کتاب الغیبة (شیخ طوسی)

برای دیگر کاربردها کتاب الغیبة را ببینید.

الغیبة

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ق)
موضوع	مهدویت، آخر الزمان، امام زمان(عج)، علائم ظهور
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	‌دار المعارف الاسلامیة
تاریخ نشر	۱۴۱۱ ق

کتابُ الغیبة، کتابی درباره غیبت امام دوازدهم شیعیان، اثر شیخ طوسی. این کتاب از منابع با اهمیت در زمینه شناخت امام زمان(عج)و مسئله غیبت است و در آن دیدگاه شیعه درباره حضرت مهدی(عج) ارائه شده و به شبهات و اشکالاتی که درباره غیبت آن حضرت مطرح بوده، با ادله قرآنی و روایی و عقلی جواب داده شده است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: شیخ طوسی

محمد بن حسن بن علی بن حسن، مشهور به شیخ الطائفه و شیخ طوسی و مؤلف دو کتاب از کتب اربعه شیعه، در رمضان سال ۳۸۵ق، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد.

وی در سال ۴۰۸ق، در ۲۳ سالگی به عراق رفت و در شهر بغداد سکونت گزید و از بزرگان علمی آنجا از جمله شیخ مفید و سید مرتضی بهره برد. شیخ طوسی پس از وفات سید مرتضی، زعامت مذهب جعفری را بر عهده گرفت و به تربیت هزاران شاگرد و تألیف ده‌ها اثر ماندگار علمی در حوزه‌های کلام، تفسیر، حدیث، فقه و اصول فقه، همت گماشت.

گفته می‌شود شیخ طوسی ۱۲ سال آخر عمرش را در نجف به تدریس، تصنیف و تحقیق گذراند و در سن ۷۵ سالگی در ۲۲ محرم سال ۴۶۰ق وفات یافت و طبق وصیتی که کرده بود، در منزل خودش دفن شد.

اهمیت و جایگاه

کتاب الغیبه را از بهترین کتا‌ب‌هایی دانسته‌اند که درباره امام زمان(ع) و دفع شبهات غیبت کبری نگاشته شده است. آقا بزرگ تهرانی این کتاب را متضمن قوی‌ترین حجت‌ها و براهین عقلی و نقلی بر وجود امام زمان و علت غیبت آن حضرت و علائم ظهور در آخر الزمان معرفی کرده و معتقد است که شیخ طوسی این کتاب را در سال ۴۴۷ق تألیف نموده است. این کتاب از زمان نگارش تا اکنون مورد توجه عالمان شیعه و محققان قرار گرفته و در نگارش‌های خود بسیار به آن استناد کرده‌اند.

انگیزه تألیف

مؤلف در مقدمه کتاب انگیزه‌اش از تألیف این کتاب را اجابت درخواست شیخ و استاد بزرگوارش بیان کرده که از او درخواست نموده بود تا کتابی در باب غیبت صاحب زمان(ع) املاء کند و در آن از سبب غیبت آن حضرت و علت طولانی شدن آن، با وجود نیاز شدید به حضور وی، و بررسی موانع ظهور آن حضرت، بحث شود و به شبهات مخالفان و طعنه بدخواهان، پاسخ داده شود.

ساختار کتاب

کتاب الغیبة در هشت فصل تنظیم شده است:

• فصل اول: سخن پیرامون غیبت است. مؤلف در این فصل به اثبات دو ادعایِ ضرورت وجود امام معصوم درهر عصری برای هدایت مردم و امام عصر بودنِ امام دوازدهم پرداخته و به رد دیدگاه برخی فرق‌های شیعه مانند کیسانیه، ناووسیه، واقفیه و فطحیه که امامت و عصمت را در غیر امام دوازدهم پذیرفته‌اند، پرداخته است. همچنین در این فصل درباره موضوعاتی همچون: پاسخ به شبهه مخالفان در مورد ولادت امام زمان، فلسفه و حکمت غیبت، وضعیت اجرای حدود در زمان غیبت، چگونگی تشخیص اعتقاد به حق در زمان غیبت، علت غیبت حضرت از شیعیان و دوستان و...پرداخته است.
• فصل دوم: درباره ولادت امام دوازدهم و اثبات آن به‌وسیله دلیل عقلی و روایت‌های تاریخی است. نویسنده در این فصل اخبار کسانی که شاهد بر تولد امام عصر بوده‌اند و یا به نحوی بر ولادت آن حضرت آگاهی یافته‌اند، را ذکر کرده است.
• فصل سوم: این فصل دربردارنده اخبار کسانی است که امام دوازدهم را دیده‌اند ولی او را نشناخته‌اند و بعداً متوجه وی گشته‌اند.
• فصل چهارم: درباره معجزاتی از امام مهدی(ع) است که بر صحت امامت وی در عصر غیبت دلالت دارد.
• فصل پنجم: مؤلف در این فصل به ذکر عواملی که مانع از ظهور حضرت مهدی(ع) هستند پرداخته و بیست روایت در این خصوص نقل کرده است. وی علت عمده ظهور نکردن حضرت و مخفی ماندن وی را خوف جانی دانسته است.
• فصل ششم: این فصل به ذکر اخبار سفیران امام در عصر غیبت اختصاص دارد. نویسنده در این فصل، نواب خاص حضرت، منصوبین نواب اربعه و برخی سفیرانی که مورد سرزنش حضرت بوده‌اند را ذکر کرده است.
• فصل هفتم: این فصل درباره عمر امام مهدی(ع) است و چنین گفته شده که تولد آن حضرت در سال ۲۵۶ق بوده است. شیخ طوسی در این فصل با ذکر هفت روایت، بر این اعتقاد است که حضرت در هنگام ظهور در سیمای مرد جوانی ظاهر می‌شود. او همچنین برخی از نشانه‌های پیش از ظهور و قیام حضرت را ذکر نموده و ۵۹ روایت را در این مورد نقل کرده است.
• فصل هشتم: در این فصل به برخی از اوصاف و مقامات حضرت مهدی(ع) و سیره وی در ضمن ۲۳ روایت، توجه شده است.

مصادر و منابع

مصادر و منابعی که شیخ طوسی در تدوین کتاب الغیبة از آن‌ها بهره برده، دو دسته‌اند:

• منابعی که اکنون در دسترس هستند. برخی از این منابع عبارتند از:

1. کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کهن‌ترین منابع روایی است که شیخ طوسی از آن بهره برده است.
2. مؤلف برای اثبات ولادت امام مهدی(ع) و دیدار شیعیان با آن حضرت، از بخش «کتاب الحجة» کتاب الکافی بهره جسته است.
3. از دیگر منابعی که شیخ طوسی از آن‌ها بهره برده کتاب‌های الغیبة نعمانی از شیخ مفید و کمال الدین از شیخ صدوق بوده است.
4. در برخی مباحث کلامی کتاب نیز گفته می‌شود از بعضی دیدگاه‌های سید مرتضی در کتاب الشافی فی الامامة تأثیر پذیرفته است.

• برخی دیگر از منابعی که مؤلف در تدوین این کتاب از آن‌ها بهره برده در دسترس نیستند. این منابع عبارتند از: «الضیاء فی الرد علی المحمدیة و الجعفریة» از سعد بن عبدالله اشعری قمی، «کتاب الرجعة» و «کتاب القائم» اثر فضل بن شاذان، کتاب «اخبار الوکلاء الاربعة» از ابن نوح سیرافی و کتاب «الغیبة» اثر شلمغانی.

ترجمه کتاب الغیبه طوسی

نسخه‌ها و چاپ‌ها

از کتاب الغیبه تألیف شیخ طوسی چندین نسخه خطی موجود است و در چاپ‌های متعددی منتشر شده است:

نسخه‌ها

برخی از نسخه‌های خطی این کتاب عبارتند از:

• دو نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است که یکی در سال ۱۰۷۴ق و دیگری در سال ۱۰۸۹ق کتابت شده است.
• یک نسخه به‌خط خلف بن یوسف بن نجم نجفی در سال ۱۰۸۵ق، در کتابخانه مدرسه فیضیه وجود دارد.
• نسخه دیگری به‌خط ملاعباسقلی شمس‌العلماء، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی موجود است.

چاپ‌ها

کتاب الغیبة برای اولین بار در سال ۱۳۲۳ق در تبریز، همراه با کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان به صورت سنگی به چاپ رسید. پس از آن در چاپ‌های دیگری مننتشر شد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• در سال ۱۳۸۵ق در نجف اشرف در مطبعة النعمان و با مقدمه آقا بزرگ طهرانی در ۲۹۲ صفحه منتشر و در همان سال توسط مکتبة نینوی الحدیثة در تهران افست شد.
• چاپ دیگر این اثر در سال ۱۴۱۱ق با تحقیق عبادالله سرشار طهرانی میانجی و علی احمد ناصح نهاوندی، به‌همراه مقدمه‌ای از این دو محقق و مقدمه آقابزرگ طهرانی، در ۵۷۰ صفحه توسط مؤسسة المعارف الاسلامیه در قم به چاپ رسید.
• این اثر به‌قلم مجتبی عزیزی به فارسی ترجمه شد و با عنوان «کتاب غیبت» در سال سال ۱۳۸۶ش از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران در قم چاپ گردید.