قیام محمد بن عبدالله بن حسن
| زمان | ۱۴۵ق |
|---|---|
| مکان | مدینه |
| نتیجه | شکست قیام توسط بنی‌عباس |
| علت جنگ | پیمان‌شکنی بنی‌عباس در سپردن خلافت به محمد بن عبدالله بن حسن |
| جنگندگان | |
| طرفین جنگ | منصور عباسی محمد بن عبدالله بن حسن |
| فرماندهان | |
| فرماندهان جنگ | عیسی بن موسی فرمانده سپاه عباسیان |
قیام محمد بن عبدالله بن حسن معروف به قیام نفس زکیه نخستین قیام علوی علیه خلافت بنی‌عباس بود که به رهبری محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه انجام شد. نفس زکیه پس از پیمان‌شکنی عباسیان در سپردن خلافت (با او به عنوان مهدی، بیعت شده بود)، در سال ۱۴۵ق در مدینه علیه منصور عباسی قیام کرد. او در این قیام به همراه بسیاری از طرفدارانش کشته شد. امام صادق(ع) با بیعت با نفس زکیه به عنوان اینکه او مهدی است، مخالف بود.
زمینه و چرایی شکل‌گیری قیام
در دوره محمد بن عبدالله، تفکر زیدیه و دیدگاه قیام به سیف در میان علویان مطرح بود. پس از قیام یحیی بن زید و شهادت وی، طرفداران تفکر قیام به سیف به محمد بن عبدالله مشهور به نفس زکیه روی آوردند.[۱] عبدالله بن حسن پدر نفس زکیه، در حدود سال ۱۲۶ق از خویشان و پیروان خود دعوت کرد تا با پسرش به عنوان مهدی، بیعت کنند و بسیاری بیعت او را پذیرفتند.[۲] طبق برخی گزارش‌ها سه برادر ابراهیم، سفّاح و منصور عباسی[۳] و براساس گزارش‌ها تنها منصور عباسی با نفس زکیه بیعت کردند.[۴]
موضع امام صادق(ع)
امام صادق(ع) با نفس زکیه بیعت نکرد. بر اساس برخی گزارش‌ها مخالفت امام صادق(ع) به دلیل نامیدن لقب مهدی اهل‌بیت(ع) به محمد بن عبدالله بود چرا که ایشان معتقد بود اکنون وقت ظهور مهدی نبوده و محمد بن عبدالله، آن مهدی که پیامبر(ص) بشارت داده، نیست.[۵][۶]
دلیل دیگر مخالفت امام صادق(ع) آن بود که ایشان می‌دانست عباسیان که با محمد بن عبدالله بیعت کرده بودند، بیعت خود را خواهند شکست و از این بیعت تنها برای رسیدن خود به قدرت بهره می‌برند و قیام محمد بن عبدالله به ثمر نخواهد نشست.[۷] همچنین عده‌ای از نویسندگان معتقدند امام صادق(ع) با هر نوع قیام و خروج مخالف بوده و رویکرد تشیع فرهنگی را دنبال می‌کرده است[۸] برخلاف زیدیان و دیگر علویان که بر اساس دیدگاه تشیع سیاسی رفتار می‌کردند.
البته برخی گزارش‌ها بیعت نکردن امام صادق(ع) را فقط به سبب معرفی محمد بن عبدالله به عنوان مهدی امت دانسته‌اند و اما ایشان با قیام محمد بن عبدالله به عنوان اقدامی علیه ظلم و در راستای امر به معروف و نهی از منکر مخالف نبوده است.
قیام محمد علیه منصور عباسی
عباسیان که با محمد بن عبدالله بیعت کردند و قرار بود پس از سقوط امویان حکومت را شایسته بنی‌هاشم و علویان بدانند، پس از شکست امویان، امامت نفس زکیه را نپذیرفته، خود به قدرت تکیه زدند.[۹][۱۰]علویان ابتدا در دوره سفاح، نخستین خلیفه عباسی، سکوت کردند. اما در سال ۱۳۶ق با به قدرت رسیدن منصور عباسی و برخورد آشکار عباسیان با بیعت نکردن علویان، زمینه قیام علیه عباسیان فراهم شد.[۱۱]
منصور عباسی که با ادعای مهدویت و امامت نفس زکیه و تبلیغ آن در بلاد مختلف به تنگ آمده بود در اولین اقدام، عبدالله محض پدر نفس زکیه و سیزده نفر از بزرگان علوی طرفدار وی را بازداشت کرد تا توسط آنان از محل اختفای نفس زکیه مطلع شود اما ناکام ماند.[۱۲] محمد بن عبدالله در سال ۱۴۵ق در مدینه قیام کرد.[۱۳] فقها و محدثان مدینه شیعی و سنی، به سبب برتردانستن محمد بن عبدالله بر منصور، تخلف از نفس زکیه را جایز ندانسته، بیعت با منصور از روی اکراه را باطل شمردند.[۱۴]
گزارش‌های تاریخی از فتوای مالک بن انس، پیشوای مالکیان، و ابوحنیفه، امام حنفیان، در حمایت از قیام محمد بن عبدالله حکایت دارد.[۱۵] به دنبال قیام محمد بن عبدالله، مدینه بدون خونریزی به دست علویان افتاد و وی توانست در مدینه حکومت کند. در این مدت بسیاری از افراد در مکه، بصره، کوفه و یمن بیعت او را پذیرفتند.[۱۶][۱۷]
کشته‌شدن نفس زکیه
حکومت محمد بن عبدالله بیشتر از دو ماه دوام نیاورد.[۱۸] چراکه با لشکرکشی عباسیان به مدینه و محاصره این شهر، بسیاری از مردم به سبب ترس از ادامه محاصره و قحطی از دور محمد بن عبدالله پراکنده شدند.[۱۹]
در این میان تهدید و تطمیع‌های عیسی بن موسی، فرمانده لشکر عباسیان، نقش مهمی در جداشدن مردم مدینه از سپاه محمد بن عبدالله داشت.[۲۰] از این رو تنها ۳۱۶ نفر در برابر عباسیان مقاومت کردند.[۲۱]
سرانجام با ورود عباسیان به داخل شهر، جنگ تن به تن درگرفت؛ در نهایت محمد بن عبدالله به دست حمید بن قُحطبه در منطقه «احجار الزیت» مدینه کشته شد.[۲۲][۲۳][۲۴]بعد از کشته شدن سرش را از بدنش جدا کرده و در شهرهای مختلف گرداندند و بدن وی را در بقیع دفن کردند.[۲۵]
ظهور فرقه محمدیه
برخی نویسندگان ملل و نحل نوشته‌اند: پس از کشته شدن نفس زکیه، مغیرة بن سعید عجلی و طرفدارانش مدعی شدند، نفس زکیه نمرده است بلکه در کوه حاجر در منطقه نجد در غیبت به سرمی‌برد و ظهور خواهد کرد. این گروه به محمدیه مشهور بوده و معتقد بودند نفس زکیه مهدی موعود است.[۲۶]
دیدگاه علمای شیعه در مورد این قیام
در اینکه آیا نفس زکیه خود را مهدی موعود می‌پنداشته یا اتهامی است که دیگران برای خدشه‌دار کردن شخصیت و قیام محمد بن عبدالله به او وارد کردهاند، دیدگاه‌های متفاوتی میان فقها، مورخان و محدثان وجود دارد.[۲۷] سید بن طاووس، به دفاع از عبدالله محض و قیام فرزندش محمد بن عبدالله نفس زکیه پرداخته است به گفته او، علویان معتقد نبودند مهدی از آنها است و نسبت دادن مهدی به نفس زکیه، به جهت معنای عمومی آن بوده چراکه به هر قیام کنندهای اطلاق می‌شده و مقصودشان مهدی موعود نبوده است. همچنین سید طاووس معتقد است حسنیان از افراد مورد علاقه امام صادق(ع) بوده و آنان نیز به حق امام، آگاه بودند. وی احادیثی که در ذمّ قیام محمد بن عبدالله صادر شده را از روی تقیه دانسته است.[۲۸] اما شیخ مفید به ذم عبدالله محض و محمد بن عبدالله نفس زکیه پرداخته است.[۲۹] کلینی نیز روایاتی در مذمت محمد بن عبدالله ذکر کرده است.[۳۰] آیت‌الله خویی در کتاب معجم رجال الحدیث عبدالله بن حسن و نفس زکیه را مجروح و مذموم دانسته است.[۳۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فرمانیان، موسوی نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۸۹ش، ص۳۵.
- ↑ ابن طباطبا، الفخری، ص۱۲۰.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص۲۵۶.
- ↑ ابن طباطبا، الفخری، ص۱۱۹؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ص۳۱۳.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۲۳۳ و ۲۵۴ - ۲۵۷.
- ↑ جعفری، تاریخ تشیع در ایران، ص۳۷.
- ↑ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، زیدیه؛ تاریخ و عقاید، ص۳۶.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، زیدیه تاریخ و عقاید، ص۳۷.
- ↑ ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۱۲۷.
- ↑ مهدوی عباس آباد، قیام محمد بن عبدالله (نفس زکیه) نخستین قیام علویان علیه عباسیان، نشریه دانشکده علوم اجتماعی و انسانی دانشکده تبریز، ش۱۶، ص۱۳۴.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، ص۲۳۱.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ص۳۷۸.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۲۳۸، ۲۳۹ و ۲۵۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۷۸.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ترجمه پاینده، ج۳، ص۲۹۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۲۱۶.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۱۳۴.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۷، ص۵۸۹ و ۵۹۰.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۹، ص۲۸-۳۱.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ج۱۲، ص۳۷۷.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۴۲.
- ↑ رجوع کنید به: کاظمی پوران، قیامهای شیعه در عصر عباسی، ص۱۰۱-۱۱۲.
- ↑ سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص۵۷۹-۵۸۳.
- ↑ شیخ مفید، ارشاد مفید، ذیل بحث امام صادق(علیه‌السلام).
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۱، باب ما یفصل بین دعوی المحق و المبطل، حدیث۱۷، ص۳۵۸ ۳۶۴.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۰، ص۱۶۴، شماره ۶۷۹۴؛ ج۱۶، ص۲۳۶، شماره ۱۱۰۸۳.
منابع
- ابن طباطبا، معروف به ابنطقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الاداب السلطانیه، به کوشش عبدالقادر، بیروت،دار القلم العربی، ۱۴۱۸ق.
- الاصفهانی، ابن ابیالفرج، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- جعفری، حسین‌محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی (شیرازی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۹ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم ۱۳۶۹ش.
- مرتضی مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، انتشارات صدرا، ۱۳۹۱ش.
- فرمانیان، مهدی/موسوی‌نژاد، سید علی، زیدیه؛ تاریخ و عقاید، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تحقیق: محمد باقر محمودی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ نهم.
- مهدوی عباس آباد، محمدرضا، قیام محمد بن عبدالله (نفس زکیه) نخستین قیام علویان علیه عباسیان، تبریز، فصلنامه دانشکده علوم اجتماعی و انسانی دانشکده تبریز، ش۱۶، ۱۳۸۳ش.
- ابن قتیبه، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، بی‌جا، بی‌تا.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، دارالاندلس، بی‌تا.
- ابن جریر طبری، ابوجعفر محمد، تاریخ طبری، بیروت، مکتبة الخیاط، بی‌تا.
- کاظمی پوران، محمد، قیامهای شیعه در عصر عباسی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الاسلامیه.
- بغدادی، عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله، الفرق بین الفرق، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، ۱۹۷۷میلادی.