جهاد دفاعی
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
جهاد دفاعی از اقسام جهاد و به‌معنای مبارزه با هر دشمنی است که قصد نابود کردن دینِ اسلام و یا تجاوز به سرزمین‌های اسلامی را داشته باشد. هدف از جهاد دفاعی، حفظ اسلام و همچنین حفظ جان، مال و ناموس مسلمانان است.
به فتوای فقها، بر همه مسلمانان واجب است از سرزمینی که مورد تهاجم قرار گرفته، دفاع کنند و تنها شرط آن، قدرت و توانایی فرد بر دفاع و مقاومت در برابر دشمن است. به باور فقها در وجوب جهاد دفاعی، حضور و اجازه امام معصوم(ع) یا نایب خاص و یا عام او (فقیه جامع‌الشرایط)، شرط نیست و احکام جهاد ابتدایی نظیر حرمت فرار از جنگ و احکام خاص آن در کیفیت دفن و عدم غسل، شامل جهاد دفاعی می‌شود.
به باور فقها در صورت تَزاحم جهاد دفاعی با واجبات و یا محرمات الهی نظیر همزمانی مناسک حج و یا جنگیدن در ماه‌های حرام، جهاد دفاعی مقدم بر این امور است.
چیستی
جهاد دفاعی پیکار با دشمنانی است که دین اسلام و یا سرزمین‌های اسلامی را مورد تهاجم خود قرار داده‌اند و ترس از بین رفتن اسلام و یا استیلا دشمنان بر سرزمین‌های اسلامی و به اسارت درآمدن مسلمانان و یا تعرض به اموال و حریم زن و فرزندانشان باشد.[۱] مشهور فقها هدف از جهاد دفاعی را دفاع از اصل و اساس اسلام می‌دانند؛[۲] اما ابن‌ادریس جهاد دفاعی را، دفاع از جان، مال و ناموس دانسته‌اند.[۳] عده‌ای همچون شهید ثانی و صاحب جواهر نیز، آن را دفاع از شهرها و کشورهای اسلامی می‌دانند.[۴]
بیشتر فقها در جریان یافتن احکام شهدا بر کشته‌شدگان در جهاد دفاعی، همانند جهاد ابتدایی اتفاق نظر دارند.[۵] و دلیل بر آن را، صِدق عنوان «مَقتول فی سبیل الله» در حدیث ابان بن تغلب از امام صادق(ع) دانسته‌اند.[۶]
وجوب جهاد دفاعی و شرایط آن
به فتوای فقها در مشروعیت وجوب جهاد دفاعی، حضور یا اجازه امام(ع) یا نائب خاص و یا عام (فقیه جامع‌الشرایط) لازم نیست[۷] و تنها شرط آن، «قدرت و توانایی فرد بر دفاع و مقاومت» است. بر همین اساس جهاد دفاعی بر کسانی که قدرت برای جنگیدن داشته باشند (مرد و زن، کوچک و بزرگ، سالم و بیمار، دور یا نزدیک به محل جنگ)[۸] واجب کفایی است.[۹] به عقیده کاشف‌الغطاء، قصد قربت در جهاد دفاعی شرط نیست.[۱۰]
علت وجوب جهاد دفاعی، علاوه‌بر دلیل عقلی[۱۱] جلوگیری از نابود شدن کشورهای اسلامی و پیروزی کفر و شرک بر اسلام دانسته شده است.[۱۲] صاحب جواهر وجوب جهاد دفاعی را به آیات[یادداشت ۱] و روایات[۱۳] و همچنین اجماع (محصّل و منقول)[۱۴] مستند کرده است.[۱۵]
اهمیت جهاد دفاعی
جهاد دفاعی برتر از جهاد ابتدایی دانسته شده[۱۶] و دربارهٔ اهمیت آن مطالبی عنوان شده است که به بیان آن‌ها می‌پردازیم:
- به باور مشهور فقها جهاد دفاعی، تنها بر مسلمانانی واجب نیست که مورد هجوم دشمن‌اند، بلکه همه مسلمانان وظیفه دارند از مسلمانی که در سرزمین‌های اسلامی مورد تجاوز قرار گرفته‌اند، دفاع کنند[۱۷] و مادامی که به مقدار نیاز به دفاع برنخاسته باشند، تکلیف از هیچ‌کس ساقط نمی‌شود.[۱۸]
- به اعتقاد فقها در صورت تَزاحم[یادداشت ۲] بین جهاد دفاعی با سایر واجبات الهی نظیر حج، جهاد دفاعی مقدم بر انجام حج می‌شود.[۱۹] همچنین اگر دفاع از سرزمین‌های اسلامی، مستلزم و متوقف بر انجام محرمات الهی باشد نظیر هم‌کاری با سلطان جائر،[۲۰] در صورت ضرورت کشتن مسلمانی که به‌عنوان سپر انسانی قرار داده شده‌اند[۲۱] و یا جنگ در ماه‌های حرام[۲۲] جایز است.
اقسام جهاد دفاعی
از دیدگاه کاشف‌الغطاء، جهاد پنج قسم است که چهار قسم آن دفاعی، و فقط یک قسم آن ابتدایی است (جنگ با مشركان و كفار برای دعوت آنان به اسلام و توحید و برقراری عدالت).[۲۳] این چهار قسم جهاد دفاعی عبارتند از:
- جهاد برای حفظ اساس اسلام در برابر هجوم کفار به سرزمین‌های مسلمانان است که این هجوم با هدف محو اسلام و حاکم کردن کفر و نشانه‌های آن انجام می‌گیرد.
- جهاد برای دفع متجاوزان به خون و نوامیس مسلمانان است.
- جهاد برای دفاع از مسلمانانی که با گروهی از کفار درگیر شده و ترس مسلط شدن کفار بر آنان است.
- جهاد به منظور بیرون راندن کافرانی که بر سرزمین مسلمانان مسلط شده‌اند.[۲۴] این قسم نسبت به سایر اقسام برتر است.[۲۵]
تفاوت جهاد دفاعی با جهاد ابتدایی
فقها برای روشن شدن مفهوم و حدود جهاد دفاعی و جهاد ابتدایی، تفاوت‌هایی را بین آن دو ذکر نموده‌اند از جمله:
- هدف از جهاد دفاعی جلوگیری از محو اسلام و از بین رفتن جامعه اسلامی و حراست از استقلال، جان و ناموس مسلمانان است[۲۶] به‌خلاف جهاد ابتدایی که به منظور توسعه و گسترش دامنه اسلام است.[۲۷]
- هیچ‌یک از شرایط وجوب ذکر شده در جهاد ابتدایی، در جهاد دفاعی لازم نیست و فقط قدرت و عدم ناتوانایی در دفاع کافی است.[۲۸]
- شرط وجوب در جهاد دفاعی علم به پیروزی در دفاع نیست به‌خلاف دفاع ابتدایی[۲۹]
- جهاد ابتدایی مختص با کفار است اما جهاد دفاعی، دفاع در برابر هر دشمنی (کافر یا مسلمان) واجب است؛[۳۰]
- در جهاد ابتدایی تخلف از عقد ذمّه، امان، صلح و پیمان جایز نیست؛ اما در جهاد دفاعی اگر ترس از قدرت دشمن پدید آید، تخلف از این امور و نظایر آن جایز است؛[۳۱]
- در جهاد دفاعی در صورت عدم کفایت بودجه عمومی بیت‌المال، حاکم می‌تواند به اجبار از مردم مخارج دفاع را دریافت کند؛[۳۲] به‌خلاف جهاد ابتدایی که شرط وجوبش توانایی مالی مسلمانان ذکر شده است.
تک‌نگاری
کتاب «رسایل و فتاوای جهادی شامل: رساله‌ها و فتواهای علمای اسلام در جهاد با قدرت‌های استعمار»، شامل ۹۵ عنوان رساله و فتواهایی است که طی سال‌های ۱۲۰۰ تا ۱۳۳۸ق، از سوی فقها (برخی از فتاوا به‌گونه انفرادی و برخی دیگر به صورت جمعی) بر حسب تاریخ صدور فتوا؛ توسط محمدحسن رجبی، در یک جلد گردآوری شده است. این کتاب در سال ۱۳۷۸ش توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى منتشر شده است.[۳۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقة، ۱۴۰۳ق، ص۲۴۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۳۱۳ق، ج۳، ص۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به:شیخ طوسی، المیسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۸.
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۷۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: محقق حلی، المعتبر، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۱۱؛ ذکری الشیعة، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۳۲۱؛ محقق ثانی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۶۵؛ میرزای قمی، غنائم الایام، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۹۶؛ خویی، التنقیح فی شرح العروّ الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۸، ص۳۷۶. نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۶-۱۵؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۹؛ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۳۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ق، ج۳، ص۲۱۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۷؛ طباطبایی کربلایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۱۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۸؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۹۸ق، ج۱، ص۲۸۷؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۷؛ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۸؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۳۷.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۱۵، ص۱۰۱.
- ↑ مروارید، سلسلة الینابیع الفقهیه، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۳۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱۵، ص۳۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۸-۱۹.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۹.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ میرزای قمی، جامع الشتات، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۹۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۱۰-۳۱۲.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۳؛ علامه حلی، تلخیص المرام، ۱۴۲۱ق، ص۷۹.
- ↑ عراقی، شرح تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۲۰.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۷-۲۸۹.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۷-۲۸۹.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۴.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۸۱۰؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴۷.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۹۱.
- ↑ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۳۳--۳۳۴.
- ↑ رجبی، رسایل و فتاوای جهادی، ۱۳۷۸ش، ص۱۳.
یادداشت
- ↑ آیات ۱۹۰ و ۱۹۱ سوره بقره؛ آیه ۲۱۶ سوره بقره؛ آیه ۱۲۳ سوره توبه؛ آیات ۳۹ و ۴۰ سوره حج؛ آیه ۶۰ سوره انفال
- ↑ تزاحم اصطلاحی در علم اصول فقه و فقه، به معنای قدرت نداشتن مُکلَّف بر اجرای دو حکم در یک زمان است.(روحانی، منتقی الاصول، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۳۰۵.)
منابع
- ابن‌ادریس، محمد بن احمد، السرائر: الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، ۱۳۹۲ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، مقرر: علی غروی تبریزی، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی، ۱۴۲۱ق.
- رجبی، محمدحسن، رسایل و فتاوای جهادی شامل رساله‌ها و فتواهای علمای اسلامی در جهاد با قدرت‌های استعمار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ۱۳۷۸ش.
- روحانی، سید محمد، منتقی الاصول، مقرر: سید عبدالصاحب حکیم، قم، نشر دفتر آیت‌الله سید محمد حسینی روحانی، ۱۴۱۶ق،
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، قم، دار التفسیر، بی‌تا.
- سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم فی الفقه الامامی، قم، منشورات علوی، ۱۴۰۴ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، الدُّروس الشّرعیة فی فقه الإمامیّة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع) چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتاب‌فروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- طباطبایی کربلایی، سید علی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۸ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، قم، مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
- عراقی، ضیاء‌الدین، شرح تبصرة المتعلمین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تلخیص المرام فی معرفة الاحکام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۲۱ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۲ق.
- کاشف‌الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات شریعه الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار لکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۸۸ق.
- لاری، عبدالحسین، مجموعه رسائل، جمع‌آوری: بنیاد معارف اسلامی، قم، نشر کنگره بزرگداشت آیت‌الله سید عبدالحسین لاری، ۱۴۱۸ق.
- محقق ثانی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
- مروارید، علی‌اصغر، سلسلة الینابیع الفقهیة، بیروت، مؤسسه فقه الشیعة، ۱۴۱۳ق.
- منتظری، حسین‌علی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، نصحیح: مرتضی رضوی، تهران، مؤسسه کیهان، ۱۳۷۷ش.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، بی‌جا، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: محمد قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.