ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل (کتاب)
 صفحه نخست نسخه خطی ابطال نهج الباطل که در سال ۱۰۶۸ق کتابت شده است. | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | فضل‌الله بن روزبهان |
| تاریخ نگارش | ۹۰۹ق |
| موضوع | کلام، نبوت، امامت، ردّ شیعه |
| زبان | عربی |
اِبطالُ نَهْجِ الْباطِل وَ اِهمالُ کَشفِ العاطِل اثر فضل بن‌روزبهان خُنجی، عالم اشعری قرن نهم و دهم قمری، که در رد کتاب نهج الحق اثر علامه حلی نوشته شده است. اصل کتاب ابطال الباطل موجود نیست؛ اما متن کامل آن در کتاب‌هایی که در رد آن به نگارش درآمده‌اند آمده است.
در بیشتر صفحات کتاب، ناسزا و بدگویی نسبت به علامه حلی و شیعه اثناعَشَری وجود دارد. وی روایات عالمان اهل‌سنت درباره فضائل اهل‌بیت(ع) را ضعیف می‌داند. ردّیه‌های مختلفی بر کتاب فضل بن روزبهان نگاشته شده که مشهورترین آن إحقاق الحق سید نورالله شوشتری است.
نویسنده
فضل‌الله بن روزبهان خُنجی اصفهانی معروف به «پاشا»[۱] در سال ۸۶۰ق در شیراز متولد شد.[۲] دیگر القاب و نام‌های او «فضل بن روزبهان»، «خواجه مولانا» و «خواجه ملا» است.[۳]
وی پس از تحصیلات مقدماتی، در هفده‌سالگی، همراه با استاد خود جمال‌الدین اردستانی، عارف و نویسنده قرن نهم هجری، شیراز را به قصد مکه ترک کرد و بعد عازم بغداد شد. در ۲۵ سالگی دوباره به مکه رفت و در آنجا کتاب‌های مانند منهاج العابدین و احیاء علوم‌الدین از محمد غزالی متکلم و فقیه ایرانی سده پنجم هجری، و کتاب عوارف المعارف اثر شهاب‌الدین عمر سهروردی، فقیه شافعی و صوفی سده ششم و هفتم هجری، را خواند. مدتی در مدینه به سر برد و صحیح بخاری و صحیح مسلم را نزد شمس‌الدین سخاوی، تاریخ‌نگار اهل‌سنت در قرن نهم و دهم هجری، فرا گرفت.[۴]
فضل بن روزبهان، مدتی به ایران بازگشت و سپس در سال ۹۱۰ق به ماوراء النهر رفت و تا آخر عمر آنجا ماند.[۵] او در ۵ جمادی‌الاول سال ۹۲۷ق درگذشت.[۶] کتاب‌های وسیلة الخادم الی المخدوم و بدیع الزمان فی قصة حی بن یقظان از دیگر آثار اوست.[۷]
ابن روزبهان در فروعات و اصول فقهی از مذهب حنفی و در اصول اعتقادی از دیدگاه‌های اشاعره دفاع می‌کرد؛[۸] اما به اعتقاد سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه قرن پانزدهم قمری، فضل در فروعات شافعی بوده، نه حنفی؛ همانطور که استادش شمس‌الدین سخاوی تصریح کرده است.[۹]
رسول جعفریان شخصیت فضل بن روزبهان را از نظر فکری و عقیدتی دچار تشتت دانسته است.[۱۰] از نظر او فضل بن روزبهان هم در گرایشات علمی خود میان فقه، تصوف، کلام و تاریخ دچار تشتت فکری بوده و هم در عقاید مذهبی میان تسنن و تشیع در رفت و آمد بوده است.[۱۱] از نظر جعفریان نهایتاً فضل بن روزبهان شخصیتی است که مصلحت‌طلبی را بر اعتقادات قلبیش غلبه داده و عطوفت صوفیانه را به کینه‌توزی مذهبی تبدیل کرده است.[۱۲]
زمان تألیف
فضل‌الله بن روزبهان کتاب «ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل» را که گاه در برخی منابع از آن با عنوان «ابطال الباطل» نیز یاد می‌شود،[۱۳] این کتاب را در ۳ جمادی‌الثانی ۹۰۹ق در کاشان، به انجام رساند.[۱۴] محمد صحتی سردرودی از محققین حوزه علمیه قم، معتقد است ابن روزبهان با نوشتن این ردیه، بیش از همه، زمینه رواج کتاب نهج الحق را فراهم ساخت.[۱۵]
محتوا
فضل، کتاب ابطال الباطل را در ردّ کتاب «نهج الحق و کشف الصدق» اثر علامه حلی نوشته و در آن تمام کتاب را رد کرد.[۱۶] اصل کتاب ابطال الباطل موجود نیست؛ اما متن کامل آن در دو کتاب «إحقاق الحق» اثر سید نورالله شوشتری و «دلائل الصدق لنهج الحق» اثر محمدحسن مظفر که هر دو کتاب در ردّ ابطال الباطل نوشته شده‌اند، آمده است.[۱۷] ابن روزبهان در بیشتر صفحات کتابش به ناسزا و بدگویی نسبت به علامه حلی و شیعه اثناعَشَری پرداخته است.[۱۸] به اعتقاد محمد صحتی سردرودی، فضل با انتخاب عنوان ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل برای کتابش، از همان ابتدای سخن، حکم به بطلان مذهب شیعه داده و پیروان اهل‌بیت(ع) را اهل باطل خوانده است.[۱۹] وی علی‌رغم محبتی که نسبت به امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) ابراز می‌دارد، در بسیاری موارد به دفاع از بنی‌امیه می‌پردازد.[۲۰] محمدحسن مظفر در دلائل الصدق، ابن روزبهان را شیعه گمراه گنهکاری می‌داند که خود را به امامان دوازده‌گانه منتسب می‌سازد.[۲۱]
فضل همچنین در مواردی که علامه حلی به روایاتی از عالمان اهل سنت درباره فضائل اهل‌بیت نقل می‌کند، او را مورد طعن قرار داده و روایات آنها را ضعیف می‌شمارد.[۲۲]
ردّیه‌ها
ردّیه‌هایی از سوی عالمان شیعه بر کتاب فضل نگاشته شده است. از جمله:
- احقاق الحق نوشته قاضی سید نورالله شوشتری.[۲۳] شوشتری در احقاق الحق، متن کتاب نهج الحق علامه حلی و ابطال الباطل ابن روزبهان را نقل کرده، سپس به نقد کتاب ابن روزبهان پرداخته است.[۲۴] تاریخ اتمام این کتاب آخر ربیع الاول ۱۰۱۴ق است.[۲۵]
- دلائل الصدق نوشته محمدحسن مظفر.[۲۶] او در ردّ بر ابطال الباطل، به مطالب مربوط به اصول دین بسنده کرده و از ورود به مباحث فقه و اصول و فروع آن خودداری کرده است.[۲۷]
- اجلی البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان نوشته سید علی میلانی از استادان حوزه علمیه قم است. وی ضمن معرفی نهج الحق علامه حلی و نیز ابطال نهج الباطل فضل بن روزبهان، تحت عنوان «دراسات فی مسائل الامامیه من کتاب روزبهان»، ویژگی‌ها و انحراف‌های کتاب روزبهان را در ده عنوان برشمرده است.[۲۸]
- الرد علی الفضل بن روزبهان، از محمدتقی بن عبدالحسین بن وحید بهبهانی (درگذشته ۱۳۳۳ق) است که ساکن همدان بوده است.[۲۹]
پانویس
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۷.
- ↑ مظفر، ترجمه دلائل الصدق، مقدمه مترجم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۷.
- ↑ خنجی، «فضل‌الله بن روزبهان خنجی»، ص۱۷۳.
- ↑ خنجی، مهمان‌نامه بخارا، مقدمه مصحح، ۱۳۵۵ش، ص۲۰.
- ↑ خنجی، فضل‌الله بن‌روزبهان خنجی، ۱۳۳۵ش، ص۱۷۷؛ خنجی، وسیلة الخادم الی المخدوم، مقدمه مصحح، ۱۳۷۵ش، ص۱۴.
- ↑ واله اصفهانی، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، ۱۳۷۲ش، ص۳۱۷.
- ↑ تستری، إحقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج مقدمه، ص۱۶۳.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۷.
- ↑ تستری، إحقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۵؛ سخاوی، الضوء اللامع، دار مکتبة الحیاة، ج۶، ص۱۷۱.
- ↑ خنجی، وسیلة الخادم الی المخدوم، مقدمه مصحح ۱۳۷۵ش، ص۱۵.
- ↑ خنجی، وسیلة الخادم الی المخدوم، مقدمه مصحح، ۱۳۷۵ش، ص۱۵.
- ↑ خنجی، وسیلة الخادم الی المخدوم، مقدمه مصحح ۱۳۷۵ش، ص۱۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۴، ص۴۱۶.
- ↑ علامه حلی، احقاق الحق، ۱۳۸۷ش، ص۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ نگاه کنید به: مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۵۴-۵۵.
- ↑ علامه حلی، احقاق الحق، ۱۳۸۷ش، ص۴.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶۱.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۴۸۴.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۹۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ نگاه کنید به: تستری، إحقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۹۱.
- ↑ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج‌المقدمة، ص۱۹۶.
- ↑ حسینی میلانی، أجلی البرهان، ۱۴۲۲ق، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۲۱۶.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- تستری، قاضی نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، به تحقیق آیت‌الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
- حرعاملی، محمد بن حسن، أمل الآمل، تحقیق السیگ احمد الحسینی، مکتبة الاندلس، بی‌تا.
- حسینی میلانی، سید علی، أجلی البرهان فی نقد کتاب ابن روزبهان، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- خنجی، فضل الله بن روزبهان، مهمان‌نامه بخارا، ترجمه منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۵ش.
- خنجی، فضل بن روزبهان، وسیلة الخادم الی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم(ع)، به کوشش رسول جعفریان، قم، انصاریان، ۱۳۷۵ش.
- خنجی، محمدامین، «فضل‌الله بن روزبهان خنجی»، مجله فرهنگ ایران زمین، شماره۴، ۱۳۳۵ش.
- روملو، حسن بیک، احسن التواریخ، به تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر، ۱۳۸۴ش.
- سخاوی، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا.
- مظفر، محمدحسن، ترجمه دلائل الصدق لنهج الحق، ترجمه محمد سپهری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۴ش.
- مظفر، محمدحسن، دلائل الصدق لنهج الحق، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۲۲ق.
- واله اصفهانی، محمدیوسف، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۲ش.