ابوشاکر دیصانی
| زندیق معروف عصر امام صادق(ع) | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | ابوشاکر الدَّیَصَانِی |
| نام کامل | عبدالله یا محمّد |
| اطلاعات علمی | |
| اطلاعات دیگر | |
| فعالیت‌ها | ترویج عقاید ملحدانه • معارضه با قرآن • نوشتن کتاب بر ضد رسول خدا(ص) • مناظره با امام صادق(ع) • تمسخر حاجیان |
ابوشاکر الدَّیَصَانِی از بزرگان دیصانیه که قائل به ثَنَوّیت به معنای اعتقاد به وجود دو خدا (دو خالق و مُدَبِّر) در عالم بودند. وی هم‌عصر امام صادق(ع) بود و در زمینه‌های مختلف، مناظرات مستقیم و یا با واسطه هشام بن حکم و مؤمن الطاق با امام صادق(ع) داشت.
ابوشاکر در نبوت رسول خدا(ص) تشکیک کرد و در طعن بر پیامبر اسلام کتاب نوشت. وی به همراه عَبدُالمَلِک بَصری و ابن‌مُقَفَّع به پیشنهاد ابن‌ِ أبِی‌العَوجاء تصمیم گرفتند که هر کدام بخشی از قرآن را نقض کنند، ولی موفق به انجام آن نشدند.
ابوشاکر با وجود فعالیت‌های متعدد بر ضد مقدسات اسلامی و مناظره با امام صادق(ع)، ایشان را مورد تمجید قرار داد و آن‌حضرت(ع) را از ستارگان درخشان علم و دانش دانست.
معرفی و جایگاه
ابوشاکر الدَّیَصَانِی یکی از زندیقان(کسانی که قائل به دو خدای نور و ظلمت و یا کسی است که ایمان به آخرت ندارد.[۱]) [۲] و بزرگان دیصانیه[۳] که قائل به ثَنَوّیت به معنای اعتقاد به وجود دو خدا (دو خالق و مُدَبِّر) در عالم است، بود.[۴][یادداشت ۱]
در مورد مذهب وی باید گفت بنابر روایت شیخ کلینی، امام صادق(ع) از وی با تعبیر زندیق خبیث یاد نمود،[۵] اما بر اساس روایت طبرسی ابوشاکر بعد از اثبات وجود خدا توسط امام صادق(ع)، از عقائد خود توبه نمود و اسلام آورد.[۶] او به امامت امام صادق(ع) گواهی داد[۷] و خود را از فرقه امامیه دانست.[۸] البته محسن امین از عالمان شیعه معتقد است که ابوشاکر در ظاهر اسلام آورد و در باطن زندیق بود.[۹]
با وجود زندیق بودن ابوشاکر، بنابر گزارش شیخ مفید، ابوشاکر در تمجید امام صادق(ع)، آن‌حضرت را یکی از ستارگان درخشان علم و دانش دانست که هرگاه نام دانشمندان برده می‌شود، انگشتان کوچک (که هنگام شمارش با آن آغاز می‌شود) برای ایشان (به نشانه احترام) خم می‌شود.[۱۰]
محمدصالح بن احمد مازندرانی (درگذشت: ۱۰۸۱ق) نام ابوشاکر را عبدالله ذکر کرده است؛[۱۱] محدث اُرمَوی نیز معتقد است که از روايت شیخ صدوق برمیآيد نام وی عبداللّه بود.[۱۲] بنا بر نقل اُرمَوی، مؤلّف کتاب فضايح الرّوافض نام ابوشاکر را محمّد می‌دانست.[۱۳] البته برخی[۱۴] ابوشاکر دیصانی را غیر از عبدالله دیصانی می‌دانند.
ابوشاکر زمان امام صادق(ع)[۱۵] در کوفه می‌زیست.[۱۶] از تاریخ تولد و وفات ابوشاکر اطلاعی در دست نیست؛ اما محمدهادی معرفت (۱۳۰۹-۱۳۸۵ش) از عالمان شیعه می‌نویسد وی تا حدود سال ۱۵۰ق زنده بود.[۱۷]
«قاضی عبدالجبار»؛ حداد، ابوعیسی، ابن راوندی و حصری را از یاران ابوشاکر دانست.[۱۸] بر اساس برخی از گزارش‌ها، هشام بن حکم از یاران ابوشاکر دیصانی بود.[۱۹] در این باره حتی به روایتی از امام رضا(ع) تمسک شده که هشام را از یاران خاص ابوشاکر خوانده است.[۲۰] البته تأثیر ابوشاکر دیصانی بر هشام و اندیشه وی، روشن نیست و حتی در برخی منابع شواهد علیه آن گزارش شده است.[۲۱]
مناظرات
بر اساس روایات و گزارش‌های تاریخی ابوشاکر مناظرات -مستقیم و یا غیر مستقیم و به واسطه هشام بن حکم و مؤمن الطاق- با امام صادق(ع) داشت:
- گزارش شیخ صدوق، از عالمان شیعه (۳۰۵-۳۸۱ق) حاکی از آن است که ابوشاکر از امام صادق(ع) خواست تا وجود خدا را برای او اثبات نماید. امام با استفاده از اصل وجود انسان و محال بودن خلقت از معدوم، اصل وجود خدا را برای وی اثبات نمود.[۲۲]
- شیخ صدوق می‌نویسد ابوشاکر با واسطه هشام از امام صادق(ع) پرسید که آیا خدا می‌تواند دنیا را بدون آن‌که کوچک شود در داخل تخم مرغ بدون آن‌که بزرگ شود، قرار دهد؟ امام پرسش وی را با تشبیه به دنیا و چشم انسان پاسخ داد.[۲۳]
- شیخ کلینی،(درگذشت ۳۲۹ق) می نویسد ابوشاکر با کمک آیه ۸۴ سوره زخرف بر اعتقاد خود به ثَنَوّیت(دو خالق) استدال کرد؛ اما امام با متعدد بودن اسم یک شخص در مناطق مختلف پاسخ وی را داد.[۲۴]
- شیخ صدوق می‌نویسد، ابوشاکر از امام صادق(ع) خواست تا حادث بودن عالم را اثبات نماید. امام با تشریح تخم مرغ و ساختمان داخلی آن به اثبات وجود خدا پرداخت.[۲۵][یادداشت ۲]
- بنابر گزارش علی بن ابراهیم قمی، راوی و مفسر امامی در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم، ابوشاکر به واسطه مؤمن الطاق از امام صاداق(ع) علت تکرار آیه «وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ» در آیه ۳ و ۵ سوره کافرون را پرسید و امام اصرار قریش بر پذیرفتن خدایان آنها توسط رسول خدا(ص) علت تکرار این آیه معرفی نمود.[۲۶]
البته بر اساس گزارش شیخ مفید، ابوشاکر برخی از استدلال‌های امام صادق(ع) را نپذیرفت.[۲۷]
فعالیت بر ضد مقدسات اسلامی
براساس روایات و گزارش‌های تاریخی ابوشاکر فعالیت‌های متعددی بر ضد مقدسات اسلامی داشت:
- بنابر گزارش قاضی عبدالجبار، ابوشاکر در نبوت رسول خدا(ص) تشکیک می‌کرد و در طعن بر آن‌حضرت(ص) کتاب نوشت.[۲۸]
- طبرسی می‌نویسد ابوشاکر دیصانی، عبدالملک بصری و ابن‌مقفع به پیشنهاد ابن ابی‌العوجاء تصمیم گرفتند که هر کدام بخشی از قرآن را نقض کنند، تا با این کار نبوت حضرت محمد(ص) و اسلام را باطل کنند، ولی موفق به انجام آن نشدند. ابوشاکر گفت: من غرق آیه ۲۲ سوره انبیا شدم و نتوانستم آیه‌ای مانند آن بیاورم.[۲۹]
- با توجه به گزارش طبرسی، ابوشاکر به همراه عبدالملک بصری و ابن مقفع ابن ابی‌العوجاء در مسجدالحرام می‌نشستند و حاجیان را مورد تمسخر قرار می‌دادند.[۳۰]
پانویس
- ↑ واسطی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ۱۴۱۴ق، ج۱۳، ص۲۰۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۳.
- ↑ امین عاملی، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۶.
- ↑ شبسترى، الفائق في رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۴، ص۱۷۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۳.
- ↑ شبسترى، الفائق في رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ امین عاملی، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۶.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۰۱ -۲۰۲.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی (الاصول و الروضة)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۱۱۵.
- ↑ محدث اُرمَوی، تعليقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۱، ص۸۱؛
- ↑ محدث اُرمَوی، تعليقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۱، ص۸۱.
- ↑ بوسنينه، موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمين، ۱۴۲۵ق، ج۷، ص۹۲؛ نعمه، فلاسفه شيعه، ۱۳۶۷ش، ص۵۱۹.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۳۳.
- ↑ معرفت، التمهيد في علوم القرآن، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۴۳.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۴۳.
- ↑ عبدالجبار، تثبیت دلائل النبوة، بی‌تا، ج۲، ص۳۷۱.
- ↑ برقی، الطبقات(رجال البرقی)، ۱۳۸۳ق، ص۳۵.
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۲۷۸.
- ↑ توحیدمفضل، ترجمه علامه مجلسی، ص۱۸.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۹۰.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۲۲- ۱۲۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۲۸- ۱۲۹.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۹۲- ۲۹۳.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۴۴۵.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۰۲.
- ↑ عبدالجبار، تثبیت دلائل النبوة، قاهره، بی‌تا، ج۲، ص۳۷۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۷۷.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۷۷.
یادداشت
- ↑ دَیصان نام رودخانه شهر رُها است که دیصانی منتسب بدان است و رُها شهری است در جزیره مابین موصل و شام که اکنون معروف به اِدِسا می‌باشد. لغت نامه دهخدا، ذیل دیصان و رها.
- ↑ امام صادق(ع) در حالی که تخم مرغی در دست داشت به دیصانی فرمود:ای دیصانی این حصاری است محکم و سرپوشیده که از برایش پوست ستبریست و در زیر این پوست ستبر پوستی است نازک و در زیر آن پوست نازک زرده ایست چون پارچه از طلای گداخته و سفیده ایست مانند پارچه از نقره گداخته نه آن زرده که چون طلای روانست با سفیده که مانند نقره گداخته است می‌آمیزد و نه آن سفیده که مانند نقره گداخته است با زرده که چون طلای روان است مخلوط می‌گردد و این تخم بر حال خود است و هیچ صاحب اصلاحی از آن بیرون نیامده که از صلاحش خبر دهد و هیچ مُفسدی در آن داخل نشده که از فسادش خبر آورد و معلوم نیست که نر است یا ماده و ناگهان می شکافد و از آن رنگ‌ها بیرون می آید چون رنگهای طاووسان. آیا از برای این تخم مدبری را می بینی که تدبیر و صلاح اندیشی آن نموده باشد.
منابع
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، محقق و مصحح: حسینی، هاشم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- علامه مجلسی، ترجمه توحيد مفضل، محقق و مصحح: باقرى بيدهندى، ناصر، طباطبايى، محمد حسين، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- محدث اُرمَوی، جلال‌الدین، تعلیقات نقض، تهران، انتشارات انجمن اثار ملی، ۱۳۵۸ش.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، الطبقات(رجال البرقی)، محقق و مصحح: طوسى، محمد بن حسن، مصطفوى، حسن، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ق.
- بوسنينه، منجى، موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمين، تونس، جامعة الدول العربية، المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- شبسترى، عبدالحسین، الفائق في رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، قم، جامعه مدرسين، چاپ اول، چاپ ۱۴۱۸ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، محقق و مصحح: خرسان، محمد باقر، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- عبد الجبار، قاضی، تثبیت دلائل النبوة، قاهره، دار المصطفی، شبرا، بی‌تا.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، محقق و مصحح: شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصطفوی، حسن، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهيد في علوم القرآن، قم، مركز مديريت حوزه علمیه، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.
- نعمه، عبدالله، فلاسفه شيعه، مترجم، غضبان، جعفر، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی، سید احمد، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.