بارداری حضرت مریم
بارداری حضرت مریم معجزه‌ای که در آن مریم دختر عمران بدون آمیزش با هیچ مردی باردار شد و حاصل آن تولد عیسی(ع) بود. رویداد بارداری مریم، هم در قرآن و هم در انجیل با تشابه در باکره‌بودن مریم و تفاوت در برخی جزئیات آمده است.
به‌گزارش قرآن، مریم برای عبادت در خلوت‌گاهی از مردم کناره گرفته بود که فرشته خداوند بر وی ظاهر شد و به او نوید فرزندی داد. قرآن در مورد چگونگی بارداری مریم، تنها با تعبیر «در او از روح خود دمیدیم» یاد کرده است. برخی مفسران معتقدند که اطلاع دقیق از چگونگی بارداری مریم در حیطه علم انسان نیست.
بنابر آیات سوره مریم، پس از طی دوران بارداری، درد زایمان مریم را به‌سوی تنه درخت خرمایی کشاند؛ مریم در این حال آرزوی مرگ کرد. مفسران، این گفتار مریم را ناشی از ترس از ملامت مردم دانسته‌اند. به‌گزارش قرآن، به مریم از سوی خدا گفته شد که غمگین نباشد و برای رفع رنج‌های او، نهر آبی زیر پایش جاری شد و حرمای تازه در دسترسش قرار گرفت. همچنین، از مریم خواسته شد از دیدار نوزاد خود شادمان باشد.
بنا بر آیات قرآن، مریم، که از مواجهه با مردم هراسان بود، مأمور به روزه سکوت شد و به‌همراه نوزادش به‌سوی قوم خود بازگشت. در آیه ۱۵۶ سوره نساء آمده است که به مریم به‌خاطر بارداری و تولد نوزاد تهمت بزرگی زدند. مریم برای پاسخ‌گویی به کودک خود اشاره کرد و نوزاد معجزه‌وار زبان به سخن گشود و گفت: «من بنده خدا هستم. او کتاب (آسمانی) به من داده و مرا پیامبر قرار داده است.» به نظر برخی مفسران، با این معجزه، عیسی(ع) پاکی مادر خود را ثابت کرد.
معجزه بارداری مریم
چگونه مرا پسرى تواند بود كه بشرى به من دست نزده است و بدكاره هم نبوده‌ام
اما چگونه چنین چیزی امکان دارد؟ دست هیچ مردی هرگز به من نرسیده است.
رخداد اعجازآمیز بارداری مریم با تفاوت‌هایی هم در انجیل و هم در قرآن آمده است.[۱] مفسران قرآن بارداری حضرت مریم را، که بدون دخالت هیچ مردی بوده، معجزه‌ای بزرگ، عملی خارق‌العاده[۲] و داستانی عجیب[۳] توصیف کرده‌اند. سید محمدحسین فضل‌الله (درگذشت ۱۳۸۹ش)، مفسر شیعه، وجه اعجاز در این رویداد را این دانسته که، برخلاف قانون طبیعی در تولد انسان‌ها، فرزندی از مادری متولد شده که با جنس مذکر ارتباطی نداشته است.[۴] خدا در قرآن، حضرت مریم و فرزندش عیسی(ع) را نشانه‌ای (آیه) برای جهانیان توصیف کرده است.[۵] علت این توصیف این دانسته شده که زن باکره‌ای بدون اینکه ازدواج کند یا بشری او را لمس کند، فرزندی به‌دنیا آورده و این رخداد معجزه‌ای بزرگ و نشانه‌ای برای مردم در همه دوران‌ها خوانده شده است.[۶]
در قرآن، از پاکدامنی حضرت مریم در سوره انبیاء[۷] و سوره تحریم[۸] یاد شده است. تأکید به پاکدامنی مریم در قرآن را پاسخی به تهمت یهودیان به او دانسته‌اند.[۹] در برخی روایات تفسیری شیعه، تصریح شده که بارداری مریم تنها با دمیدن فرشته بوده است.[۱۰] در قرآن، خلقت عیسی(ع) مانند خلقت آدم(ع) دانسته شده است.[۱۱] سید محمدحسین طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش)، مفسر شیعه، وجه شباهت را این دانسته که عیسی(ع) نیز مانند آدم(ع)، بدون اینکه پدر داشته باشد، خلق شده است.[۱۲]
بِکرزایی: یک توجیه علمی
ناصر مکارم شیرازی، مفسر شیعه، درباره رخداد بارداری مریم این سؤال را مطرح کرده که آیا، علاوه بر جنبه اعجازی این رویداد، از نظر علمی امکان تولد نوزاد بدون پدر وجود دارد.[۱۳] به‌گفته مکارم شیرازی، با پیشرفت علوم در دوران مدرن، امکان این موضوع، تحت عنوان بکرزایی، تأیید شده است.[۱۴] بکرزایی روشی از تولید مثل است که طی آن پیدایش جنین، به‌لحاظ زیست‌شناسی، فقط متکی به وجود جنس ماده است و جنس نر نقشی در تولید مثل ندارد.[۱۵] گفته شده که بکرزایی به دو نوع طبیعی و مصنوعی وجود دارد و نوع طبیعی آن در برخی حشرات دیده شده است.[۱۶] همچنین، تأیید شده که در برخی گونه‌ها، به‌صورت آزمایشگاهی، بکرزایی مصنوعی انجام شده است.[۱۷] گزارش شده که تلاش‌هایی برای انجام این عمل در پستانداران صورت گرفته که با وجود موفقیت‌های اولیه[۱۸] تأییدهای علمی لازم برای استفاده انسانی به‌دست نیامده است.[۱۹]
بارداری مریم: گزارش و چگونگی
به گزارش آیات قرآن، مریم برای عبادت[۲۰] در خلوت‌گاهی، در بخش شرقی مسجدالاقصی،[۲۱] از مردم کناره گرفته بود.[۲۲] در آنجا، فرشته‌ای بر او ظاهر شد که در سوره آل‌عمران از او با تعبیر فرشته[۲۳] و در سوره مریم با تعبیر روح[۲۴] یاد شده است. مفسران آن را جبرئیل دانسته‌اند.[۲۵] در سوره مریم، تأکید شده که فرشته به‌شکل انسان بر مریم ظاهر شده است.[۲۶] از نظر مفسران، این رویداد موجب ترس مریم شد.[۲۷] به گزارش مفسران، مریم از شر آن شخص (فرشته) به خداوند پناه برد.[۲۸] بنا بر آیات سوره آل‌عمران و مریم و برخی تفاسیر قرآن، فرشته خود را فرستاده خداوند خواند[۲۹] و به مریم بشارت خداوند[۳۰] برای تولد نوزادی را رساند.[۳۱] در آیه سوره آل‌عمران، این نوزاد مسیح، عیسی بن مریم(ع) خوانده شده و از مقربان درگاه خدا دانسته شده است.[۳۲] به نقل از قرآن، مریم در مواجه با این بشارت پرسید که چگونه من صاحب فرزندی می‌شوم، در حالی که هیچ انسانی مرا لمس نکرده[۳۳] و زن بدکاره‌ای هم نبوده‌ام.[۳۴] بنا بر آیه سوره مریم، فرشته پیدایش نوزاد بدون پدر را برای خداوند کاری آسان برشمرده است.[۳۵]
به گفته مکارم شیرازی، قرآن در مورد مدت زمان بارداری حضرت مریم سخنی نگفته است.[۳۶] مفسران، نظرات مختلفی درباره این مدت ارائه کرده‌اند:[۳۷] از چند ساعت،[۳۸] تا ۹ ماه[۳۹]. گفته شده مدت بارداری در روایات هم متفاوت گزارش شده است.[۴۰] ابن‌کثیر مفسر اهل‌سنت قول مشهور را ۹ ماه دانسته است.[۴۱]
چگونگی بارداری
به گفته مکارم شیرازی، قرآن درباره چگونگی بارداری مریم توضیح صریحی نمی‌دهد و تنها با تعبیر «در او از روح خود دمیدیم»[۴۲] از آن یاد می‌کند.[۴۳] در روایات تفسیری شیعه، تصریح شده که بارداری تنها با دمیدن فرشته بوده است.[۴۴] مکارم شیرازی نظرات مفسران درباره چگونگی بارداری را مختلف گزارش کرده است؛[۴۵] برخی مفسران، بارداری مریم را حاصل دمیدن جبرئیل در گریبان جامه مریم دانسته‌اند.[۴۶] گفته شده که این تعبیر کنایی است و منظور از جامه رَحِم است.[۴۷] شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق)، مفسر شیعه، این قول را ضعیف دانسته است.[۴۸] علامه طباطبایی منظور از دمیدن روح در مریم را کنایه از عادی‌نبودن پیدایش عیسی(ع) دانسته که، بر خلاف سایر انسان‌ها، بدون طی مسیر طبیعی بهوجود آمده و مانند آدم(ع) پیدایشش حاصل اراده مطلق الهی بوده است.[۴۹] محمدجواد مَغنیه (درگذشت: ۱۴۰۰ق)، مفسر شیعه، جریان بارداری مریم و پیدایش عیسی(ع) را از اموری می‌داند که اطلاع کامل بر چگونگی آن ممکن نیست و تنها خداوند از چگونگی آن اطلاع کامل دارد.[۵۰]
از آرزوی مرگ تا تولد عیسی(ع)
به گزارش قرآن، مریم برای کناره‌گیری از مردم به مکانی دور رفت.[۵۲] برخی مفسران، این مکان دور را شهر ناصره در فلسطین امروزی دانسته‌اند.[۵۳] بنا بر آیه سوره مریم، درد زایمان، مریم را به‌سوی تنه خشک نخلی[۵۴] کشاند.[۵۵] مریم در این هنگام آرزوی مرگ کرد: «کاش، پیش از این مرده بودم و از یاد رفته بودم»[۵۶] علت این آرزوی مریم را شرم از مردم[۵۷]، ترس از ملامت آن‌ها[۵۸] و ترس از ریختن آبرو[۵۹] دانسته‌اند.
سید محمدتقی مدرسی، مفسر شیعه، در تفسیر چرایی این گفتار مریم گفته است، مریم دختر جوانی بود که دنیا را ترک کرده و مسئولیت فردی و اجتماعی برعهده نداشت؛ اکنون چنین زنی، دچار درد زایمان شده و نمی‌داند چه کند. عواقب سنگین اجتماعی چنین رخدادی را درک می‌کند و برای گریز از آن آرزوی مرگ می‌کند.[۶۰] مکارم شیرازی تقاضای مرگ از سوی مریم را نشان این دانسته که او پاکدامنی را از جانش عزیزتر میداشته است.[۶۱]
به گزارش آیات قرآن، پس از آرزوی مرگ توسط مریم ندایی از پایین پایش به او می‌رسد[۶۲] تا ناراحتی را از او دور کند.[۶۳] ندا‌دهنده را برخی عیسی(ع) و برخی جبرئیل دانسته‌اند.[۶۴] به گزارش قرآن، خداوند نهر کوچکی در پایین پای مریم جاری کرد و[۶۵] از نخل رطب تازه برای او فرو فرستاد.[۶۶] مفسران بر اساس آیات قرآن گفته‌اند که پس از آن به مری گفته شد که از غذا بخورد، از آب بنوشد و بهوجود فرزندش شادمان باشد.[۶۷]
بازگشت مریم به‌سوی قومش
به نقل از قرآن، مریم پس از زایمان به‌همراه فرزندش نزد قومش بازگشت.[۶۸] به نقل از تفاسیر قرآن، در این هنگام به مریم دستور داده شد تا با کسی سخن نگوید و روزه سکوت بگیرد.[۶۹] به نقل از قرآن، قوم مریم به او گفتند که کار ناپسندی انجام داده‌ای[۷۰] و برای طعنه[۷۱] خطاب به او گفتند: ای خواهر هارون،[یادداشت ۱] پدرت مرد بدی نبود و مادرت بدکاره نبود.[۷۲] قرآن این سخنان را افترا و بهتان بزرگ برشمرده است.[۷۳]
به گزارش فیض کاشانی، مریم برای پاسخ به افترای قومش به کودک خود اشاره کرد.[۷۴] بنا بر آیه سوره مریم، آن‌ها گفتند که چگونه با کودکی که در گهواره است سخن بگوییم.[۷۵] گفته شده که در این هنگام عیسی(ع)، به اعجاز الهی، زبان به سخن گشود[۷۶] و گفت: «من بنده خدا هستم. او کتاب (آسمانی) به من داده و مرا پیامبر قرار داده است».[۷۷] برخی مفسران معتقدند که عیسی(ع) با این معجزه پاکدامنی مادرش مریم را ثابت کرد.[۷۸]
تفاوت روایت قرآن و انجیل درباره بارداری مریم
برخی محققان با بررسی نگاهِ به مریم در قرآن و انجیل، چنین نتیجه گرفته‌اند که حضرت مریم در قرآن مستقلاً اعتبار و منزلت دارد، اما در انجیل تنها زمانی از مریم سخن گفته می‌شود که مسئله‌ای از حضرت عیسی(ع) در میان باشد. در انجیل، مریم به جهت مادر بودن برای عیسی(ع) ارزش پیدا کرده، ولی در قرآن، مریم بدان جهت که مریم بوده ارزشمند است.[۷۹] روایت قرآن درباره اصل داستان بارداری مریم نسبت به روایت انجیل مفصل‌تر است؛[۸۰] قرآن و انجیل درباره باکره‌بودن مریم اتفاق نظر دارند، ولی در روایت انجیل جزئیاتی درباره مریم پیش از بارداری هست که در قرآن نیامده، از جمله اینکه مریم در عقد کسی به نام یوسف بوده که قبل از ازدواج با او مریم باردار می‌شود؛[۸۱]
درباره جزئیات رخدادهای بعد از بارداری مریم بین روایت قرآن و انجیل تفاوت‌هایی نشان داده شده است: اینکه در قرآن مریم در هنگام زایمان بیرون از شهر در زیر نخلی خشک تنها بوده، ولی در روایت انجیل مریم در خانه یوسف یا در مسافرخانه‌ای در شهر بوده است؛[۸۲] اینکه در قرآن از سخن‌گفتن عیسی(ع) در گهواره برای اثبات پاکی مادرش یاد شده، اما در انجیل چنین روایتی وجود ندارد؛[۸۳] اینکه در قرآن عیسی(ع) در گهواره به نبوت خود گواهی می‌دهد، ولی در انجیل اشخاصی دیگری، چون چوپانان و ستاره‌شناسان، متوجه خاص‌بودن نوزاد می‌شوند.[۸۴]
پانویس
- ↑ پویا، «تولد مسیح(ع) در قرآن و انجیل»، ص۳.
- ↑ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۱۲۵.
- ↑ زحیلی، تفسیر الوسیط، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۴۶۸.
- ↑ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۵، ص۳۰.
- ↑ سوره انبیاء، آیه ۹۱.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۳۷۰.
- ↑ سوره انبیاء، آیه۹۱.
- ↑ سوره تحریم، آیه ۱۲.
- ↑ طاهری‌نیا، «ساختار نشانه‌ای شخصیت حضرت مریم در قرآن کریم»، ص۵۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۷۸۹.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۵۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۵۸.
- ↑ «بکرزایی انقلابی در دانش تولید مثل»، در تارنمای خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «تحقیق در مورد بکرزایی»، سایت Mag IRANS.
- ↑ «تحقیق در مورد بکرزایی»، سایت Mag IRANS.
- ↑ «بکرزایی انقلابی در دانش تولید مثل»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «بکرزایی انقلابی در دانش تولید مثل»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۳۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۴،ص۳۴.
- ↑ سوره مریم، آیه۱۷.
- ↑ سوره آل‌عمران، ایه ۴۵.
- ↑ سوره مریم، آیه ۱۷.
- ↑ برای نمونه ن.ک: مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۶۳.
- ↑ سوره مریم، آیه۱۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: زحیلی، تفسیر الوسیط، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۴۶۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: نجفی خمینی، تفسیر آسان، ۱۳۹۸ق، ج۲، ص۳۱۵.
- ↑ سوره مریم، آیه۱۹.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۴۵.
- ↑ برای نمونه ن.ک: حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۷۸.
- ↑ سوره آل‌عمران، ایه۴۵.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۴۵.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۰.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۰.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۱۹۶.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۷۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۰.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۱۹۶.
- ↑ سوره تحریم، آیه۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۷۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۸۰.
- ↑ طوسی، التبیان، بیروت، ج۱۰، ص۵۴.
- ↑ طوسی، التبیان، بیروت، ج۷، ص۲۷۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۳۱۶.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۰.
- ↑ «تولد مسیح / موزه استاد بهزاد»، مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد.
- ↑ صادقی تهرانی، البلاغ، ۱۴۱۹ق، ص۳۰۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۴۲.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۳.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۴۲.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۴.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۴.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۴.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۷۹۰؛ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۶، ص۵۱۰.
- ↑ شیبانی، نهج البیان، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۰۹.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۴۲.
- ↑ سوره مریم، آیه ۲۷.
- ↑ برای نمونه ن.ک: طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۸، ص۴۳۳.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۷.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۳۷۴.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۸.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۵۶.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۷۹.
- ↑ سوره مریم، آیه۲۹.
- ↑ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۶، ص۵۱۳.
- ↑ سوره مریم، آیه ۳۰.
- ↑ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۶، ص۵۱۳.
- ↑ «نگاه قرآن کریم و کتاب مقدس به مریم چگونه است؟»، اسلام کوئست.
- ↑ پویا، «تولد مسیح(ع) در قرآن و انجیل»، ص۵.
- ↑ پویا، «تولد مسیح(ع) در قرآن و انجیل»، ص۶.
- ↑ بیابانی اسکویی، «تولد حضرت مسیح در قرآن و عهد جدید»، ص۳۵.
- ↑ بیابانی اسکویی، «تولد حضرت مسیح در قرآن و عهد جدید»، ص۳۵.
- ↑ بیابانی اسکویی، «تولد حضرت مسیح در قرآن و عهد جدید»، ص۳۵
یادداشت
- ↑ مکارم شیرازی صحیح‌ترین قول درباره این تعبیر را این دانسته که هارون مرد پاک و صالحی بود و در میان بنی‌اسرائیل به ضرب‌المثل پاکی تبدیل شده بود و هر فردی را که می‌خواستند به پاکی معرفی کنند می‌گفتند: او برادر یا خواهر هارون است (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۵۱).
منابع
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق سامی بن محمد سلامة، دار طیبة للنشر و التوزیع، ۱۴۲۰ق.
- بیابانی اسکویی، محمد، «تولد حضرت مسیح در قرآن و عهد جدید»، در صحیفه مبین، شماره ۸، ۱۳۷۵ش.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- پویا، اعظم، «تولد مسیح(ع) در قرآن و انجیل»، در فقه و حقوق خانواده، شماره ۶، تابستان ۱۳۷۶ش.
- «بکرزایی انقلابی در دانش تولید مثل»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۵ اردیبهشت ۱۳۸۳ش، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۲ش.
- «تحقیق در مورد بکرزایی»، سایت Mag IRANS، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۲ش.
- جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۷۶ش.
- حسینی همدانی، سید محمدحسین، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق.
- زحیلی، وهبة بن مصطفی، تفسیر الوسیط، دمشق، دارالفکر، ۱۴۲۲ق.
- شیبانی، محمد بن حسن، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تحقیق حسین درگاهی، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، بی‌نا، ۱۴۱۹ق.
- طاهری‌نیا، علی و زهره حیدری، «ساختار نشانه‌ای شخصیت حضرت مریم در قرآن کریم»، در لسان مبین، شماره ۱۵، بهار ۱۳۹۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- فضل‌الله، سید محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر، ۱۴۱۹ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، انتشارات الصدر، ۱۴۱۵ق.
- مدرسی، سید محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دارمحبی الحسین، ۱۴۱۹ق.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۲۴ق.
- مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- نجفی خمینی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران، انتشارات اسلامیة، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- «نگاه قرآن کریم و کتاب مقدس به مریم(س) چگونه است؟»، اسلام کوئست.