذَا مَا لَا يُوصَفُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ فَانْقَطَعَ ثُمَّ قَالَ الرِّضَا ع يَا سُلَيْمَانُ أَسْأَلُكَ عَنْ مَسْأَلَةٍ قَالَ سَلْ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ أَخْبِرْنِي عَنْكَ وَ عَنْ أَصْحَابِكَ تُكَلِّمُونَ النَّاسَ بِمَا تَفْقَهُونَ وَ تَعْرِفُونَ أَوْ بِمَا لَا تَفْقَهُونَ وَ لَا تَعْرِفُونَ قَالَ بَلْ بِمَا نَفْقَهُ وَ نَعْلَمُ قَالَ الرِّضَا ع فَالَّذِي يَعْلَمُ النَّاسُ أَنَّ الْمُرِيدَ غَيْرُ الْإِرَادَةِ وَ أَنَّ الْمُرِيدَ قَبْلَ الْإِرَادَةِ وَ أَنَّ الْفَاعِلَ قَبْلَ الْمَفْعُولِ وَ هَذَا يُبْطِلُ قَوْلَكُمْ أَنَّ الْإِرَادَةَ وَ الْمُرِيدَ شَيْ‏ءٌ وَاحِدٌ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَيْسَ ذَلِكَ‏ مِنْهُ عَلَى مَا يَعْرِفُ النَّاسُ وَ لَا عَلَى مَا يَفْقَهُونَ قَالَ الرِّضَا ع فَأَرَاكُمْ ادَّعَيْتُمْ عِلْمَ ذَلِكَ بِلَا مَعْرِفَةٍ وَ قُلْتُمُ الْإِرَادَةُ كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ إِذَا كَانَ ذَلِكَ عِنْدَكُمْ عَلَى مَا لَا يُعْرَفُ وَ لَا يُعْقَلُ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ الرِّضَا (ع) يَا سُلَيْمَانُ هَلْ يَعْلَمُ اللَّهُ جَمِيعَ مَا فِي الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قَالَ سُلَيْمَانُ نَعَمْ قَالَ أَ فَيَكُونُ مَا عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَى أَنَّهُ يَكُونُ مِنْ ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِذَا كَانَ حَتَّى لَا يَبْقَى مِنْهُ شَيْ‏ءٌ إِلَّا كَانَ أَ يَزِيدُهُمْ أَوْ يَطْوِيهِ‏ عَنْهُمْ قَالَ سُلَيْمَانُ بَلْ يَزِيدُهُمْ قَالَ فَأَرَاهُ فِي قَوْلِكَ قَدْ زَادَهُمْ‏ مَا لَمْ يَكُنْ فِي عِلْمِهِ أَنَّهُ يَكُونُ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَالْمُرِيدُ لَا غَايَةَ لَهُ قَالَ فَلَيْسَ يُحِيطُ عِلْمُهُ عِنْدَكُمْ بِمَا يَكُونُ فِيهِمَا إِذَا لَمْ يَعْرِفْ غَايَةَ ذَلِكَ وَ إِذَا لَمْ يُحِطْ عِلْمُهُ بِمَا يَكُونُ فِيهِمَا لَمْ يَعْلَمْ مَا يَكُونُ فِيهِمَا قَبْلَ أَنْ يَكُونَ تَعَالَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا قُلْتُ لَا يَعْلَمُهُ لِأَنَّهُ لَا غَايَةَ لِهَذَا لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَصَفَهُمَا بِالْخُلُودِ وَ كَرِهْنَا أَنْ نَجْعَلَ لَهُمَا انْقِطَاعاً قَالَ الرِّضَا ع لَيْسَ عِلْمُهُ بِذَلِكَ بِمُوجِبٍ لِانْقِطَاعِهِ عَنْهُمْ لِأَنَّهُ قَدْ يَعْلَمُ ذَلِكَ ثُمَّ يَزِيدُهُمْ ثُمَّ لَا يَقْطَعُهُ عَنْهُمْ وَ كَذَلِكَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ‏ كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ‏ وَ قَالَ لِأَهْلِ الْجَنَّةِ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ فاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ فَهُوَ عَزَّ وَ جَلَّ يَعْلَمُ ذَلِكَ وَ لَا يَقْطَعُ عَنْهُمُ الزِّيَادَةَ أَ رَأَيْتَ مَا أَكَلَ أَهْلُ الْجَنَّةِ وَ مَا شَرِبُوا لَيْسَ يُخْلِفُ مَكَانَهُ قَالَ بَلَى قَالَ أَ فَيَكُونُ يَقْطَعُ ذَلِكَ عَنْهُمْ وَ قَدْ أَخْلَفَ مَكَانَهُ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ فَكَذَلِكَ كُلَّمَا يَكُونُ فِيهَا إِذَا أَخْلَفَ مَكَانَهُ فَلَيْسَ بِمَقْطُوعٍ عَنْهُمْ قَالَ سُلَيْمَانُ بَلَى يَقْطَعُهُ عَنْهُمْ وَ لَا يَزِيدُهُمْ قَالَ الرِّضَا(ع) إِذاً يَبِيدُ فِيهَا وَ هَذَا يَا سُلَيْمَانُ إِبْطَالُ الْخُلُودِ وَ خِلَافُ الْكِتَابِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ‏ لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِينَ‏ وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ خالِدِينَ فِيها أَبَداً وَ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ فاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ الرِّضَا (ع) يَا سُلَيْمَانُ أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنِ الْإِرَادَةِ فِعْلٌ هِيَ أَمْ غَيْرُ فِعْلٍ قَالَ بَلَى هِيَ فِعْلٌ قَالَ ع فَهِيَ مُحْدَثَةٌ لِأَنَّ الْفِعْلَ كُلَّهُ مُحْدَثٌ‏ قَالَ لَيْسَتْ بِفِعْلٍ قَالَ فَمَعَهُ غَيْرُهُ لَمْ يَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ الْإِرَادَةُ هِيَ الْإِنْشَاءُ قَالَ يَا سُلَيْمَانُ هَذَا الَّذِي عِبْتُمُوهُ‏ عَلَى ضِرَارٍ وَ أَصْحَابِهِ مِنْ قَوْلِهِمْ إِنَّ كُلَّ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي سَمَاءٍ أَوْ أَرْضٍ أَوْ بَحْرٍ أَوْ بَرٍّ مِنْ كَلْبٍ أَوْ خِنْزِيرٍ أَوْ قِرْدٍ أَوْ إِنْسَانٍ أَوْ دَابَّةٍ إِرَادَةُ اللَّهِ وَ إِنَّ إِرَادَةَ اللَّهِ تَحْيَا وَ تَمُوتُ وَ تَذْهَبُ وَ تَأْكُلُ وَ تَشْرَبُ وَ تَنْكِحُ‏ وَ تَلَذُّ وَ تَظْلِمُ وَ تَفْعَلُ الْفَوَاحِشَ وَ تَكْفُرُ وَ تُشْرِكُ فَيَبْرَأُ مِنْهَا وَ يُعَادُ بِهَا وَ هَذَا حَدُّهَا قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهَا كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ قَالَ الرِّضَا (ع) قَدْ رَجَعْتَ إِلَى هَذَا ثَانِيَةً فَأَخْبِرْنِي عَنِ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ أَ مَصْنُوعٌ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ الرِّضَا (ع) فَكَيْفَ نَفَيْتُمُوهُ قُلْتُمْ لَمْ يُرِدْ وَ مَرَّةً قُلْتُمْ أَرَادَ وَ لَيْسَتْ بِمَفْعُولٍ لَهُ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا ذَلِكَ كِقَوْلِنَا مَرَّةً عَلِمَ وَ مَرَّةً لَمْ يَعْلَمْ قَالَ الرِّضَا (ع) لَيْسَ ذَلِكَ سَوَاءً لِأَنَّ نَفْيَ الْمَعْلُومِ لَيْسَ بِنَفْيِ‏ الْعِلْمِ وَ نَفْيُ الْمُرَادِ نَفْيُ الْإِرَادَةِ أَنْ تَكُونَ إِنَّ الشَّيْ‏ءَ إِذَا لَمْ يُرَدْ لَمْ تَكُنْ إِرَادَةً فَقَدْ يَكُونُ الْعِلْمُ ثَابِتاً وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الْمَعْلُومُ بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ فَقَدْ يَكُونُ الْإِنْسَانُ بَصِيراً وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الْمُبْصَرُ وَ قَدْ يَكُونُ الْعِلْمُ ثَابِتاً وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الْمَعْلُومُ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهَا مَصْنُوعَةٌ قَالَ فَهِيَ مُحْدَثَةٌ لَيْسَتْ كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ لِأَنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ لَيْسَا بِمَصْنُوعَيْنِ وَ هَذِهِ مَصْنُوعَةٌ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهَا صِفَةٌ مِنْ صِفَاتِهِ لَمْ تَزَلْ قَالَ فَيَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْإِنْسَانُ لَمْ يَزَلْ لِأَنَّ صِفَتَهُ لَمْ تَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا لِأَنَّهُ لَمْ يَفْعَلْهَا قَالَ الرِّضَا ع يَا خُرَاسَانِيُّ مَا أَكْثَرَ غَلَطَكَ أَ فَلَيْسَ بِإِرَادَتِهِ وَ قَوْلِهِ تَكُونُ الْأَشْيَاءُ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا قَالَ فَإِذَا لَمْ تَكُنْ بِإِرَادَتِهِ وَ لَا مَشِيَّتِهِ وَ لَا أَمْرِهِ وَ لَا بِالْمُبَاشَرَةِ فَكَيْفَ يَكُونُ ذَلِكَ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ‏ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً ثُمَّ قَالَ الرِّضَا ع أَ لَا تُخْبِرُنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنا مُتْرَفِيها فَفَسَقُوا فِيها يَعْنِي بِذَلِكَ أَنَّهُ يُحْدِثُ إِرَادَةً قَالَ لَهُ نَعَمْ قَالَ ع فَإِذَا حَدَثَ إِرَادَةٌ كَانَ قَوْلُكَ إِنَّ الْإِرَادَةَ هِيَ هُوَ أَوْ شَيْ‏ءٌ مِنْهُ بَاطِلًا لِأَنَّهُ لَا يَكُونُ أَنْ يُحْدِثَ نَفْسَهُ وَ لَا يَتَغَيَّرُ عَنْ حَالِهِ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ عَنَى بِذَلِكَ أَنَّهُ يُحْدِثُ إِرَادَةً قَالَ فَمَا عَنَى بِهِ قَالَ عَنَى فِعْلَ الشَّيْ‏ءِ قَالَ الرِّضَا ع وَيْلَكَ كَمْ تَرَدَّدُ فِي هَذِهِ‏ الْمَسْأَلَةِ وَ قَدْ أَخْبَرْتُكَ أَنَّ الْإِرَادَةَ مُحْدَثَةٌ لِأَنَّ فِعْلَ الشَّيْ‏ءِ مُحْدَثٌ قَالَ فَلَيْسَ لَهَا مَعْنًى قَالَ الرِّضَا ع قَدْ وَصَفَ نَفْسَهُ عِنْدَكُمْ حَتَّى وَصَفَهَا بِالْإِرَادَةِ بِمَا لَا مَعْنَى‏ لَهُ فَإِذَا لَمْ يَكُنْ لَهَا مَعْنًى قَدِيمٌ وَ لَا حَدِيثٌ بَطَلَ قَوْلُكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَزَلْ مُرِيداً قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا عَنَيْتُ أَنَّهَا فِعْلٌ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى لَمْ يَزَلْ قَالَ أَ لَمْ تَعْلَمْ‏ أَنَّ مَا لَمْ يَزَلْ لَا يَكُونُ مَفْعُولًا وَ قَدِيماً وَ حَدِيثاً فِي حَالَةٍ وَاحِدَةٍ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً قَالَ الرِّضَا (ع) لَا بَأْسَ أَتْمِمْ مَسْأَلَتَكَ قَالَ سُلَيْمَانُ قُلْتُ إِنَّ الْإِرَادَةَ صِفَةٌ مِنْ صِفَاتِهِ قَالَ كَمْ تُرَدِّدُ عَلَيَّ أَنَّهَا صِفَةٌ مِنْ صِفَاتِهِ فَصِفَتُهُ مُحْدَثَةٌ أَوْ لَمْ تَزَلْ قَالَ سُلَيْمَانُ مُحْدَثَةٌ قَالَ الرِّضَا ع اللَّهُ أَكْبَرُ فَالْإِرَادَةُ مُحْدَثَةٌ وَ إِنْ كَانَتْ صِفَةً مِنْ صِفَاتِهِ لَمْ تَزَلْ فَلَمْ يُرِد شَيْئاً قَالَ الرِّضَا ع إِنَّ مَا لَمْ يَزَلْ لَا يَكُونُ مَفْعُولًا قَالَ سُلَيْمَانُ لَيْسَ الْأَشْيَاءُ إِرَادَةً وَ لَمْ يُرِدْ شَيْئاً قَالَ الرِّضَا ع وُسْوِسْتَ يَا سُلَيْمَانُ فَقَدْ فَعَلَ وَ خَلَقَ مَا لَمْ يَزَلْ خَلَقَهُ وَ فَعَلَهُ وَ هَذِهِ صِفَةُ مَنْ لَا يَدْرِي مَا فَعَلَ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ يَا سَيِّدِي فَقَدْ أَخْبَرْتُكَ أَنَّهَا كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ قَالَ الْمَأْمُونُ وَيْلَكَ يَا سُلَيْمَانُ كَمْ هَذَا الْغَلَطُ وَ التَّرْدَادُ اقْطَعْ هَذَا وَ خُذْ فِي غَيْرِهِ إِذْ لَسْتَ تَقْوَى عَلَى غَيْرِ هَذَا الرَّدِّ قَالَ الرِّضَا ع دَعْهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَا تَقْطَعْ عَلَيْهِ مَسْأَلَتَهُ فَيَجْعَلَهَا حُجَّةً تَكَلَّمْ يَا سُلَيْمَانُ قَالَ قَدْ أَخْبَرْتُكَ أَنَّهَا كَالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الْعِلْمِ قَالَ الرِّضَا ع لَا بَأْسَ أَخْبِرْنِي عَنْ مَعْنَى هَذِهِ أَ مَعْنًى وَاحِدٌ أَمْ مَعَانٍ مُخْتَلِفَةٌ قَالَ سُلَيْمَانُ مَعْنًى وَاحِدٌ قَالَ الرِّضَا ع فَمَعْنَى الْإِرَادَاتِ كُلِّهَا مَعْنًى وَاحِدٌ قَالَ سُلَيْمَانُ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا ع فَإِنْ كَانَ مَعْنَاهَا مَعْنًى وَاحِداً كَانَتْ إِرَادَةُ الْقِيَامِ إِرَادَةَ الْقُعُودِ وَ إِرَادَةُ الْحَيَاةِ إِرَادَةَ الْمَوْتِ إِذَا كَانَتْ إِرَادَتُهُ وَاحِدَةً لَمْ تَتَقَدَّمْ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ لَمْ يُخَالِفْ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ كَانَتْ شَيْئاً وَاحِداً قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّ مَعْنَاهَا مُخْتَلِفٌ قَالَ ع فَأَخْبِرْنِي عَنِ الْمُرِيدِ أَ هُوَ الْإِرَادَةُ أَوْ غَيْرُهَا قَالَ سُلَيْمَانُ بَلْ هُوَ الْإِرَادَةُ قَالَ الرِّضَا ع فَالْمُرِيدُ عِنْدَكُمْ مُخْتَلِفٌ إِذْ كَانَ هُوَ الْإِرَادَةَ قَالَ يَا سَيِّدِي لَيْسَ الْإِرَادَةُ الْمُرِيدَ قَالَ فَالْإِرَادَةُ مُحْدَثَةٌ وَ إِلَّا فَمَعَهُ غَيْرُهُ افْهَمْ وَ زِدْ فِي مَسْأَلَتِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّهَا اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ قَالَ الرِّضَا ع هَلْ سَمَّى نَفْسَهُ بِذَلِكَ قَالَ سُلَيْمَانُ لَا لَمْ يُسَمِّ بِهِ نَفْسَهُ بِذَلِكَ قَالَ الرِّضَا ع فَلَيْسَ لَكَ أَنْ تُسَمِّيَهُ بِمَا لَمْ يُسَمِّ بِهِ نَفْسَهُ قَالَ قَدْ وَصَفَ نَفْسَهُ بِأَنَّهُ مُرِيدٌ قَالَ الرِّضَا ع لَيْسَ صِفَتُهُ نَفْسَهُ أَنَّهُ مُرِيدٌ إِخْبَاراً عَنْ أَنَّهُ إِرَادَةٌ وَ لَا إِخْبَاراً عَنْ أَنَّ الْإِرَادَةَ اسْمٌ مِنْ أَسْمَائِهِ قَالَ سُلَيْمَانُ لِأَنَّ إِرَادَتَهُ عِلْمُهُ قَالَ الرِّضَا ع يَا جَاهِلُ فَإِذَا عَلِمَ الشَّيْ‏ءَ فَقَدْ أَرَادَهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أَجَلْ فَقَالَ فَإِذَا لَمْ يُرِدْهُ لَمْ يَعْلَمْهُ قَالَ سُلَيْمَانُ أَجَلْ قَالَ مِنْ أَيْنَ قُلْتَ ذَاكَ وَ مَا الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ إِرَادَتَهُ عِلْمُهُ وَ قَدْ يَعْلَمُ مَا لَا يُرِيدُهُ أَبَداً وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ‏ فَهُوَ يَعْلَمُ كَيْفَ يَذْهَبُ بِهِ وَ هُوَ لَا يَذْهَبُ بِهِ أَبَداً قَالَ سُلَيْمَانُ لِأَنَّهُ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَيْسَ يَزِيدُ فِيهِ شَيْئاً قَالَ الرِّضَا ع هَذَا قَوْلُ الْيَهُودِ فَكَيْفَ قَالَ تَعَالَى‏ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ إِنَّمَا عَنَى بِذَلِكَ أَنَّهُ قَادِرٌ عَلَيْهِ قَالَ أَ فَيَعِدُ مَا لَا يَفِي بِهِ فَكَيْفَ قَالَ‏ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَ‏ يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ‏ وَ قَدْ فَرَغَ مِنَ الْأَمْرِ فَلَمْ يُحِرْ جَوَاباً قَالَ الرِّضَا ع يَا سُلَيْمَانُ هَلْ يَعْلَمُ أَنَّ إِنْسَاناً يَكُونُ وَ لَا يُرِيدُ أَنْ يَخْلُقَ إِنْسَاناً أَبَداً وَ أَنَّ إِنْسَاناً يَمُوتُ الْيَوْمَ وَ لَا يُرِيدُ أَنْ يَمُوتَ الْيَوْمَ قَالَ سُلَيْمَانُ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا ع فَيَعْلَمُ أَنَّهُ يَكُونُ مَا يُرِيدُ أَنْ يَكُونَ أَوْ يَعْلَمُ أَنَّهُ يَكُونُ مَا لَا يُرِيدُ أَنْ يَكُونَ قَالَ يَعْلَمُ أَنَّهُمَا يَكُونَانِ جَمِيعاً قَالَ الرِّضَا ع إِذًا يَعْلَمُ أَنَّ إِنْسَاناً حَيٌّ مَيِّتٌ قَائِمٌ قَاعِدٌ أَعْمَى بَصِيرٌ فِي حَالَةٍ وَاحِدَةٍ وَ هَذَا هُوَ الْمُحَالُ قَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ أَنَّهُ يَكُونُ أَحَدُهُمَا دُونَ الْآخَرِ قَالَ لَا بَأْسَ فَأَيُّهُمَا يَكُونُ الَّذِي أَرَادَ أَنْ يَكُونَ أَوِ الَّذِي لَمْ يُرِدْ أَنْ يَكُونَ قَالَ سُلَيْمَانُ الَّذِي أَرَادَ أَنْ يَكُونَ فَضَحِكَ الرِّضَا ع وَ الْمَأْمُونُ وَ أَصْحَابُ الْمَقَالاتِ قَالَ الرِّضَا (ع) غَلِطْتَ وَ تَرَكْتَ قَوْلَكَ أَنَّهُ يَعْلَمُ أَنَّ إِنْسَاناً يَمُوتُ الْيَوْمَ وَ هُوَ لَا يُرِيدُ أَنْ يَمُوتَ الْيَوْمَ وَ أَنَّهُ يَخْلُقُ خَلْقاً وَ أَنَّهُ لَا يُرِيدُ أَنْ يَخْلُقَهُمْ وَ إِذًا لَمْ يَجُزِ الْعِلْمُ عِنْدَكُمْ بِمَا لَمْ يُرِدْ أَنْ يَكُونَ فَإِنَّمَا يَعْلَمُ أَنْ يَكُونَ مَا أَرَادَ أَنْ‏ يَكُونَ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّمَا قَوْلِي إِنَّ الْإِرَادَةَ لَيْسَتْ هُوَ وَ لَا غَيْرَهُ قَالَ الرِّضَا ع يَا جَاهِلُ إِذَا قُلْتَ لَيْسَتْ هُوَ فَقَدْ جَعَلْتَهَا غَيْرَهُ وَ إِذَا قُلْتَ لَيْسَتْ هِيَ غَيْرَهُ فَقَدْ جَعَلْتَهَا هُوَ قَالَ سُلَيْمَانُ فَهُوَ يَعْلَمُ كَيْفَ يَصْنَعُ الشَّيْ‏ءَ قَالَ نَعَمْ قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّ ذَلِكَ إِثْبَاتٌ لِلشَّيْ‏ءِ قَالَ الرِّضَا ع أَحَلْتَ لِأَنَّ الرَّجُلَ قَدْ يُحْسِنُ الْبِنَاءَ وَ إِنْ لَمْ يَبْنِ وَ يُحْسِنُ الْخِيَاطَةَ وَ إِنْ لَمْ يَخِطْ وَ يُحْسِنُ صَنْعَةَ الشَّيْ‏ءِ وَ إِنْ لَمْ يَصْنَعْهُ أَبَداً ثُمَّ قَالَ ع لَهُ يَا سُلَيْمَانُ هَلْ تَعْلَمُ أَنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَيْ‏ءَ مَعَهُ قَالَ نَعَمْ قَالَ الرِّضَا (ع )فَيَكُونُ ذَلِكَ إِثْبَاتاً لِلشَّيْ‏ءِ قَالَ سُلَيْمَانُ لَيْسَ يَعْلَمُ أَنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَيْ‏ءَ مَعَهُ قَالَ الرِّضَا (ع)أَ فَتَعْلَمُ أَنْتَ ذَاكَ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَأَنْتَ يَا سُلَيْمَانُ إِذًا أَعْلَمُ مِنْهُ‏ قَالَ سُلَيْمَانُ الْمَسْأَلَةُ مُحَالٌ قَالَ مُحَالٌ عِنْدَكَ أَنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَيْ‏ءَ مَعَهُ وَ أَنَّهُ‏ سَمِيعٌ بَصِيرٌ حَكِيمٌ قَادِرٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَكَيْفَ أَخْبَرَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ وَاحِدٌ حَيٌّ سَمِيعٌ بَصِيرٌ حَكِيمٌ قَادِرٌ عَلِيمٌ خَبِيرٌ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ ذَلِكَ وَ هَذَا رَدُّ مَا قَالَ وَ تَكْذِيبُهُ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ لَهُ الرِّضَا ع فَكَيْفَ يُرِيدُ صُنْعَ مَا لَا يَدْرِي صُنْعَهُ وَ لَا مَا هُوَ وَ إِذَا كَانَ الصَّانِعُ لَا يَدْرِي كَيْفَ يَصْنَعُ الشَّيْ‏ءَ قَبْلَ أَنْ يَصْنَعَهُ فَإِنَّمَا هُوَ مُتَحَيِّرٌ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً قَالَ سُلَيْمَانُ فَإِنَّ الْإِرَادَةَ الْقُدْرَةُ قَالَ الرِّضَا ع وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقْدِرُ عَلَى مَا لَا يُرِيدُهُ أَبَداً وَ لَا بُدَّ مِنْ ذَلِكَ لِأَنَّهُ قَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ‏ فَلَوْ كَانَتِ الْإِرَادَةُ هِيَ الْقُدْرَةَ كَانَ قَدْ أَرَادَ أَنْ يَذْهَبَ بِهِ لِقُدْرَتِهِ فَانْقَطَعَ‏ سُلَيْمَانُ فَقَالَ الْمَأْمُونُ عِنْدَ ذَلِكَ يَا سُلَيْمَانُ هَذَا أَعْلَمُ هَاشِمِيٍ‏ ثُمَّ تَفَرَّقَ الْقَوْمُ.

سلیمان مروزىّ متکلّم خراسان، بر مأمون وارد شد. مأمون او را احترام بسیار نمود و به او هدایایى داد و گفت: پسرعمویم علىّ بن موسى الرّضا از حجاز نزد من آمده است و علم کلام و متکلّمین را دوست دارد. لذا مانعى ندارد که روز ترویه براى مناظره با او نزد ما بیایى، سلیمان گفت: یا امیرالمؤمنین، دوست ندارم در مجلس شما و در حضور بنى‌هاشم از چنین کسى سؤالاتى کنم؛ چرا که در مقابل دیگران در بحث با من شکست می‌خورد؛ و نیز صحیح نیست که با او زیاد بحث و جدل‏ کنم. مأمون گفت: من فقط به این دلیل که قدرت تو را در بحث و مناظره می‌‏دانستم به دنبالت فرستادم و تنها خواسته من این است که او را فقط در یک مورد مجاب کنى و ادلّه او را ردّ نمائى، سلیمان گفت: بسیار خوب، من و او را با هم روبه‌رو کن و ما را به هم واگذار و خود شاهد باش. مأمون کسى را نزد حضرت فرستاد و گفت: شخصى از اهل مرو ـ‌که در مباحث کلامى در خراسان تک است و برابر ندارد‌ـ نزد ما آمده است. اگر براى شما مانعى ندارد، نزد ما بیایید. حضرت براى وضو برخاستند و به ما فرمودند: شما زودتر بروید. عمران صابى هم با ما بود. حرکت کردیم و به در اتاق مأمون رسیدیم. یاسر و خالد دستم را گرفتند و مرا وارد کردند. وقتى سلام کردم، مأمون گفت: برادرم ابوالحسن کجاست؟ خداوند متعال او را حفظ فرماید. گفتم: وقتى ما می‌آمدیم، مشغول پوشیدن لباس بودند. دستور دادند ما زودتر بیاییم. سپس گفتم: یا امیرالمؤمنین، عمران ارادتمند شما نیز در بیرون خانه است. گفت: عمران کیست؟ گفتم: صابى که توسّط شما مسلمان شد. گفت: داخل شود. عمران داخل شد و مأمون به او خوش‌آمد گفته، او را در محلّ مناسب جاى داد. سپس گفت: اى عمران، نمردى تا بالأخره از بنی‌هاشم شدى! عمران گفت: سپاس خداوندى را که مرا توسّط شما تشرّف عنایت فرمود، اى امیر. مأمون گفت: اى عمران، این سلیمان مروزى متکلّم خراسان است. عمران گفت: اى امیرالمؤمنین، او گمان می‌‏کند در خراسان از نظر بحث و مناظره تک است و «بِداء» را نیز منکر است. مأمون گفت: چرا با او مناظره نمی‌‏کنى؟ عمران گفت: این امر بستگى به خود او دارد. در این هنگام، امام رضا علیه‌السّلام وارد شدند و فرمودند: در باره چه صحبت می‌‏کردید؟ عمران گفت: یا ابن‌رسول‌اللَّه، این شخص سلیمان مروزى است. سلیمان (به عمران) گفت: آیا گفته ابوالحسن را در باره بِداء قبول دارى؟ عمران گفت: بله، به‌شرط اینکه دلیلى ارائه بدهند تا بتوانم بر امثال خودم در بحث پیروز شوم. مأمون گفت: یا اباالحسن، در باره آنچه اینان در آن بحث و مشاجره می‌‏کنند، چه نظرى دارید؟ حضرت فرمودند: اى سلیمان، چطور «بِداء» را قبول‏ ندارى، و حال آنکه خداوند می‌‏فرماید: «أَ وَ لا یذْکرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یکُ شَیئاً» (آیا انسان نمی‌‏بیند که ما او را در گذشته آفریدیم و او هیچ نبود. [آیه لفظش در قرآن سوره مریم آیه ۶۷ بدین صورت است:‏ «أَ وَ لا یذْکرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ‏»]). و نیز می‌‏فرماید: «وَ هُوَ الَّذِی یبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ‏» (و او همان کسى است که خلقت را آغاز می‌‏کند (یا خلقت مخلوقات را آغاز می‌‏کند) سپس آن را (یا آنان را) باز می‌‏گرداند (روم، ۲۷)) و نیز فرموده است: «بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» (پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین [از هیچ‏] (بقره، ۱۱۷)) و نیز: «یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ» (هر آنچه بخواهد در خلقت می‌‏افزاید (فاطر، ۱)) و می‌‏فرماید: «بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ‏» (خلقت انسان را از گل آغاز نمود (سجده، ۷)) و می‌‏فرماید: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یتُوبُ عَلَیهِمْ‏» (و دیگران به انتظار امر خدا گذارده شده‌‏اند؛ یا آنان را عذاب می‌‏کند یا بر آنان لطف مي‏‌کند و توبه‌‏شان را می‌‏پذیرد (توبه، ۱۰۶)) و نیز فرموده است: «وَ ما یعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لا ینْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِی کتابٍ‏» (هیچ‌کس پیر و سالخورده نمی‌‏شود و نیز عمر هیچ‌کس کم نمی‌‏گردد، مگر اینکه در کتابى ثبت و ضبط است (فاطر، ۱۱)). بارى، سلیمان گفت: آیا در این باره، از پدران خود، روایت به شما رسیده است؟ فرمودند: بله، از حضرت صادق این روایت برایم نقل شده است که ایشان فرمودند: «خداوند دو علم دارد: علمى مخزون و مکنون و پنهان، که کسى به‌جز خودش، از آن علم آگاهى ندارد، و بداء از آن علم نشئت می‌‏گیرد، و علمى که به ملائکه و پیامبرانش تعلیم فرموده است و علماء اهل‌بیت پیامبر ما نیز از آن آگاه‌اند.» سلیمان گفت: دوست دارم این مطلب را از کتاب خداوند برایم ارائه دهى. فرمود: خداوند به پیامبرش می‌‏فرماید: «فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ‏» (از آنان اعراض کن، مورد ملامت واقع نخواهى شد (ذاریات، ۵۴). خداوند در ابتدا می‌‏خواست آنان را هلاک کند. سپس تصمیمش عوض شد و فرمود: «وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ‏» (تذکر بده؛ زیرا تذکردادن براى مؤمنین نافع است (ذاریات، ۵۵). سلیمان گفت: باز هم بفرمایید، فدایت شوم. حضرت فرمودند: پدرم از پدرانشان علیهم‌السّلام از رسول خدا صلى‌اللَّه‌علیه‌وآله روایت کرده‏‌اند که: خداوند عزّوجلّ به یکى از پیامبرانش وحى فرمود که به فلان پادشاه خبر بده که در فلان موقع او را قبض‌روح خواهم کرد. آن پیامبر نزد پادشاه رفت و او را از آن موضوع مطّلع کرد. پادشاه بعد از شنیدن این خبر، به دعا و تضرّع پرداخت، به‌نحوى که از روى تخت خود به زمین افتاد. او از خداوند چنین درخواست کرد: خداوند! به من مهلت بده تا فرزندم جوان شود و کارم را انجام دهد. خداوند به آن پیامبر وحى فرمود که: نزد پادشاه برو و به او اطّلاع بده که مرگ او را به تأخیر انداختم و پانزده سال به عمر او اضافه کردم. آن پیامبر عرض کرد: خدایا، تو خود می‌‏دانى که من تابه‌حال دروغ نگفته‌‏ام. خداوند عزّوجلّ به او وحى فرمود که: تو بنده‌‏اى هستى مأمور. این مطلب را به او ابلاغ کن، خداوند درباره کارهایش موردسؤال واقع نمی‌‏شود. آنگاه حضرت رو به سلیمان نموده، فرمودند: گمان می‌‏کنم در این موضوع، همانند یهودیان فکر می‌کنى؟! سلیمان گفت: از چنین چیزى به خدا پناه می‌‏برم، مگر یهودیان چه می‌‏گویند؟ حضرت فرمودند: یهودیان می‌‏گویند: «یدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» (دست خدا بسته است). منظورشان این است که خداوند از کار خود فارغ شده و دست کشیده است و دیگر چیزى ایجاد نمی‌‏کند. خداوند هم در جواب می‌‏فرماید: «غُلَّتْ أَیدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا» (دست آنان بسته باد، و لعنت شدند به‌خاطر گفته‏‌هایشان (مائده، ۶۴)). و نیز عدّه‌‏اى از پدرم موسى بن جعفر علیهماالسّلام درباره بداء سؤال کردند. پدرم فرمودند: چطور مردم بداء را منکرند و همچنین اینکه خداوند امر عدّه‏‌اى را براى تصمیم در مورد آنان به تأخیر بیندازد، منکر هستند؟ سلیمان گفت: آیه «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ» (ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم (قدر، ۱))، در رابطه با چه موضوعى نازل شده است؟ حضرت فرمودند: اى سلیمان، در شب قدر، خداوند مقدّرات امسال تا سال آینده را، از مرگ و زندگى، خیر و شر و رزق و روزى، همه را مقدّر می‌‏فرماید. آنچه را در آن شب مقدّر نماید، محتوم و قطعى است. سلیمان گفت: حال فهمیدم، قربانت گردم، باز هم بفرمائید. حضرت فرمودند: اى سلیمان، بعضى از امور، در نزد خدا است و منوط و موکول به اراده اوست. آنچه را بخواهد، جلو می‌‏اندازد و آنچه را بخواهد، به‌تأخیر می‌‏اندازد و آنچه را بخواهد محو می‌‏کند، اى سلیمان! علىّ علیه‌السّلام می‌‏فرمود: علم (خدا) دو نوع است: علمى که خداوند به ملائکه و پیامبرانش آموخته است، که آنچه را که به ملائکه و پیامبرانش آموخته باشد، انجام خواهد شد و به خود و ملائکه و پیامبرانش خلاف نمی‌‏کند، و علمى دیگر که در نزد خود اوست و مخزون مى‌‏باشد و احدى از خلق را بر آن آگاه نساخته است. از ناحیه آن علم است که آنچه را بخواهد، جلو مى‌‏اندازد و هرچه را بخواهد به‌تأخیر مى‌‏اندازد، و آنچه را بخواهد محو می‌کند و آنچه را بخواهد ثبت مى‌‏نماید. سلیمان به مأمون گفت: یا امیرالمؤمنین، از امروز به بعد، به‌خواست خدا، بداء را انکار نخواهم کرد و آن را دروغ نخواهم پنداشت. مأمون گفت: هرچه مى‌‏خواهى از ابوالحسن سؤال کن، ولى به این شرط که خوب گوش بدهى و انصاف را رعایت کنى. سلیمان (خطاب به حضرت علیه‌السّلام کرد) گفت: اى آقا، اجازه می‌دهید سؤال کنم؟ امام فرمودند: هرچه میخواهى سؤال کن. او گفت: نظر شما درباره کسى که اراده را همچون «حىّ»، «سمیع»، «بصیر» و «قدیر» اسم و صفت بداند چیست؟ حضرت فرمودند: شما مى‏‌گوئید: اشیاء پدید آمده‌‏اند و با یکدیگر تفاوت دارند، چون او خواسته و اراده کرده است، ولى نمى‌‏گویید: آنها پدید آمده‌‏اند و با یکدیگر تفاوت دارند، چون او سمیع و بصیر است. این دلیلى است بر اینکه آنها مثل «سمیع» و «بصیر» و «قدیر» نیستند. سلیمان گفت: او از اوّل و ازل مرید بوده است، (یعنى) متّصف به صفت اراده بوده است. حضرت فرمودند: اى سلیمان، آیا اراده‏‌اش چیزى است غیر از او؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس در این صورت، چیزى غیر از خود او را از ازل با او همراه دانسته‌‏اى! سلیمان گفت: نه، چیزى را با او همراه نمى‌‏دانم، امام فرمودند: آیا اراده حادث است؟ سلیمان گفت: نه، حادث هم نیست. در اینجا مأمون بر او بانگ زد و گفت: آیا با چنین کسى مکابره مى‌‏کنى و جواب «سربالا» مى‌‏دهى؟ انصاف را از دست نده. آیا نمى‏‌بینى که در اطرافت از اهل نظر و بحث، نشسته‌‏اند؟ سپس گفت: یا اباالحسن! بحث کلام را با او ادامه بده. او عالم خراسان است! حضرت مجدّداً سؤال خود را از او پرسیده، فرمودند: اراده حادث است اى سلیمان؛ چون چیزى که ازلى نبود، قطعاً حادث است و اگر حادث نبود، ازلى است. سلیمان گفت: اراده‏‌اش از خود اوست، کما اینکه سمع و بصر و علم او از خود اوست. حضرت فرمودند: آیا خود را اراده کرده است؟ گفت: نه. حضرت فرمودند: پس «مرید» (اراده‌‏کننده) مثل سمیع و بصیر نیست. سلیمان گفت: خود را اراده کرده، همان‌طور که صداى خود را مى‌‏شنود و خود را مى‌‏بیند و به خود آگاه است. حضرت فرمودند: «خود را اراده کرده» یعنى چه؟ آیا یعنى خواسته که چیزى باشد؟ خواسته که زنده یا سمیع یا بصیر یا قدیر باشد؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: آیا با اراده خود این‌گونه شده است؟ سلیمان گفت: نه. حضرت فرمودند: پس اینکه مى‌‏گویى: اراده کرده تا حىّ، سمیع و بصیر باشد، معنایى ندارد؛ چون حیات، سمع و بصر او، به اراده او نبوده است. سلیمان گفت: چرا، با اراده خودش بوده است. در اینجا، مأمون و اطرافیان خندیدند و حضرت رضا علیه‌السّلام نیز خندیدند و فرمودند: بر متکلّم‏ خراسان سخت نگیرید و او را اذیت نکنید، سپس فرمودند: اى سلیمان، بنا بر اعتقاد شما، خداوند از حالتى به حالت دیگر تغییر کرده است و این هم از جمله چیزهایى است که خداوند را نمى‌‏توان به آن وصف کرد. سلیمان ساکت در جاى خود باقى ماند. سپس حضرت رضا علیه‌السّلام به او فرمودند: اى سلیمان، سؤالى از تو دارم. سلیمان گفت: بفرمایید قربانت گردم. حضرت فرمودند: بگو ببینم، آیا تو و دوستانت بر اساس آنچه مى‌‏دانید و مى‏‌فهمید، با مردم بحث کلامى مى‏‌کنید یا بر اساس آنچه نمى‏‌دانید و نمى‌‏فهمید؟ گفت: البتّه بر اساس آنچه مى‌‏دانیم و مى‌‏فهمیم. حضرت فرمودند: آنچه مردم مى‌‏دانند و قبول دارند، این است که اراده‌‏کننده، غیر از خود اراده است، و نیز اراده‌‏کننده قبل از اراده موجود بوده است، و فاعل غیر از مفعول است، و این مطالب، گفته شما را که مى‏‌گوئید: اراده و اراده‌‏کننده یک چیز هستند، باطل مى‌‏کند، سلیمان گفت: قربانت گردم، این مطلب بر اساس فهم و دانسته‌‏هاى مردم نیست. امام فرمودند: پس بدون اینکه معرفت و اطلاعى داشته باشید، ادعاى علم مى‌‏کنید و مى‌‏گوئید: اراده نیز مانند سمع و بصر است، و لذا این اعتقاد شما بر اساس عقل و علم‏ نیست. سلیمان جوابى نداشت که مطرح کند. سپس حضرت فرمودند: اى سلیمان، آیا خداوند به تمام آنچه در بهشت و دوزخ است، علم دارد؟ سلیمان گفت: بله، حضرت فرمودند: آیا آنچه خداوند مى‏‌داند که در آینده ایجاد خواهد شد، ایجاد خواهد شد؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: حال، اگر موجود شد، به‌گونه‌‏اى که دیگر چیزى باقى نماند، آیا باز هم خداوند مى‌‏تواند چیزهاى دیگرى به آنها بیفزاید یا صرف‌نظر مى‌‏کند؟ سلیمان گفت: اضافه مى‌‏کند. حضرت فرمود: بنا بر گفته تو ـ‌که خداوند اضافه مى‌‏کندـ چیزى به آنها اضافه کرده است که خود نمى‌‏دانسته، ایجاد خواهد شد (چون فرض بر این بود که تمام آنچه را خدا به وجود آنان در آینده علم داشته، موجود شده است و دیگر چیزى باقى نیست). سلیمان گفت: قربانت گردم، اضافه‌‏ها غایت و نهایت ندارند. حضرت فرمودند: پس، از نظر شما، علم خداوند به آنچه در آنها (یعنى بهشت و دوزخ) قرار خواهد گرفت، احاطه ندارد؛ چون نهایتى براى آن قابل‌تصوّر نیست و اگر علم او به آنچه در آنها خواهد بود، احاطه نداشته باشد، آنچه را در آنها خواهد بود، قبل از وجودشان، نخواهد دانست. خداوند از چنین گفته‌‏ها و عقایدى منزّه و بالاتر است. سلیمان گفت: من که گفتم خداوند به آنها علم ندارد، ازاین‌رو بود که آنها نهایتى ندارند و خود خداوند آنها را به جاودانگى وصف فرموده است و لذا ما نخواستیم پایانى براى آنها قرار دهیم. حضرت فرمودند: علم خداوند به آنها باعث نمى‌‏شود آنها متناهى باشند؛ زیرا چه‌بسا خداوند به آنها علم دارد، سپس بر آنها مى‌افزاید و افزوده‏‌ها را از آنها قطع نمى‌نماید، و خداوند نیز خود چنین فرموده است: «کلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیرَها لِیذُوقُوا الْعَذابَ‏» (هروقت که پوست‌هاى آنها مى‌‏پخت، پوست‌هاى جدیدى غیر از پوست‌هاى قدیم، جایگزین آنها مى‌‏کردیم تا عذاب را بچشند (نساء، ۵۶))؛ و نیز در مورد بهشتیان فرموده است: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» (عطایى بى‌پایان (هود، ۱۰۸)؛ و نیز: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ» (و میوه‏‌هاى فراوان، لاینقطع و همیشگى، بدون اینکه کسى از خوردن آنها مانع شود (واقعه، ۳۳)). پس خداوند عزّوجلّ این زیادی‌‏ها را مى‌داند و آن را از آنان دریغ نمى‌نماید. آیا آنچه اهل‌بهشت مى‌خورند و مى‏‌آشامند، خداوند چیزى جایگزین آن نمى‌‏کند؟ گفت: چرا. حضرت فرمود: آیا حال که به‌جاى آن خوردنى‌ها و نوشیدنى‌ها که مصرف شده، چیز جدیدى جایگزین فرموده، آیا عطای خود را قطع کرده است؟ سلیمان گفت: نه. حضرت فرمودند: پس همچنین است هرآنچه در بهشت باشد و مصرف شود و چیز دیگرى را جاى آن قرار دهد، این جایگزین‌‏شده‌‏ها از اهل‌بهشت منقطع نشده است و نخواهد شد. سلیمان گفت: خوب، اضافات را از آنها دریغ مى‌کند و چیز اضافى به آنان نمى‌دهد. حضرت فرمودند: در این صورت آنچه در بهشت و جهنّم است، از بین خواهد رفت و تمام خواهد شد، و این مطلب اى سلیمان، برخلاف کتاب خدا و ضدّ خلود و جاودانگى است؛ زیرا خداوند مى‌‏فرماید: «لَهُمْ ما یشاؤُونَ فِیها وَ لَدَینا مَزِیدٌ» (براى آنان هرآنچه بخواهند، در آن (بهشت) موجود است و نزد ما نیز زیادى و اضافى هست (ق، ۳۵)؛ و نیز مى‌‏فرماید: «عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذٍ» و نیز فرموده است: «وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِینَ» (آنان از آنجا، بیرون رانده نمى‌‏شوند (حجر، ۴۸))؛ و مى‌فرماید: «خالِدِینَ فِیها أَبَداً» (براى همیشه در آن مکان جاودانه هستند (بینه، ۸))؛ و نیز فرموده است: «وَ فاکهَةٍ کثِیرَةٍ لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ»، سلیمان جوابى نداشت. سپس حضرت فرمودند: اى سلیمان، بگو آیا اراده فعل است یا غیر فعل؟ گفت: بله فعل است، امام فرمودند: پس مُحدَث (حادث) است؛ زیرا افعال مُحدَث هستند. سلیمان گفت: فعل نیست. حضرت فرمودند: پس چیز دیگرى از ازل با خدا بوده است. سلیمان گفت: اراده همان انشا و ایجاد است. حضرت فرمودند: اى سلیمان، این سخن، همان چیزى است که بر ضرار و هم‌مسلکانش عیب گرفته‏‌اید که مى‌گویند: آنچه خداوند در آسمان و زمین یا دریا و خشکى خلق کرده، از سگ و خوک و میمون و انسان و چهارپا و غیره، جمله اراده خدا هستند و اراده خدا زنده مى‌‏شود و مى‌‏میرد، راه می‌رود و مى‌‏خورد، مى‌آشامد، ازدواج مى‌کند، تولید مثل مى‌کند، ظلم مى‌کند، کارهاى زشت انجام مى‌دهد، کافر مى‌شود و مشرک مى‌گردد، و ما از این گفته‌‏ها برى‏ء هستیم و با آن دشمنى مى‌‏کنیم و این حدّ آن است. سلیمان گفت: «اراده» مثل سمع و بصر و علم است، حضرت فرمودند: دوباره به حرف اوّل خود بازگشتى! بگو بدانم آیا سمع و بصر و علم، مصنوع‌‏اند؟ سلیمان گفت: نه. امام فرمودند: پس چطور اراده را نفى مى‌‏کنید و می‌گویید: اراده نکرده است و گاهى مى‌گویید: اراده کرده است؟ و حال‌آنکه خود مى‌گویید: «اراده»، ساخته و مفعول خداوند نیست؟ سلیمان گفت: این مثل این است که مى‌گوییم: گاهى مى‌داند و گاهى نمى‌داند. حضرت فرمودند: این دو یکسان نیستند؛ زیرا نفى معلوم، نفى علم نیست و حال‌آنکه نفى مراد (اراده شده)، نفى وجود «اراده» است؛ زیرا اگر چیزى اراده نشود، در واقع اراده‌‏اى وجود نداشته است؛ ولى گاه مى‌شود که علم وجود دارد، ولى معلوم وجود ندارد؛ مثل بصر (بینایى) که چه‌بسا انسان بینا است، ولى شی‏ء دیدنى وجود ندارد و علم وجود دارد، ولى معلوم وجود ندارد. سلیمان گفت: خب، اراده مصنوع است. حضرت فرمودند: پس مُحدَث است و مانند سمع و بصر نیست؛ زیرا سمع و بصر مصنوع نیستند و این یکى مصنوع است. سلیمان گفت: اراده صفتى از صفات خداوند است که از ازل بوده است. امام فرمودند: پس انسان هم باید ازلى باشد؛ چون صفت او ازلى است. سلیمان گفت: نه، زیرا او آن صفت را نساخته است. حضرت فرمودند: اى خراسانى، چقدر اشتباه مى‌کنى! آیا با اراده و گفته او، اشیاء ایجاد نمى‌‏شود؟ سلیمان گفت: نه. حضرت فرمود: پس اگر نه با اراده و مشیت و دستور خدا است و نه مستقیماً اشیاء را خلق مى‌کند، پس این موجودات چگونه ایجاد شده‌‏اند؟ خداوند برتر و والاتر از اینها است. سلیمان جوابى نداد. حضرت فرمودند: در مورد این آیه شریفه: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِک قَرْیةً أَمَرْنا مُتْرَفِیها فَفَسَقُوا فِیها» (هرگاه اراده کنیم که شهر و سرزمینى را نابود سازیم، به مترفین آن دیار دستورى می‌دهیم و آنان در آنجا به فسق و فجور مى‏‌پردازند (اسراء، ۱۶))، آیا منظور از اراده‌کردن خداوند در این آیه، این است که خداوند اراده را ایجاد مى‌کند؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس اگر اراده را ایجاد مى‌‏کند، این گفته تو که مى‌‏گویى: اراده همان خداست و یا جزئى از اوست، باطل خواهد بود؛ زیرا خدا خود را ایجاد نمى‌کند و از حالت فعلى خود تغییر نمی‌نماید. خداوند والاتر از این است. سلیمان گفت: منظور خداوند این نیست که اراده‌‏اى ایجاد مى‌‏کند. حضرت فرمودند: پس منظورش چیست؟ گفت، منظورش این است که کارى انجام مى‌‏دهد. حضرت فرمودند: واى بر تو! چقدر این مطلب را تکرار مى‌‏کنى؟ من که گفتم اراده محدث است، زیرا فعل و ایجاد شى‏ء محدّث است. سلیمان گفت: پس اصلاً معنایى ندارد. حضرت فرمودند: پس از نظر شما، خدا خود را وصف کرده و اراده را وصف خود قرار داده؛ اراده‏‌اى که معنى ندارد. پس اگر اراده نه معناى ازلى داشته باشد و نه معناى حادث، این حرف شما که مى‌‏گویید: «خداوند از ازل اراده مى‏‌کرده است»، باطل خواهد بود. سلیمان گفت: منظورم این است که اراده یکى از افعال ازلى خداوند است. حضرت فرمودند: آیا نمى‌‏دانى چیزى که ازلى است، نمى‌تواند در آنِ واحد، هم مصنوع باشد هم محدّث و هم قدیم و ازلى؟ سلیمان جوابى نداد. سپس امام رضا علیه‌السّلام فرمودند: عیبى ندارد، سؤالت را تمام کن. سلیمان گفت: آیا اراده صفتى از صفات خداست؟ حضرت فرمودند: چقدر این مطلب را براى من تکرار مى‌‏کنى؟ صفتش محدَث است یا ازلى؟ سلیمان گفت: محدَث است. حضرت فرمودند: پس اراده محدث است، اگر چه از صفات ازلى و ذاتى خداوند باشد؟ پس خداوند چیزى اراده نکرده است. حضرت علیه‌السّلام فرمودند: چیزى که ازلى باشد، مفعول و مصنوع نخواهد بود. سلیمان گفت: اشیاء عین اراده نیستند (همان‌طور که ضرار مى‏گوید) و خداوند چیزى اراده نکرده است. حضرت فرمودند: وسوسه مى‌‏کنى. آیا چیزى را که آفرینش و ساخت آن را اراده نکرده، آفریده است؟ این حالت، حالت کسى است که نمى‌‏داند چه مى‌‏کند. خداوند از این سخن منزّه و برتر است. سلیمان گفت: آقا! من که عرض کردم اراده مثل سمع و بصر و علم است. مأمون گفت: واى بر تو اى سلیمان! چقدر این حرف غلط را تکرار مى‌‏کنى؟! این سخن را قطع کن و به سراغ مطلب دیگرى برو؛ چون نمى‌‏توانى جواب دیگرى بدهى. حضرت فرمودند: رهایش کن اى امیر مؤمنین. صحبتش را قطع نکن؛ چون آن را دلیل حقّانیت خود قلمداد مى‌‏کند. ادامه بده سلیمان. گفت: عرض کردم که اراده مثل سمع و بصر و علم است. حضرت فرمودند: عیبى ندارد، بگو ببینم آیا اراده یک معنى دارد یا داراى معانى مختلف است؟ سلیمان گفت: یک معنى دارد. حضرت فرمودند: پس آیا معناى تمام اراده‌‏ها یک چیز است؟ سلیمان گفت: بله. حضرت فرمودند: پس اگر معناى تمام اراده‏‌ها یک چیز باشد، باید اراده قیام همان اراده قعود باشد و اراده زندگى نیز همان اراده مرگ. اگر اراده خداوند یک چیز باشد، هیچ‌کدام از مرادهاى خدا بر دیگرى تقدّم نخواهد داشت و هیچ‌یک با آن دیگرى تفاوت نخواهد کرد و همگى یک چیز خواهند بود. سلیمان گفت: معناها با هم متفاوت‌اند، حضرت فرمودند: خب، حالا بگو آیا مرید همان اراده است یا چیز دیگرى است؟ سلیمان گفت: او همان اراده است. حضرت فرمودند: پس از نظر شما، مرید باید مختلف باشد، چون او همان اراده است. سلیمان گفت: سرورم! اراده همان مرید نیست. حضرت فرمودند: پس اراده حادث است وگرنه لازم مى‌آید که چیز دیگرى همراه خداوند باشد. این مطلب را خوب بفهم و باز سؤالت را ادامه بده. سلیمان (در حالى که گویى سخن خود را پس گرفته بود) گفت: نه، بلکه اسمى است از اسماء خدا، حضرت فرمودند: آیا خود چنین نامى بر خویش نهاده است؟ سلیمان گفت: نه او چنین نامى بر خود نگذاشته است. حضرت فرمودند: پس تو حق ندارى نامى بر او بگذارى که او خود با چنین نامى خود را نخوانده است. سلیمان گفت: ولى او خودش، خویش را مرید وصف کرده است. حضرت فرمودند: او که خود را مرید وصف نموده است، معنایش این نیست که خواسته بگوید: او اراده است و یا اینکه اراده نامى از نام‌هاى اوست. سلیمان گفت: چون اراده‌‏اش عین علم اوست. حضرت فرمودند: اى نادان، اگر خداوند به چیزى عالم است، آیا معنایش این است که آن را اراده کرده است؟! سلیمان گفت: بله البتّه. حضرت فرمودند: حال، اگر آن را اراده نکند، آیا بدین معنى است که بدان علم و آگاهى ندارد؟ سلیمان گفت: بله البتّه. حضرت فرمودند: از کجا چنین سخنى مى‏‌گویى؟ و چه دلیلى دارى بر اینکه اراده خدا عین علم اوست؟ و حال‌آنکه گاه مى‌‏شود خدا چیزى را مى‌‏داند، ولى ابداً آن را اراده نمى‌‏کند؛ از جمله این آیه شریفه: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَینا إِلَیک‏» (اگر بخواهیم، آنچه را بر تو وحى نموده‌‏ایم خواهیم برد (اسراء، ۸۶))؛ و خداوند مى‌‏داند چگونه آن را ببرد؛ ولى هرگز این کار را نخواهد کرد. سلیمان گفت: زیرا خدا از کار فارغ شده و دست‏ از کار کشیده و بر آنچه مقدّر فرموده، چیزى نخواهد افزود. حضرت فرمودند: این سخن یهود است. اگر حرف شما درست باشد، پس چگونه خداوند مى‌فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ‏» (مرا بخوانید تا خواسته‌‏هاى شما را اجابت کنم (مؤمن، ۶۰)) سلیمان گفت: منظورش این است که او بر این کار تواناست. حضرت فرمودند: آیا وعده‌‏اى مى‌‏دهد که به آن وفا نخواهد کرد؟! پس چطور فرموده است: «یزِیدُ فِی الْخَلْقِ ما یشاءُ» (هرآنچه بخواهد، در خلقت اضافه مى‌‏نماید (فاطر، ۱)) و نیز فرموده است: «یمْحُوا اللَّهُ ما یشاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکتابِ‏» (خداوند هرآنچه را بخواهد، محو مى‌‏کند و هرآنچه را بخواهد، ثابت مى‌نماید، و امّ‌الکتاب در نزد اوست (رعد، ۳۹)) حال، از کارها فارغ شده است؟! سلیمان جوابى نداشت. حضرت فرمودند: آیا خداوند مى‌داند که انسانى موجود خواهد شد و حال‌آنکه اراده نکرده است که ابداً انسانى خلق کند؟ و آیا خداوند مى‌‏داند که انسانى امروز مى‌‏میرد و حال‌آنکه اراده نکرده است که امروز بمیرد؟ سلیمان گفت: بله. حضرت فرمودند: پس آیا آنچه را اراده کرده، مى‏‌داند که موجود خواهد شد یا آنچه را که اراده نکرده؟ سلیمان گفت: می‌داند که هر دو موجود خواهند شد. حضرت فرمودند: در این صورت او مى‌داند که یک انسان در آنِ واحد هم زنده است هم مرده، هم ایستاده است هم نشسته، هم نابینا است و هم بینا، و این محال است. سلیمان گفت: قربانت گردم، او مى‌‏داند که یکى از آن دو، موجود خواهد شد، حضرت فرمودند: عیبى ندارد، حال کدام‌یک موجود مى‌‏شوند: آنچه اراده کرده یا آنچه اراده نکرده است؟ سلیمان گفت: آنچه اراده کرده است. حضرت رضا علیه‌السّلام و مأمون و علماى حاضر در مجلس خندیدند. حضرت فرمودند: اشتباه کردى و گفته اوّل خودت را رها کردى. در اوّل گفته بودى که «او مى‏‌داند که انسانى امروز خواهد مرد و حال آنکه او اراده نکرده است که امروز بمیرد و مخلوقاتى را خلق مى‌‏کند و حال‌آنکه خودش نمى‌خواهد آنان را خلق کند.» پس وقتى که از نظر شما جایز نیست که علم به آنچه اراده نکرده، تعلّق گیرد، پس فقط آنچه را اراده کرده، مى‌‏داند. سلیمان گفت: حرف من این است که اراده نه خداست و نه غیر خدا. حضرت فرمودند: اى جاهل، وقتى مى‏‌گویى: خدا نیست، در واقع قبول کرده‌‏اى‏ که غیر خداست و وقتى می‌گویى: اراده خدا نیست، در واقع قبول کرده‌‏اى که آن خداست. سلیمان پرسید: آیا خداوند می‌داند چگونه چیزى را خلق کند؟ حضرت فرمودند: بله. سلیمان گفت: معنى این حرف این است که [از ازل‏] آن چیز وجود داشته است‏. حضرت فرمودند: حرف محالى مى‌‏زنى؛ زیرا چه‌بسا کسى بنّایى بلد است، ولى خانه‌‏اى نمى‌‏سازد یا خیاطى بلد است، ولى خیاطى نمى‌‏کند یا ساختن چیزى را بلد است، ولى هرگز آن را نمى‌سازد. سپس حضرت فرمودند: آیا خدا خودش مى‌‏داند که واحد است و چیزى به‌همراهش نیست؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: آیا این مطلب چیزى را به‌همراه خدا ثابت مى‌‏کند؟ سلیمان گفت: نمى‌‏داند که واحد است و چیزى با او نیست. حضرت فرمودند: آیا تو این را مى‌‏دانى؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس تو از خداوند داناترى! سلیمان گفت: اصلاً، این موضوع محال است. حضرت فرمودند: از نظر تو محال است که خداوند واحد باشد و چیزى با او نباشد و سمیع و بصیر و حکیم و علیم و قادر باشد؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: پس خداوند چگونه خود خبر داده است که واحد است، زنده است، سمیع و بصیر است، حکیم، قادر، علیم و خبیر است، در حالى که (طبق گفته تو) خودش این مطالب را نمى‌‏داند؟ سخن تو ردّ سخن خود و تکذیب آن است. خداوند از این سخن منزّه است. سپس حضرت ادامه دادند: پس چگونه مى‌‏خواهد چیزى را که نمى‌‏شناسد و ساختنش را بلد نیست، بسازد؟ صانعى که قبل از ساختن یک چیز، نمى‌‏داند که چگونه باید آن را بسازد، در واقع حیران است و سرگردان، و خداوند از این موضوع منزّه است و والاتر. سلیمان گفت: اراده همان قدرت است. حضرت فرمودند: خداوند عزّوجلّ بر آنچه اراده نکند هم قادر است و این مطلب قطعى است؛ چون خداوند فرموده: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَینا إِلَیک‏» (اگر بخواهیم، آنچه را بر تو وحى کرده‌‏ایم، خواهیم برد (اِسراء، ۸۶)) و اگر اراده همان قدرت مى‏‌بود، خداوند اراده کرده بود که آن را ببرد؛ چرا که قدرت بر این کار را داشت. سلیمان در جواب درماند. مأمون گفت: اى سلیمان، او عالم‌ترین هاشمى است‏. و سپس حاضرین مجلس را ترک کردند.

جستارهای وابسته

• مناظره با ابوقُرّة
• مناظره با جاثَلیق
• مناظره با رأس‌ُالجالوت
• عالم زرتشتی
• مناظره با عِمران صابی
• مناظره در باب توحید

منابع

• شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق و تصحیح هاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، ترجمه عیون اخبار الرضا علیه‌السلام‏، ترجمه علی‌اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۲ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپاول، ۱۳۷۸ش.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق و تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء‌ التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

پیوند به بیرون

• شیوه مناظره در مناظرات امام هشتم(ع)