دفاع از مظلوم از امور عقلی و فطری است که در قرآن و روایات اسلامی بر آن تأکید شده و فقیهان آن را واجب می‌دانند. از پیامبر اسلام(ص) نقل شده اگر کسی ندای طلب یاریِ مظلومی را بشنود و به او پاسخ ندهد، مسلمان نیست. برخی گفته‌اند روایاتِ دفاع از مظلوم در حد تَواتُرند. در روایات اسلامی، پاداش دفاع از مظلوم، هم‌نشینی با پیامبر(ص) و کفاره گناهان بزرگ شناخته شده و در مقابل، عدم یاری مظلوم را باعث خروج از اسلام و هلاکت دانسته‌اند؛ چنانچه از امام حسین(ع) قبل از وقوع واقعه کربلا نقل شده که به عُبیدالله بن حُر جُعْفی فرمود: «عدم اجابت استغاثه امامی که مظلوم واقع شده و یاری نکردن او، باعث هلاکت انسان توسط خدا خواهد شد.»
حضور پیامبر اسلام(ص) در پیمان حِلْفُ الفُضُول و اینکه امام علی(ع) قبول حکومت را به دفع ظلم و گرفتن حق منوط کرد، از مصادیق دفاع از مظلوم دانسته شده است. فقیهان دفاع از مظلوم را محدود به مذهب و مرز جغرافیای خاصی نمی‌دانند؛ به‌همین‌دلیل برخی از آنان، دفاع از مردم فلسطین را واجب می‌دانند. در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر «حمایت بی‌دریغ از مستضعفان جهان» تأکید شده است.
مرتضی مطهری و سید محمد بهشتی از عالمان شیعه می‌گویند در اسلام، ستم‌پذیری به همان اندازه ستمگری ناپسند است. در نهج‌البلاغه از امام علی(ع) نقل شده افراد ناتوان نمی‌توانند ستم را از خود دور کنند و حق جز با کوشش به دست نمی‌آید.
جایگاه
عالمان مسلمان بر دفاع از مظلوم بسیار تأکید کرده و معتقدند واجبی عقلی و فطری است[۱] که در قرآن و روایات بسیار به آن سفارش شده و حتی واجب دانسته شده است. به‌گفته موسوی سبزواری، روایاتِ دفاع از مظلوم در حد تواتر است.[۲] مکارم شیرازی، مُفسر قرآن، با استناد به آیه ۷۵ سوره نساء[یادداشت ۱] دفاع از مظلوم را یکی از مصادیق جهاد دفاعی ذکر کرده است.[۳]
در روایات اسلامی، پاداش دفاع از مظلوم، هم‌نشینی با پیامبر(ص)[۴] و کفاره گناهان بزرگ شناخته شده است.[۵] در مقابل، عدم یاری مظلوم را باعث خروج از اسلام و هلاکت معرفی کرده‌اند؛ چنانچه امام صادق(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده که اگر کسی ندای استغاثه و طلب یاری مظلومی را بشنود و به او پاسخ ندهد، مسلمان نیست.[۶]
دفاع از مظلوم، همیشه یک نقطه درخشان است. کنار نیامدن با ظالم، رشوه‌نپذیرفتن از زورمند و زرمند و پافشردن بر حقیقت، ارزش‌هایی است که هیچ‌وقت در دنیا کهنه نمی‌شود. در شرایط و اوضاع و احوال گوناگون، این خصوصیات همیشه باارزش است. [۷]
مرتضی مطهری معتقد است خداوند از بدگویی و بدنام نمودنِ دیگران، منع کرده است، مگر در مورد فرد مظلوم. وی معتقد است براساس آیات قرآن[۸] خداوند به مظلوم اجازه می‌دهد «فریاد کند، بدگویی کند ... شعار بدهد» و علت آن این است که «این راه احقاق حق است».[۹]
دفاع از مظلوم در سیره اهل‌بیت(ع)
پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت، به‌عنوان نماینده بنی‌هاشم در پیمان حِلْفُ الفُضُول که برای دفاع از مظلوم در مقابل ظالم منعقد شده بود، شرکت کرد.[۱۰] همچنین امام علی(ع) پس از آنکه با وی به‌عنوان خلیفه بیعت شد، دفاع از مظلوم و گرفتن حق او را از برنامه‌های حکومتی خود بیان کرد.[۱۱] او در خطبه شِقْشِقِیّة یکی از دلایل قبول حکومت (بعداز کشته‌شدن عثمان) را پیمانی دانسته که خداوند از عالمان برای دفع ظلم از مظلومان گرفته است.[۱۲] امام علی(ع)، پس از آنکه توسط ابن‌ملجم ضربت خورد، به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) وصیت کرد که دشمنِ ظالم و یاری‌رسان مظلوم باشید.[۱۳]تأمین امنیت مظلومان در کنار اقامه حدود الهی و اصلاح و آبادانی شهرها در سخنان امام حسین (ع) پیش از قیام کربلا مورد تأکید قرار گرفته است.(ونظهر الإصلاح في بلادك، فيأمن المظلومون من عبادك، وتقام المعطلة من حدودك.) [۱۴]
وجوب شرعی دفاع از مظلوم
صاحب‌جواهر و کاشف‌الغطاء از فقیهان شیعه، دفاع از مظلوم را در صورت گمان به سالم‌ماندن و توانایی بر یاری‌رساندن، واجب کفایی دانسته‌اند.[۱۵] جواد تبریزی (درگذشت: ۱۳۸۵ش)، از مراجع تقلید شیعه هم دفاع از مظلوم را واجب شمرده است.[۱۶]
دفاع از ملت‌های مظلوم
بنابر فتوای فقها، دفاع از مظلوم محدود به هیچ مرز جغرافیایی نیست؛[۱۷] به‌همین‌دلیل فقیهانی نظیر محمدحسین کاشف‌الغطاء،[۱۸] آیت‌الله بروجردی[۱۹] و امام خمینی[۲۰] به وجوب دفاع از مردم فلسطین فتوا داده‌اند. در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به «حمایت بی‌دریغ از مستضعفان جهان» تأکید شده است.[۲۱]
مذمت مظلومی که از خود دفاع نمی‌کند
مرتضی مطهری، روحانی و فیلسوف شیعه معتقد است در اسلام، با ضعف و «زبون‌پروری» مبارزه شده است. از نگاه وی، اسلام به همان درجه که ظالم را دشمن می‌دارد، دشمن آدمی است که در مقابل ظالم، با اینکه قدرت دارد، تسلیم است.[۲۲] از امام علی(ع) نقل شده که افراد ضعیف و ناتوان هرگز نمی‌توانند ستم را از خود دور کنند و حق جز با تلاش به دست نمی‌آید. (لَا يَمْنَعُ الضَّيْمَ الذَّلِيلُ وَ لَا يُدْرَكُ الْحَقُّ إِلَّا بِالْجِدِّ)[۲۳]
محمد بهشتی، مجتهد سیاستمدار شیعی نیز گفته است در اسلام، ستم‌پذیری به‌اندازه ستمگری گناه است و اگر شخصی ستم‌پذیر شد، ابتدا باید خود را ملامت کند. وی به آیه ۳۸ اعراف استناد می‌کند که برخی جهنمیان برای دیگران عذاب دوبرابر می‌خواهند؛ با این دلیل که آن‌ها بوده‌اند که گمراهشان کردند. قرآن، در پاسخ، گناه هر دو گروه را یکسان می‌داند و می‌گوید برای هر دو گروه، عذاب دوبرابر است.[۲۴]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۸۶ش، ج۲۰، ص ۴۶۷-۴۶۴؛ حسینی همدانی، انوار درخشان فی تفسیر القرآن، ۱۳۸۰ق، ج۱۵، ص۶۵.
- ↑ موسوی سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۲۸، ص۱۵۶-۱۵۷.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۳۲۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۷۵.
- ↑ نهج‌البلاغه، حکمت ۲۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ «بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه ۲۱ رمضان»، سایت khamenei.ir.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۴۸.
- ↑ مطهری، پانزده گفتار، ۱۳۸۰ش، ص۹۶.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۴۱؛ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۳۶، ص۱۹۴.
- ↑ نهج البلاغة، تصحیح: صبحی صالح، خطبه ۳.
- ↑ نهج البلاغة، تصحیح: صبحی صالح، نامه ۴۷، ص۴۲۱.
- ↑ حرّانی، تحف العقول،۱۳۶۳ش،۱۴۰۴ق، ص۲۳۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۴، ص۱۱۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۳۱۰؛ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶۷.
- ↑ .تبریزی، اسس الحدود و التعزیرات، ۱۴۱۷ق، ص۴۵۹.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸.
- ↑ «المرجعیة الشیعیة و قضایا العالم الإسلامی من فتاوی و مواقف الإمام الشیخ محمد الحسین آل کاشف الغطاء عن فلسطین»، مجله الموسم، ص۱۹۱.
- ↑ اباذری، آیت‌الله بروجردی آیت اخلاص، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۹۹.
- ↑ «اصل ۳ قانون اساسی»، پژوهشکده شورای نگهبان.
- ↑ مطهری، پانزده گفتار، ۱۳۸۰ش، ص۹۶.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ناشر: قم، مركز البحوث الاسلاميه، ۱۳۷۴ش، خطبه ۲۹، ص۷۳.
- ↑ «سخنان عجیب شهید آیت الله بهشتی در مورد ستم پذیری»، سایت آپارات.
یادداشت
- ↑ وَمَا لَکُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَٰذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ نَصِیرًا؛ چرا در راه خدا جهاد نمی‌کنید و در راه (آزادی) جمعی ناتوان از مرد و زن و کودک که (در مکه اسیر ظلم کفارند و) دائم می‌گویند: بار خدایا، ما را از این شهری که مردمش ستمکارند بیرون آر و از جانب خود برای ما (بیچارگان) نگهدار و یاری فرست.
منابع
- اباذری، عبدالرحیم، آیت‌الله بروجردی آیت اخلاص، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌هشام، عبد الملک بن‌هشام، السیرة النبویة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- «اصل ۳ قانون اساسی»، پژوهشکده شورای نگهبان، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه توزیع و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- «بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه ۲۱ رمضان»، سایت khamenei.ir، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- تبریزی، جواد، اسس الحدود و التعزیرات، فم، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
- «سخنان عجیب شهید آیت الله بهشتی در مورد ستم‌پذیری»، سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- حسینی همدانی، سید محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، نشر لطفی، ۱۳۸۰ق.
- حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مؤسسة النشر الاسلامي (التابعه) لجماعة المدرسين بقم المشرفة، تصحیح وتعلیق علی اکبرغفاری، ۱۴۰۴ق،۱۳۶۳ش.
- کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطا عن مبهمات الشریعة الغراء، تحقیق: عباس تبریزی قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بِحارُ الاَنوارِ الجامعةُ لِدُرَرِ اَخبارِ الاَئمةِ الاَطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- «المرجعیة الشیعیة و قضایا العالم الإسلامی من فتاوی و مواقف الإمام الشیخ محمد الحسین آل کاشف الغطاء عن فلسطین»، مجله الموسم، کشور هلند شهر ندرلند، شماره ۱۸، ۱۴۱۴ق.
- مطهری، مرتضی، جهاد، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۳۷۴ش.
- مطهری، مرتضی، پانزده گفتار، تهران، صدرا، ۱۳۸۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش.
- موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، قم، دار التفسیر، بی‌تا.
- نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مؤسسه دار الهجره، ۱۴۱۴ق.