تفسیر عَیّاشی، تفسیری روایی از قرآن کریم، تألیف مفسر شیعی محمد بن مسعود عیاش السلمی السمرقندی معروف به عیاشی (درگذشت:۳۲۰ق)، از محدثان متقدم شیعی و معاصر کلینی در عصر غیبت صغری. این کتاب، جزء مصادر حدیثی شیعه محسوب می‌شود.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمد بن مسعود عیاشی (متوفای ۳۲۰ق) |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | تفسیر روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مکتبه العلمیه الاسلامیه |
بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره‌های بعدی آمده، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است، اما آنچه اکنون در دسترس است، از ابتدای سوره حمد تا آخر سوره کهف را دربردارد.
وجه تمایز تفسیر عیاشی با تفسیر قمی و تفسیر فرات کوفی (دیگر تفاسیر روایی سده‌های نخست)، توجه ویژه عیاشی به وجوه فقهی آیات الاحکام دانسته شده است. عیاشی به مسائل کلامی و فرقه‌های شیعی و غیر شیعی نیز پرداخته و روایاتی را در این باره آورده است. با این حال حذف اسانید و مرسل بودن احادیث، که توسط تدوین‌کننده و ناقلان آن صورت گرفته، از ارزش کتاب کاسته است.
جایگاه و اهمیت تفسیر عیاشی
تفسیر عَیّاشی، از تفسیرهای کهن امامی متعلق به عصر غیبت صغرا (۲۶۰ ـ ۳۲۹ق)است و همچون دیگر آثار امامیه در این دوره، جنبه روایی بر آن غالب است؛ با این حال، به دلیل توجه مؤلف به آیات الاحکام، ویژگی فقهی این تفسیر بیشتر از دیگر تفاسیر کهن امامیه، همچون تفسیر فرات کوفی و تفسیر علی بن ابراهیم قمی، است.[۱]
بسیاری از عالمان شیعه نظیر سید هاشم بحرانی در البرهان، مجلسی در بحارالانوار و فیض کاشانی در تفسیر صافی، از این تفسیر بسیار نقل کرده‌اند. علامه طباطبایی، مقدمه‌ای بر این کتاب نگاشته و اهمیت و جایگاه این تفسیر را بیان کرده است.[۲]
مفقود شدن بخشی از کتاب
بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره‌های بعدی آمده، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است؛ اما آنچه اکنون در دسترس است از ابتدای سوره حمد تا آخر سوره کهف را دربردارد. این تفسیر در اصل دو جلد بوده است که نزد دانشمندان و عالمان تفسیر بوده و از آن روایت می‌کرده‌اند. حاکم حسکانی در شواهد التنزیل حدود ۳۰ روایت از آن نقل کرده است.[۳] شیخ طبرسی هم از هر دو مجلد این تفسیر، حدود ۷۰ حدیث نقل می‌کند.[۴] علامه مجلسی هم می‌گوید: دو نسخه قدیمی از این تفسیر را دیده‌ایم.[۵]
از زمان علامه مجلسی به بعد، دیگر از نیمه دوم آن اثری نیست و آقا بزرگ تهرانی، شش نسخه مختلف خطی و چاپ شده از نیمه اول تفسیر عیاشی را می‌شمرد.[۶]
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
جایگاه مؤلف
نویسنده تفسیر عیاشی محمد بن مسعود عیاشی است. عالمان رجالی و شرح‌حال‌نویسان شیعه و اهل سنت، با اینکه عیاشی را ستوده و وی را از فقها، محدثان و بزرگان شیعه دانسته‌اند؛ [۷] اما گفته‌اند وی از افراد ضعیف، بسیار روایت می‌کرده است.[۸]
ویژگی‌های تفسیر
عیاشی، نخست در مقدمه‌ای کوتاه به ذکر احادیثی در فضیلت قرآن کریم، ترک روایت احادیث مخالف با قرآن، مذمت تفسیر به رأی، بررسی علوم قرآنی مانند ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن و محکم و متشابه و لزوم مراجعه به ائمه معصومین(ع) برای فهم و تفسیر قرآن، پرداخته است.[۹]
مؤلف همچون دیگر آثار تفسیری شیعی در این دوره، روایاتی در باب فضائل اهل بیت(ع) و مثالب دشمنان آنان دارد و در صدد ترویج اعتقادات و آموزه‌های امامیه است.
وجه تمایز تفسیر عیاشی نسبت به تفسیر قمی و تفسیر فرات کوفی (دیگر تفاسیر روایی سده‌های نخست) را می‌توان در توجه ویژه عیاشی به وجوه فقهی آیات الاحکام دانست. عیاشی به مسائل کلامی و فرقه‌های شیعی و غیر شیعی نیز پرداخته و روایاتی را در این باره آورده است.
حذف اسانید و مرسل بودن احادیث، از دیگر خصوصیت‌های تفسیر عیاشی است که توسط تدوین‌کننده و ناقلان آن صورت گرفته است. بنا بر آنچه در مقدمه آمده است وی اسناد را حذف کرده تا هم اختصار و سهولت برای کاتبان باشد و هم در فرصتی مناسب، این متن را نزد کسی که آن را به طریق سماع یا اجازه از مؤلف به دست آورده، عرضه کند.[۱۰]
نگاهی به محتوا
عیاشی پس از مقدمه در نخستین بخش ۱۸ حدیث درباره فضل قرآن نقل کرده است. روایت اول از رسول خدا(ص) است که در فرازی از آن قرآن را شفیعى معرفی کرده که شفاعتش پذیرفته است.[۱۱]نخستین روایت در تفسیر سوره حمد از امام صادق(ع) است که فرمود: اسم اعظم خداوند ، در ام‌الکتاب (سوره فاتحه) مندرج است. [۱۲] دومین روایت از امام صادق(ع) است که از ابو حنیفه پرسید کدام سوره است که آغازش حمد و وسطش اخلاص و پایانش دعاست؟ ابوحنیفه متحیر شد و گفت: نمی‌دانم امام پاسخ داد: سوره حمد است.[۱۳]
آخرین مطلب نقل شده در تفسیر عیاشی روایتی از امام صادق(ع) در تفسیر آخرین آیه سوره کهف است که امام در پاسخ به سماعة بن مهران منظور از عمل صالح را معرفت امامان و منظور از فراز پایانی آیه را تسلیم بودن در برابر امام علی(ع) بیان کرده است به این معنا که کسی را که اهل خلافت نیست در خلافت شریک او قرار ندهد.[۱۴]
نسخه‌ها و چاپ‌ها
در چاپ‌ها از چند نسخه خطی استفاده شده است:
- نسخه کتابخانه دانشگاه تهران و نسخه تصحیح‌شده شیخ عبدالله شاه‌میری تفرشی. نسخه دوم از روی نسخه محدث نوری استنساخ شده است.
- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی
- نسخه کتابخانه ملک تهران
- نسخه کتابخانه شاهچراغ.[۱۵]
چاپ‌های کتاب
- چاپ مکتبة الاسلامیه تهران در سال ۱۳۸۰ق.
- چاپ مکتبة الاسلامیه تهران در سال ۱۳۸۱ق با تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی در دو جلد، با مقدمه علامه طباطبایی.[۱۶]
- چاپ بنیاد بعثت قم در سال ۱۴۲۱ق در ۳ جلد. در این چاپ، ۱۱۶ مورد از نصوص مفقود که در دیگر متون امامی و غیر امامی نقل شده‌اند گردآوری و اسنادها و طریق روایت عیاشی به افراد مختلف، ذکر شده است.
پانویس
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به عیّاشی، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۹۲، ۲۳۸، ۲۴۸.
- ↑ عیاشی، مقدمه تفسیر عیاشی، ص۳ - ۵.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، احادیث ۲۷، ۱۴۴، ۱۴۵، ۱۸۵، ۱۹۰، ۱۹۶ و...
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۷ به بعد.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۲۹۵.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ص۲۴۴. طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۱۲.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ص۳۵۰.
- ↑ عیاشی، تفسیر عیاشی، ص۸ - ۱۸.
- ↑ عیاشی، مقدمه تفسیر عیاشی، ص۲.
- ↑ تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۲.
- ↑ تفسیرعیاشی،۱۳۸۰ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ تفسیرعیاشی،۱۳۸۰ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ تفسیرعیاشی،۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۹.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۹.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دار‌الأضوا، بیروت ۱۴۰۳ق.
- ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- حاکم حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- نجاشی، احمد بن علی، اسماء مصنفی الشیعة، قم، جامعه مدرسین.
- احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
پیوند به بیرون
- دانشنامه جهان اسلام
- تفسیر عیاشی و بازیابی اسانید روایات آن در شواهد التنزیل
- تفسیر عیاشی و مؤلف آن
- بررسی دلالی روایات تحریف نما در تفسیر عیاشی