خط نستعلیق: تفاوت میان نسخه‌ها
←عالمان شیعه و خط نستعلیق: اصلاح نشانی وب |
Shamsoddin (بحث | مشارکت‌ها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''خط نستعلیق''' خطی ایرانی که مربوط به نیمه دوم قرن هشتم قمری است و آن را نماینده ویژگیهای تمدنی شیعی و ایرانی می‌دانند. بیشتر | '''خط نستعلیق''' خطی ایرانی که مربوط به نیمه دوم قرن هشتم قمری است و آن را نماینده ویژگیهای تمدنی شیعی و ایرانی می‌دانند. بیشتر مورخان [[میرعلی تبریزی]] را واضع این خط دانسته و وجه تسمیه آن را یا به معنای نسخ‌کننده [[خط تعلیق]] یا ترکیبی از [[خط نسخ]] و خط تعلیق دانسته‌اند. | ||
به جهت خوانایی و قابلیت اعراب‌گذاری کمتر خط نستعلیق نسبت به خط نسخ، در [[کتابت قرآن]] کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. اما روح سیال و فرم دورانی حروف، زمینه مناسبی را در کاربرد این خط در هنرهایی چون کتاب‌آرایی، حجاری، گچبری، قالی‌بافی و معماری فراهم می‌آورد. | به جهت خوانایی و قابلیت اعراب‌گذاری کمتر خط نستعلیق نسبت به خط نسخ، در [[کتابت قرآن]] کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. اما روح سیال و فرم دورانی حروف، زمینه مناسبی را در کاربرد این خط در هنرهایی چون کتاب‌آرایی، حجاری، گچبری، قالی‌بافی و معماری فراهم می‌آورد. | ||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
برخی، آموزه‌های مکتب تشیع و نیز آموزه‌های عرفان اسلامی را به عنوان دو خاستگاه نظری در این خط به رسمیت شناخته‌اند. | برخی، آموزه‌های مکتب تشیع و نیز آموزه‌های عرفان اسلامی را به عنوان دو خاستگاه نظری در این خط به رسمیت شناخته‌اند. | ||
برخی از اساتید متقدم نستعلیق، مهارت خود را مدیون الهامات [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] دانسته و ارادتشان به ساحت علوی را درقالب‌هایی چون نگارش آیات ولایت، شهادت | برخی از اساتید متقدم نستعلیق، مهارت خود را مدیون الهامات [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] دانسته و ارادتشان به ساحت علوی را درقالب‌هایی چون نگارش آیات ولایت، [[شهادت ثالثه]] و کلام امام ظاهر ساخته‌اند. | ||
[[سلطانعلی مشهدی]]، میرعلی هروی و مجنون رفیقی هروی، [[میرعماد حسنی]]، [[علیرضا عباسی]]، [[میرزا غلامرضا اصفهانی]] و محمدرضا کلهر از اساتید متقدم در این هنر می‌دانند. پس از [[انقلاب اسلامی ایران]] و با رونق [[انجمن خوشنویسان ایران]]، اساتید بسیاری در این فن به ظهور رسیدند. | [[سلطانعلی مشهدی]]، میرعلی هروی و مجنون رفیقی هروی، [[میرعماد حسنی]]، [[علیرضا عباسی]]، [[میرزا غلامرضا اصفهانی]] و محمدرضا کلهر از اساتید متقدم در این هنر می‌دانند. پس از [[انقلاب اسلامی ایران]] و با رونق [[انجمن خوشنویسان ایران]]، اساتید بسیاری در این فن به ظهور رسیدند. | ||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
[[File:میرعماد حسنی نستعلیق.jpg|thumb|به خط میرعماد حسنی، از مجموعه غلامحسین امیرخانی، مندرج در کتاب مرقع رنگین، جلد دوم]] | [[File:میرعماد حسنی نستعلیق.jpg|thumb|به خط میرعماد حسنی، از مجموعه غلامحسین امیرخانی، مندرج در کتاب مرقع رنگین، جلد دوم]] | ||
==معرفی خط نستعلیق== | ==معرفی خط نستعلیق== | ||
یک قرن پس از انتشار [[خط تعلیق]] در نیمه دوم قرن هشتم قمری، | یک قرن پس از انتشار [[خط تعلیق]] در نیمه دوم قرن هشتم قمری، ایرانیان خط نستعلیق را اختراع کردند که به تعبیر لادن اعتضادی، بانوی پژوهشگر در هنر ایرانی، با وجود تمام سوابق مشترک با خطوط پیش از خود، دارای خصلت‌های بی‌همتا از زیبایی‌شناسی ایرانی است.<ref>اعتضادی، هنر و زیبایی در عرفان ایران، ۱۳۹۰ش، ص۲۴۶.</ref> که به تعبیر آرثر اپهام پوپ (به انگلیسیArthur Upham Pope ) مورخ آمریکایی، وجه بیان مردمی باریک‌بین و بسیار متمدن را نشان می‌داد.<ref>اتینگهاوزن، اوج‌های درخشان هنر ایران، ۱۳۷۹ش، ۲۰۷.</ref> | ||
[[حبیب‌الله فضائلی|حبیب‌الله فضائلی]]، روحانی خوشنویس و هنرپژوه شیعه، خط نستعلیق را الهام گرفته از طبیعت دانسته و معتقد است که خطوط، دوائر، مدات و … هرکدام نماینده‌ای از بخشی از طبیعت است.<ref>فضائلی، اطلس خط، ۱۳۵۰ش، ص۶۰۳.</ref> وی، در یک مقایسه میان خطوط اسلامی، نستعلیق را از نظر زیبایی در رتبه اول و از نظر خوانایی و سهولت نگارش در رتبه سوم و از نظر کثرت استعمال بعد از [[خط نسخ]] در رتبه دوم دانسته است.<ref>فضائلی، اطلس خط، ۱۳۵۰ش، ص۲۲.</ref> | [[حبیب‌الله فضائلی|حبیب‌الله فضائلی]]، روحانی خوشنویس و هنرپژوه شیعه، خط نستعلیق را الهام گرفته از طبیعت دانسته و معتقد است که خطوط، دوائر، مدات و … هرکدام نماینده‌ای از بخشی از طبیعت است.<ref>فضائلی، اطلس خط، ۱۳۵۰ش، ص۶۰۳.</ref> وی، در یک مقایسه میان خطوط اسلامی، نستعلیق را از نظر زیبایی در رتبه اول و از نظر خوانایی و سهولت نگارش در رتبه سوم و از نظر کثرت استعمال بعد از [[خط نسخ]] در رتبه دوم دانسته است.<ref>فضائلی، اطلس خط، ۱۳۵۰ش، ص۲۲.</ref> | ||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
===مذهب تشیع=== | ===مذهب تشیع=== | ||
رساله‌های خوشنویسی که از عصر تیموریان به بعد که افزایش درخوری یافتند بیشتر توسط هنرمندان شیعی مذهب به نگارش درآمده و نقطه نظرات موجود در آنها در موارد آموزش و | رساله‌های خوشنویسی که از عصر تیموریان به بعد که افزایش درخوری یافتند بیشتر توسط هنرمندان شیعی مذهب به نگارش درآمده و نقطه نظرات موجود در آنها در موارد آموزش و ویژگیهای روحی هنرمند اغلب منشعب از فرهنگ شیعی است. این رساله‌ها که شامل موضوعات مختلفی از جمله مناجات‌نامه‌ها، ادعیه، دیوان اشعار، رسائل و مناقب امامان است، مهم‌ترین حلقهٔ ارتباطی خط و [[شیعه|مذهب تشیع]] هستند.<ref>سلیمانی، [https://ganj.irandoc.ac.ir/ تبیین مبانی نظری خط نستعلیق در فرهنگ اسلامی ایران]، ص۵۸.</ref> | ||
پیشگامان خط نستعلیق، همچون [[میرعلی تبریزی]]، واضع خط نستعلیق و استادان صاحب نامی چون [[سلطانعلی مشهدی]]، [[میرعلی هروی]] و [[مجنون رفیقی هروی]] آداب و آموزه‌های | پیشگامان خط نستعلیق، همچون [[میرعلی تبریزی]]، واضع خط نستعلیق و استادان صاحب نامی چون [[سلطانعلی مشهدی]]، [[میرعلی هروی]] و [[مجنون رفیقی هروی]] آداب و آموزه‌های مذهب شیعه و تأثیر آن در هنر را به صورت نظری و عملی و با الگوبرداری از [[امامان شیعه|ائمهٔ شیعه]] به هنرجویان انتقال می‌دادند.<ref>سلیمانی، [https://ganj.irandoc.ac.ir/ تبیین مبانی نظری خط نستعلیق در فرهنگ اسلامی ایران]، ص۱۸۴.</ref> | ||
از آداب روزانهٔ [[سلطانعلی مشهدی]] زیارت [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] بود و بعد از مرگش نیز در نزدیکی [[پنجره‌فولاد|پنجره فولاد]] به خاک سپرده شد. شاگردان او نیز در این زمینه به استاد خود تأسی جستند؛ به طوری که مولانا محمد ابریشمی دربارهٔ اعتقادات و محل دفن وی اشعاری سروده است.<ref>منشی قمی، گلستان هنر، ۱۳۸۴ش، ص۶۲.</ref> | از آداب روزانهٔ [[سلطانعلی مشهدی]] زیارت [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] بود و بعد از مرگش نیز در نزدیکی [[پنجره‌فولاد|پنجره فولاد]] به خاک سپرده شد. شاگردان او نیز در این زمینه به استاد خود تأسی جستند؛ به طوری که مولانا محمد ابریشمی دربارهٔ اعتقادات و محل دفن وی اشعاری سروده است.<ref>منشی قمی، گلستان هنر، ۱۳۸۴ش، ص۶۲.</ref> | ||
[[میرعلی هروی]] از دیگر شاگردان وی در زمرۀ سادات حسینی بود که در قالب آثار، القاب، اشعار و رسالاتش به شیعه بودن خود و تأثیر آن در کارش اشاره می‌کند. اشعار او در مدح [[اهل‌بیت | [[میرعلی هروی]] از دیگر شاگردان وی در زمرۀ سادات حسینی بود که در قالب آثار، القاب، اشعار و رسالاتش به شیعه بودن خود و تأثیر آن در کارش اشاره می‌کند. اشعار او در مدح [[اهل‌بیت(ع)]] در دارالسیاده و بالینگاه [[امام رضا علیه‌السلام|امام هشتم]] موجود است. «خادم آل، میرعلی حسینی» لقبی است که وی در آثارش به خود می‌دهد. در موضوع ادعیه، کتاب مناجات‌نامه منسوب به [[امام علی علیه‌السلام|حضرت علی(ع)]] را میرعلی هروی به خط نستعلیق عالی به نگارش درآورد که در ارگ کابل نگهداری می‌شود.<ref>حبیبی، هنر عهد تیموری و متفرعات آن، ۱۳۵۵ش، ص۳۵۲.</ref> | ||
[[مجنون هروی]] ازخوشنویسانی است که در جایگاه مؤلف، مدرس و مدیر دبیرستان، توانست نقش مهمی در اشاعۀ تفکر [[امامت]] ایفا کند.<ref>مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۰–۵۷.</ref> وی در در دو رسالۀ «رسم‌الخط» و «آداب الخط» در فصلی مستقل به مدح [[امامان شیعه|دوازده امام]] می‌پردازد و این موضوع از تفاوت‌های این دو رساله با آثار شبیه به خود به‌شمار می‌رود.<ref>قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۷۸.</ref> | [[مجنون هروی]] ازخوشنویسانی است که در جایگاه مؤلف، مدرس و مدیر دبیرستان، توانست نقش مهمی در اشاعۀ تفکر [[امامت]] ایفا کند.<ref>مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۰–۵۷.</ref> وی در در دو رسالۀ «رسم‌الخط» و «آداب الخط» در فصلی مستقل به مدح [[امامان شیعه|دوازده امام]] می‌پردازد و این موضوع از تفاوت‌های این دو رساله با آثار شبیه به خود به‌شمار می‌رود.<ref>قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۷۸.</ref> | ||
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
علیرضا هاشمی‌نژاد، محقق هنر خوشنویسی، بر این باور است که حضور فرقه‌هایی چون «[[حروفیه]]» و «[[نقطویه]]» که برای حروف جایگاهی قدسی قائل بودند، در شکل‌گیری مبانی زیبایی‌شناختی و ابداع شیوه‌های خوشنویسی ایرانی، از جمله خط نستعلیق مؤثر بوده است، چنان‌که به عقیده [[مارتین لینگز]] (با نام اسلامی ابوبکر سراج‌الدین) مستشرق انگلیسی، [[تصوف]] از عوامل اصلی شکوه خوشنویسی در قرن هفتم قمری محسوب می‌شود.<ref>هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، ص۵۶۶.</ref> | علیرضا هاشمی‌نژاد، محقق هنر خوشنویسی، بر این باور است که حضور فرقه‌هایی چون «[[حروفیه]]» و «[[نقطویه]]» که برای حروف جایگاهی قدسی قائل بودند، در شکل‌گیری مبانی زیبایی‌شناختی و ابداع شیوه‌های خوشنویسی ایرانی، از جمله خط نستعلیق مؤثر بوده است، چنان‌که به عقیده [[مارتین لینگز]] (با نام اسلامی ابوبکر سراج‌الدین) مستشرق انگلیسی، [[تصوف]] از عوامل اصلی شکوه خوشنویسی در قرن هفتم قمری محسوب می‌شود.<ref>هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، ص۵۶۶.</ref> | ||
ارتباط برخی از رویدادهای زندگی مؤسس | ارتباط برخی از رویدادهای زندگی مؤسس فرقه حروفیه با تحولات خوشنویسی، از جمله پیدایش خط نستعلیق در نیمه دوم قرن هشتم، احتمال تأثیر این فرقه را در این تحولات تقویت می‌کند.<ref>هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، ص۵۶۶.</ref> | ||
از جمله دلایل دیگر ارتباط حروفیه با تاریخ تحول خوشنویسی، عضویت برخی از خوشنویسان بزرگ از جمله معروف بغدادی در فرقه حروفیه است که یکی از | از جمله دلایل دیگر ارتباط حروفیه با تاریخ تحول خوشنویسی، عضویت برخی از خوشنویسان بزرگ از جمله معروف بغدادی در فرقه حروفیه است که یکی از قدیمی‌ترین آثار به خط نستعلیق به نام او ثبت شده است.<ref>بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ۱۳۶۳ش، ص۹۱۵.</ref> | ||
==جایگاه امام علی(ع) در خط نستعلیق== | ==جایگاه امام علی(ع) در خط نستعلیق== | ||
| خط ۷۵: | خط ۷۵: | ||
==واضع نستعلیق== | ==واضع نستعلیق== | ||
اغلب مورخان [[میرعلی تبریزی]] | اغلب مورخان [[میرعلی تبریزی]]، در زمان [[تیمور گورکانی]] (۸۰۸–۷۷۲ق) را ابداع‌کننده خط نستعلیق دانسته‌اند.<ref>مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۱۸۴.</ref> | ||
[[سلطانعلی مشهدی]] از معروفترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران، در رساله خود درخصوص واضع نستعلیق اینگونه می‌سراید:<ref>قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۵.</ref> | [[سلطانعلی مشهدی]] از معروفترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران، در رساله خود درخصوص واضع نستعلیق اینگونه می‌سراید:<ref>قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۵.</ref> | ||
نسخهٔ ۸ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۱۸
خط نستعلیق خطی ایرانی که مربوط به نیمه دوم قرن هشتم قمری است و آن را نماینده ویژگیهای تمدنی شیعی و ایرانی می‌دانند. بیشتر مورخان میرعلی تبریزی را واضع این خط دانسته و وجه تسمیه آن را یا به معنای نسخ‌کننده خط تعلیق یا ترکیبی از خط نسخ و خط تعلیق دانسته‌اند.
به جهت خوانایی و قابلیت اعراب‌گذاری کمتر خط نستعلیق نسبت به خط نسخ، در کتابت قرآن کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. اما روح سیال و فرم دورانی حروف، زمینه مناسبی را در کاربرد این خط در هنرهایی چون کتاب‌آرایی، حجاری، گچبری، قالی‌بافی و معماری فراهم می‌آورد.
برخی، آموزه‌های مکتب تشیع و نیز آموزه‌های عرفان اسلامی را به عنوان دو خاستگاه نظری در این خط به رسمیت شناخته‌اند.
برخی از اساتید متقدم نستعلیق، مهارت خود را مدیون الهامات حضرت علی(ع) دانسته و ارادتشان به ساحت علوی را درقالب‌هایی چون نگارش آیات ولایت، شهادت ثالثه و کلام امام ظاهر ساخته‌اند.
سلطانعلی مشهدی، میرعلی هروی و مجنون رفیقی هروی، میرعماد حسنی، علیرضا عباسی، میرزا غلامرضا اصفهانی و محمدرضا کلهر از اساتید متقدم در این هنر می‌دانند. پس از انقلاب اسلامی ایران و با رونق انجمن خوشنویسان ایران، اساتید بسیاری در این فن به ظهور رسیدند.
معرفی خط نستعلیق
یک قرن پس از انتشار خط تعلیق در نیمه دوم قرن هشتم قمری، ایرانیان خط نستعلیق را اختراع کردند که به تعبیر لادن اعتضادی، بانوی پژوهشگر در هنر ایرانی، با وجود تمام سوابق مشترک با خطوط پیش از خود، دارای خصلت‌های بی‌همتا از زیبایی‌شناسی ایرانی است.[۱] که به تعبیر آرثر اپهام پوپ (به انگلیسیArthur Upham Pope ) مورخ آمریکایی، وجه بیان مردمی باریک‌بین و بسیار متمدن را نشان می‌داد.[۲]
حبیب‌الله فضائلی، روحانی خوشنویس و هنرپژوه شیعه، خط نستعلیق را الهام گرفته از طبیعت دانسته و معتقد است که خطوط، دوائر، مدات و … هرکدام نماینده‌ای از بخشی از طبیعت است.[۳] وی، در یک مقایسه میان خطوط اسلامی، نستعلیق را از نظر زیبایی در رتبه اول و از نظر خوانایی و سهولت نگارش در رتبه سوم و از نظر کثرت استعمال بعد از خط نسخ در رتبه دوم دانسته است.[۴]
زیبایی خط نستعلیق، به آن لقب «عروس خطوط اسلامی» بخشیده است.[۵]
برخی بر این باورند که مبانی هندسه فیثاغورثی و شاکله نسبت طلایی[یادداشت ۱] به‌عنوان یک الگو در تار و پود نگارش حروف نستعلیق وجود دارد.[۶]
خاستگاه‌های نظری خط نستعلیق
برخی، مذهب شیعه و ادبیات عرفانی را به عنوان دو خاستگاه نظری خط نستعلیق معرفی کرده‌اند.[۷]
مذهب تشیع
رساله‌های خوشنویسی که از عصر تیموریان به بعد که افزایش درخوری یافتند بیشتر توسط هنرمندان شیعی مذهب به نگارش درآمده و نقطه نظرات موجود در آنها در موارد آموزش و ویژگیهای روحی هنرمند اغلب منشعب از فرهنگ شیعی است. این رساله‌ها که شامل موضوعات مختلفی از جمله مناجات‌نامه‌ها، ادعیه، دیوان اشعار، رسائل و مناقب امامان است، مهم‌ترین حلقهٔ ارتباطی خط و مذهب تشیع هستند.[۸]
پیشگامان خط نستعلیق، همچون میرعلی تبریزی، واضع خط نستعلیق و استادان صاحب نامی چون سلطانعلی مشهدی، میرعلی هروی و مجنون رفیقی هروی آداب و آموزه‌های مذهب شیعه و تأثیر آن در هنر را به صورت نظری و عملی و با الگوبرداری از ائمهٔ شیعه به هنرجویان انتقال می‌دادند.[۹]
از آداب روزانهٔ سلطانعلی مشهدی زیارت امام رضا(ع) بود و بعد از مرگش نیز در نزدیکی پنجره فولاد به خاک سپرده شد. شاگردان او نیز در این زمینه به استاد خود تأسی جستند؛ به طوری که مولانا محمد ابریشمی دربارهٔ اعتقادات و محل دفن وی اشعاری سروده است.[۱۰]
میرعلی هروی از دیگر شاگردان وی در زمرۀ سادات حسینی بود که در قالب آثار، القاب، اشعار و رسالاتش به شیعه بودن خود و تأثیر آن در کارش اشاره می‌کند. اشعار او در مدح اهل‌بیت(ع) در دارالسیاده و بالینگاه امام هشتم موجود است. «خادم آل، میرعلی حسینی» لقبی است که وی در آثارش به خود می‌دهد. در موضوع ادعیه، کتاب مناجات‌نامه منسوب به حضرت علی(ع) را میرعلی هروی به خط نستعلیق عالی به نگارش درآورد که در ارگ کابل نگهداری می‌شود.[۱۱]
مجنون هروی ازخوشنویسانی است که در جایگاه مؤلف، مدرس و مدیر دبیرستان، توانست نقش مهمی در اشاعۀ تفکر امامت ایفا کند.[۱۲] وی در در دو رسالۀ «رسم‌الخط» و «آداب الخط» در فصلی مستقل به مدح دوازده امام می‌پردازد و این موضوع از تفاوت‌های این دو رساله با آثار شبیه به خود به‌شمار می‌رود.[۱۳]
آموزه‌های عرفانی
یکی دیگر از خاستگاه‌های نظری در خط نستعلیق، آموزه‌های عرفانی است.[۱۴]
علیرضا هاشمی‌نژاد، محقق هنر خوشنویسی، بر این باور است که حضور فرقه‌هایی چون «حروفیه» و «نقطویه» که برای حروف جایگاهی قدسی قائل بودند، در شکل‌گیری مبانی زیبایی‌شناختی و ابداع شیوه‌های خوشنویسی ایرانی، از جمله خط نستعلیق مؤثر بوده است، چنان‌که به عقیده مارتین لینگز (با نام اسلامی ابوبکر سراج‌الدین) مستشرق انگلیسی، تصوف از عوامل اصلی شکوه خوشنویسی در قرن هفتم قمری محسوب می‌شود.[۱۵]
ارتباط برخی از رویدادهای زندگی مؤسس فرقه حروفیه با تحولات خوشنویسی، از جمله پیدایش خط نستعلیق در نیمه دوم قرن هشتم، احتمال تأثیر این فرقه را در این تحولات تقویت می‌کند.[۱۶]
از جمله دلایل دیگر ارتباط حروفیه با تاریخ تحول خوشنویسی، عضویت برخی از خوشنویسان بزرگ از جمله معروف بغدادی در فرقه حروفیه است که یکی از قدیمی‌ترین آثار به خط نستعلیق به نام او ثبت شده است.[۱۷]
جایگاه امام علی(ع) در خط نستعلیق
در اینجا جایگاه امام علی(ع) در خط نستعلیق در دو ساحت پیدایش و محتوای نوشتاری مورد بررسی قرار گرفته است:
در پیدایش خط نستعلیق
کتاب‌های تذکره خوشنویسان، حسن خط را به امام علی(ع) منتسب دانسته[۱۸] و بر این باورند که باقی خطوط اسلامی نیز به واسطه ارشادات حضرتش، در عالم رؤیا، بوجود آمده است.[۱۹]
خانم آنه ماری شیمل، نیز در بیانی که از ارشادات حضرت علی(ع) در عالم رؤیا به پیشگامان هنر خوشنویسی داشته است، نام میرعلی تبریزی (واضع خط نستعلیق) و سلطانعلی مشهدی را نیز گزارش می‌دهد.[۲۰]
سلطانعلی مشهدی سرمایه هنری خود را مدیون ارادتش به امام علی(ع) دانسته[۲۱] و در خصوص احوال میرزا غلامرضا اصفهانی نیز این مطلب آمده که ایشان بسیاری از فنون خوشنویسی را در عالم رؤیا تعلیم گرفته و به رشدی یکباره دست یافته است.[۲۲] برخی از خوشنویسان نیز به جهت الهام غیبی در مسیر تکامل هنری خود، به آداب و ریاضاتی متوسّل می‌شدند تا به عنایت خداوندی و دستگیری امام علی(ع)، راه برایشان مشخص می‌شد. چنانچه سلطانعلی خوشنویس، در این‌باره اینگونه می‌سراید[۲۳]:
الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر
در محتوای نوشتاری
غلامرضا جلالی، هنرپژوه ایرانی، بر این باور است که تجلّی ارادت خوشنویسان اسلامی به امام علی(ع) در نگارش کتیبه‌ها، گچ بری‌ها، چینش آجرها و… را می‌توان در اسلوب‌های زیر به نظاره نشست:
- کتیبه‌های مشتمل بر آیاتی که به اهل‌بیت(ع) به‌طور عام و امام علی(ع) به‌طور خاص اشاره دارند.
- کتیبه‌هایی مشتمل بر شهادت ثالثه است. نظیر کتیبه‌های مسجد جامع گوهرشاد مشهد و مسجد جامع یزد.
- کتیبه‌هایی مشتمل بر کلمات قصار و خطبه‌های حضرت علی(ع) است.
- کتیبه‌هایی که مشتمل بر نمایش سه اسم مقدس الله، محمد و علی هستند، نظیر گنبد سلطانیه، مسجد جامع قزوین و مقبره خواجه عبدالله انصاری.
- کتیبه‌هایی که مشتمل بر تکریم و مدح امام علی(ع) و توسل به حضرتش می‌باشد.
- کتیبه‌هایی که مشتمل بر دعاهایی از امام علی(ع) یا ادعیه‌ای چون نادعلی هستند.[۲۴]
به گفته برخی، یکی از زیباترین مرقوماتی که نمایانگر ارادت خوشنویسان به آستان علوی است، تابلوی خطی از میرعماد ابوالمعالی الحسنی قزوینی استاد بلامنازع خط نستعلیق در زمان صفویه است که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود که در قسمت مرکزی‌اش ابیات زیر به صورت چلیپا نوشته شده است:[۲۵]
واضع نستعلیق
اغلب مورخان میرعلی تبریزی، در زمان تیمور گورکانی (۸۰۸–۷۷۲ق) را ابداع‌کننده خط نستعلیق دانسته‌اند.[۲۶]
سلطانعلی مشهدی از معروفترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم ایران، در رساله خود درخصوص واضع نستعلیق اینگونه می‌سراید:[۲۷]
الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:ب الگو:پایان شعر
مجنون رفیقی هروی، از شعرا و خوشنویسان اواخر سده نهم، نیز در رساله آداب الخط خود می‌گوید[۲۸]:
وجه تسمیه نستعلیق
در خصوص وجه تسمیه خط نستعلیق دو نظریه وجود دارد:
- نستعلیق در اصل «نسخ-تعلیق» بوده و این عنوان به جهت ترکیب این خط از دو خط نسخ عربی و تعلیق فارسی بدان اطلاق شده است.
- نستعلیق در اصل «نسخِ تعلیق» بوده و به این معناست که با ظهور این قلم، قلم‌های پیشین از جمله قلم تعلیق نسخ شده و جای خود را به نستعلیق داده است.[۲۹]
این واژه تا سده دهم بیشتر به شکل «نسخ تعلیق و نسختعلیق» به کار می‌رفت.[۳۰]
کاربردهای خط نستعلیق
نستعلیق از زمان پیداش خود، به واسطه روح سیال و فرم دورانی بودن حروف و ترکیبات، بیشتر در کتاب آرایی مخصوصاً کتب غیر مذهبی مثل دیوان اشعار، شاهنامه، خمسه نظامی، قطعه‌نویسی، هنرهای سنتی و صناعی چون حجاری و گچبری، قالی‌بافی، فلزکاری، هنرهای چوبی، پارچه‌بافی و بسیار دیگر از هنرها به کار گرفته شده است.[۳۱]
علاوه بر این در دهه‌های گذشته برخی هنرمندان همچون هنرمندان مکتب سقاخانه، قلم نستعلیق را در فضای هنر مدرن وارد نموده و با انواع سبک‌های مدرن نقاشی ترکیب نمودند که در حال حاضر به آن هنر نقاشیخط اطلاق می‌شود.[۳۲]
خط نستعلیق، در معماری کاربرد زیادی داشته و تزئینات کاشی بسیاری از امکان خاص، نظیر مدرسه صالحیه قزوین[۳۳]و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی[۳۴] مزین به اشعار و فرامینی به خط نستعلیق است. همچنین درب‌های حرم اهل‌بیت(ع) نظیر حرم کاظمین مزین به کنده‌کاری‌هایی از جنس طلا و نقره به خط نستعلیق است.[۳۵]
کتابت قرآن با خط نستعلیق
خط نستعلیق، اغلب در ترکیب با نگارگری و نگارش اشعار فارسی به کار رفته و به ندرت در نگارش قرآن کریم و عبارات عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ تا جایی که به بیان منشی قمی حتی گاه کتابت قرآن به خط نستعلیق بد یُمن دانسته شده است. ازاین‌رو در ایران، از دوره صفوی تا پایان دوره پهلوی، مجموعه قرآن‌هایی که با این خطّ کتابت شده، به ده مصحف نمی‌رسد.[۳۶]
به عقیده برخی، عدم کتابت قرآن با خط نستعلیق را می‌بایست در خوانایی و قابلیت اعراب‌گذاری کمتر آن نسبت به خط نسخ جستجو کرد.[۳۷]
برخی نیز با رویکردی ذوقی، خط نستعلیق را رعناتر از آن دانسته‌اند که محل تجلی کلام سنگین وحی باشد. همچنانکه سلیم، شاعر هند و ایرانی سده یازدهم می‌گوید:[۳۸]
نسبت با خطوط مشابه
خط نستعلیق را می‌توان نسخه‌ای کامل‌تر از خط تعلیق دانست، چرا که در اصول خود خصوصاً در ترسیم دوایر، زمختی و سختی خط تعلیق را کنار گذاشته و به ظرافت، نازکی و نرمش بدل کرده است.[۳۹]
خط نستعلیق حیات خود را هم در قالب اصیل و هم در قالب رویکردهایی نو توسعه داد تا جایی که در اواخر سده یازدهم و در دوره صفوی، خطی پدیدار گشت که دارای حروف پیوسته و موزون با انتهایی تاب خورده و خمیده بود که با نام شکسته نستعلیق شهرت یافت. خطی که به تعبیر آنه ماری شیمل، شرق‌شناس معروف آلمانی بیشتر شبیه ارتباط‌های تصویری مدرن است تا یک خط قابل خواندن.[۴۰]
نستعلیق‌نویسان
پس از میرعلی تبریزی، واضح خط نستعلیق، خوشنویسانی چون میرعبدالله، میرزاجعفر تبریزی، اظهر تبریزی، سلطانعلی مشهدی و میرعلی هروی در تکامل این خط تلاش نمودند و حدود یکصد سال بعد و در دوره صفوی، میرعمادالحسنی در کنار علیرضا عباسی این قلم را به اوج ظرافت و زیبایی خود رساند.[۴۱]
در دوره قاجار خوشنویسانی چون عباس نوری، وصال شیرازی، محمدباقر اصفهانی، عبدالرحیم افسر، میرزاعمو، میرزا غلامرضا اصفهانی، محمدحسین ترک ومحمدرضا کلهر این خط را به اوج رساندند.[۴۲]
در دوره پهلوی و با ایجاد نهاد مردمی «کلاس‌های آزاد خوشنویسی» در سال ۱۳۲۹ش به کوشش هنرمندانی چون سیدحسن و سیدحسین میرخانی، علی‌اکبر کاوه و ابراهیم بوذری و اخذ اساسنامه این نهاد با نام انجمن خوشنویسان ایران در ۱۹ شهریور ماه ۱۳۴۶ش،[۴۳]فصل جدیدی در تاریخ این خط ایجاد شد.
با رونق فعالیت‌های انجمن خوشنویسان ایران در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایران، نستعلیق‌نویسان بسیاری ظهور یافتند که از آن جمله می‌توان به غلامحسین امیرخانی، عباس اخوین، محمد سلحشور، علی اشرف صندوق آبادی، مهدی فروزنده، جواد بختیاری، الهه خاتمی، امیراحمد فلسفی، مجتبی سبزه،محمدعلی سبزه کار اشاره کرد.[۴۴]
عالمان شیعه و خط نستعلیق
- میرزای قمی از مراجع تقلید شیعه در قرن دوازدهم و قرن سیزدهم قمری، علاوه بر مزایای علمی و اخلاقی از زیبایی خط برخوردار بوده است. مؤلف کتاب روضات الجنّات، میرزای قمی را در خط نسخ و نستعلیق کامل دانسته و به آثاری از میرزا که در اختیار وی است، استناد می‌کند.[۴۵]
- علامه طباطبائی، فیلسوف و مفسر شیعه، مزین به زیور خط نستعلیق و شکسته نستعلیق بود و شاگردش، حسن حسن‌زاده آملی وی را با عبارت بالانشین ایوان قلم ستایش می‌کند.[۴۶]از علامه طباطبایی بیش از ۳۰ کتاب و چندین مقاله به جا مانده است. مرکز تحقیقات نور که یکی از مقالات ایشان، رساله منظومه در رسم خط نستعلیق است.[۴۷]
- حبیب‌الله فضائلی، روحانی، خوشنویس و پژوهشگر شیعه، از اساتید بنام خوشنویسی در قرن چهاردهم شمسی است که آثار وی در این فن، همچون اطلس خط و قصائد عمان سامانی (به خط نستعلیق) و سرمشق‌های چلیپای نستعلیق، شهرت یافته است.[۴۸]وی پایه‌گذار انجمن خوشنویسان اصفهان است.[۴۹]
- شیخ حسن نوری همدانی(۱۳۰۲-۱۳۶۹ش.)[۵۰]
- سیدمهدی محمودی، روحانی خوشنویس، که بیشتر شهرتش به واسطه تألیف کتاب آموزش خط نستعلیق با عنوان «اسرار نستعلیق» است. وی از سال ۱۳۷۶ش پیام استقامت، پیام برائت و وصیت‌نامه امام خمینی را به انواع خطوط به رشته تحریر در آورده است.[۵۱]
کتاب‌شناسی
- کتاب رموز خوشنویسی اسرار نستعلیق، نوشته سید مهدی محمودی. این کتاب که توسط یک روحانی شیعه نوشته شده است، به آموزش تصویری و نکته به نکته حروف کلمات و اتصالات خط نستعلیق پرداخته است.
- نگاهی به ترکیب در نستعلیق: شامل نکاتی چند از سطر، بیت، چلیپا و کتابت، نوشته امیراحمد فلسفی.
- رسم الخط، نوشته غلامحسین امیرخانی. برای مبتدیان به رشته تحریر در آمده است.
- آداب الخط، نوشته غلامحسین امیرخانی. ناظر به مراحل بالاتر از آموزش خط نستعلیق است.
- نستعلیق در آیینه تاریخ، نوشته سکینه احمدزادگان.
- آموزش خط نستعلیق: آموزش اصول و قواعد نقطه‌گذاری و خط نستعلیق همراه با سطرنویسی، نوشته کریم شیرالی و داریوش جلیلیان.
نگارخانه
-
خط میر علی سادات حسینی هروی (م ۹۵۱ه) معروف به «میر علی هروی» و میرجان و ملقب به «کاتب سلطانی» -
«قالَ رَسُولُ الله: عَلِی مَعَ الْقُرْآنِ وَالْقُرْآنُ مَعَ عَلِی» خط نستعلیق جلی، بخط غلامحسین امیرخانی، مهرماه ۱۳۷۴ش. -
نقاشیخط از خط نستعلیق، متن:خبرت هست که بی‌روی تو آرامم نیست. (سعدی)، اثر رامین خرم‌زاده، تکنیک اکریلیک روی بوم، ابعاد اثر ۷۰*۷۰. -
جعبه قرآن با عبارت «نصر من الله و فتح قریب»، مشبک کاری برنج، با تزئینات گیاهی و کتیبه نویسی نستعلیق، دوره قاجار. -
مناجات‌نامه‌ای به خط میرعماد حسنی، مربوط به سال ۱۰۲۰ق، ابعاد اثر ۱۵*۲۵.
-
کتیبه خط نستعلیق در رواق دارالولایه، حرم حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، که این بیت را از حافظ را به رشته تحریر در آورده است.فقیر و خسته به درگاهت آمدم رحمی/که جز ولای توام هیچ نیست دستاویز.
پانویس
- ↑ اعتضادی، هنر و زیبایی در عرفان ایران، ۱۳۹۰ش، ص۲۴۶.
- ↑ اتینگهاوزن، اوج‌های درخشان هنر ایران، ۱۳۷۹ش، ۲۰۷.
- ↑ فضائلی، اطلس خط، ۱۳۵۰ش، ص۶۰۳.
- ↑ فضائلی، اطلس خط، ۱۳۵۰ش، ص۲۲.
- ↑ مسرت، عروس خطوط (نستعلیق)، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ر.ک. چمن خواه، حکمت هنر خوشنویسی، ۱۳۹۰ش، ص۳۷–۵۶؛ بختیاری، جواد، جوهره و ساختار هنر هندسی خط نستعلیق، ص۱۴۵–۱۳۰.
- ↑ سلیمانی، تبیین مبانی نظری خط نستعلیق در فرهنگ اسلامی ایران، ص۱۸۹.
- ↑ سلیمانی، تبیین مبانی نظری خط نستعلیق در فرهنگ اسلامی ایران، ص۵۸.
- ↑ سلیمانی، تبیین مبانی نظری خط نستعلیق در فرهنگ اسلامی ایران، ص۱۸۴.
- ↑ منشی قمی، گلستان هنر، ۱۳۸۴ش، ص۶۲.
- ↑ حبیبی، هنر عهد تیموری و متفرعات آن، ۱۳۵۵ش، ص۳۵۲.
- ↑ مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۰–۵۷.
- ↑ قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۷۸.
- ↑ سلیمانی، تبیین مبانی نظری خط نستعلیق در فرهنگ اسلامی ایران، ص۱۸۹.
- ↑ هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، ص۵۶۶.
- ↑ هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، ص۵۶۶.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ۱۳۶۳ش، ص۹۱۵.
- ↑ منشی قمی، گلستان هنر، ۱۳۸۴ش، ص۶۷؛ قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۲۵۷.
- ↑ هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، ص۵۶۶
- ↑ ر.ک. شیمل، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ش، ص۲۲.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۴۳.
- ↑ بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ۱۳۶۳ش، ص۵۵۲
- ↑ آزادی ور، بدیهه سازی، ۱۳۷۹ش، ص۸۵.
- ↑ ر.ک. جلالی، معنای هنر شیعی، ۱۳۹۴ش، ص۳۱–۴۹.
- ↑ شایسته فر، بررسی نام مبارک حضرت علی(ع) بر روی هنرهای کاربردی دوره‌های صفوی، ص۱۱۸.
- ↑ مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۱۸۴.
- ↑ قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۵.
- ↑ قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۷۵.
- ↑ ر.ک. قلیچ‌خانی، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، ۱۳۷۳ش، ص۱۰۷.
- ↑ قلیچ خانی، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۷.
- ↑ کاربرد قلم نستعلیق در هنرهای سنتی
- ↑ کاربرد قلم نستعلیق در هنرهای سنتی
- ↑ مدرسی طباطبائی، برگی از تاریخ قزوین، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۹.
- ↑ دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۱۱۹۶.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۳۲–۱۶۰.
- ↑ ر.ک. هاشمی نژاد، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۵، ص۶۳۳.
- ↑ «تجلی آموزه‌های عرفان اسلامی در هنر خوشنویسی ایران»، سایت ایران‌داک، ص۳۹.
- ↑ شیمل، اوج‌های درخشان هنر ایران، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۳.
- ↑ زکی، هنر ایران در روزگار اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۶۶.
- ↑ شیمل، خوشنویسی اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۲۳.
- ↑ کاربرد قلم نستعلیق در هنرهای سنتی
- ↑ کاربرد قلم نستعلیق در هنرهای سنتی
- ↑ ر.ک سایت انجمن خوشنویسان ایران
- ↑ استادان معاصر، سایت انجمن خوشنویسان ایران
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج ۵، ص۳۷۱.
- ↑ حسن‌زاده آملی، رساله‌ای در خوشنویسی، بی‌تا، ص۱۴.
- ↑ نرم‌افزر مجموعه آثار علامه طباطبایی. مرکز نور
- ↑ هادوی، «زندگی نامه استاد حبیب الله فضائلی(ره)»، ص۱۷.
- ↑ استاد حبیب‌اله فضائلی، سایت انجمن خوشنویسان اصفهان.
- ↑ https://hawzah.net/fa/Mostabser/View/3915/8685/چشمه-سار-A8-و-هنر?Mode=Result&SearchText
- ↑ حجه الاسلام سید مهدی محمودی، سایت ورامین.
یادداشت
- ↑ زیباترین شکل تناسب که در حالت خاص سه عدد، هنگامی که نسبت عدد وسطی به عدد آخر مانند نسبت عدد اول به عدد وسطی باشد، بوجود می‌آید. (ر.ک. دوره آثار افلاطون، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۶۴.)
منابع
- اتینگهاوزن، ریچارد، اوج‌های درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبداللهی، تهران، نشر آگاه، ۱۳۷۹ش.
- آزادی ور، هوشنگ، بدیهه سازی؛ شیوه بیان هنری در ایران، پژوهشی در مبانی هنر سنتی ایرانی و اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، ۱۳۷۹ش.
- اعتضادی لادن، هنر و زیبایی در عرفان ایران، تهران، نشر حقیقت، ۱۳۹۰ش.
- افلاطون، دورهٔ آثار افلاطون، به تحقیق محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۷ش.
- آل یاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانه العامه للعتبة الکاظمیة المقدسه، ۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م.
- برات زاده، لیلی، خوشنویسی در ایران، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، چ ۱، ۱۳۸۴ش
- بختیاری، جواد، جوهره و ساختار هنر هندسی خط نستعلیق، فصلنامه هنر، ش۹، پاییز ۱۳۶۴ش.
- بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۳ش.
- «تجلی آموزه‌های عرفان اسلامی در هنر خوشنویسی ایران»، سایت ایران‌داک، تاریخ بازدید:۱۴مهر ۱۴۰۲ش.
- جلالی، غلامرضا، معنای هنر شیعی، بوستان کتاب، قم، چ ۱، ۱۳۹۴ش.
- چمن خواه، عبدالرسول، حکمت هنر خوشنویسی، شیراز، نوید شیراز، چ۱، ۱۳۹۰ش.
- حبیبی، عبدالحی، هنر عهد تیموری و متفرعات آن، کابل، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
- حسن زاده آملی، حسن، رساله‌ای در خوشنویسی، بی‌جا، بی‌تا.
- خوانساری، محمّدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
- زکی، محمدحسن، هنر ایران در روزگار اسلامی، ترجمه محمدابراهیم اقلیدی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۸ش.
- سلیمانی، محسن، تبیین مبانی نظری خط نستعلیق در فرهنگ اسلامی ایران، دانشگاه شاهد، دانشکده هنر، دکتری، ۱۳۹۶ش.
- شایسته فر و بهزادی، «بررسی نام مبارک حضرت علی(ع) بر روی هنرهای کاربردی دوره‌های صفوی و قاجاریه در موزه ایران باستان»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، سال اول، ش۱، ۱۳۸۳ش.
- شیمل، آنه ماری، خوشنویسی اسلامی، ترجمه دکتر مهناز شایسته فر، تهران، انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی، چ ۱، ۱۳۸۱ش.
- شیمل، آن ماری، خوشنویسی و فرهنگ اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
- فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط، اصفهان، چاپ زیبا، ۱۳۵۰ش.
- قلیچ‌خانی، حمیدرضا، رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران، روزنه، چ ۱، ۱۳۷۳ش.
- قلیچ خانی، حمید رضا، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران، فرهنگ معاصر، چ ۱، ۱۳۹۲ش.
- مدرسی طباطبائی، حسین، برگی از تاریخ قزوین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۱ش.
- مسرت، حسین، عروس خطوط (نستعلیق)، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۷/۹/۲۰؛ تاریخ بازدید ۱۴ مهر ۱۴۰۲.
- مقتدایی، علی اصغر، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۹۳ش.
- منشی قمی، احمد بن حسین، گلستان هنر، بتصحیح احمد سهیلی خونساری، تهران، نشر منوچهری، چ۴، ۱۳۸۴ش.
- هادوی، نیلوفر، زندگی‌نامه استاد حبیب‌الله فضائلی(ره)، مجله رشد آموزش قرآن، شماره ۴۲، پاییز ۱۳۹۲ش.
- هاشمی نژاد، علیرضا، مدخل خطاطی و عرفان ذیل خط و خوشنویسی در دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدادعادل، تهران، انتشارات دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۹۰ش.
- هروی مایل، نجیب، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مجموعه رسائل در زمینه خوشنویسی، مرکب سازی، مشهد، انتشارات مرکز، پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.