یتیم‌نوازی حمایت مالی و معنوی از یتیم است که در دین اسلام، بسیار به آن سفارش شده است. قرآن یتیم را گرامی داشته و با سفارش‌هایی مخاطبانش را به رعایت حقوق یتیمان و توجه و نیکی به آنان دعوت کرده است. در قرآن به تکریم یتیم، اِطعام یتیم، احسان و نیکی به یتیم و انفاق به یتیم توصیه شده است.
در روایات اسلامی هم محبت و توجه به یتیمان اهمیت خاصی دارد. از پیامبر(ص) روایت شده: «هرکس یتیمی را تا زمانی که بی‌نیاز شود، مورد مهربانی خود قرار دهد، بهشت بر او واجب می‌شود». یتیم‌نوازی در سیرهٔ اهل‌بیت هم بسیار اهمیت داشته است. برای مثال، از امام علی(ع) نقل شده که اهتمام زیادی به کار یتیمان داشت و خود را پدر یتیمان نامید.
در طول تاریخ، در جهان اسلام، به یتیم‌نوازی توجه ویژه شده و دارالایتام‌هایی با عنوان مکتب‌الایتام برای نگهداری و سرپرستی آنها تأسیس شده است. در سال ۱۳۹۲ش در ایران، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در مجلس شورای اسلامی تصویب شد.
ضرورت حمایت از یتیم در دین
.jpg)
عالمان دینی گفته‌اند اسلام به احترام‌گذاشتن به یتیم و پناه‌دادن به او سفارش کرده[۱] و جامعه را در قبال یتیمان مسئول دانسته است.[۲] همچنین به مؤمنان امر شده که به کار یتیمان بپردازند تا ضرر و زیانی متوجه آنان نشود.[۳] به‌گفته حسین انصاریان، روحانی و خطیب شیعه، یتیم‌نوازی از بزرگ‌ترین عبادات است[۴]
یتیم کیست؟
یتیم در اصطلاح فقهی کسی است که پدرش را قبل از بلوغ از دست داده است.[۵] در قرآن و حدیث، یتیم در معنای غیرشرعی و لغوی، یعنی کسی که یکی از والدینش را از دست داده نیز استعمال شده است.[۶]
سفارش قرآن به تکریم یتیم
کسانی که اموال یتیمان را به‌ستم می‌خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرومی‌برند و به‌زودی در آتشی فروزان درآیند. «آیه ۱۰ سوره نساء»
قرآن یتیم را گرامی داشته و با سفارش‌هایی مخاطبان خود را به رعایت حقوق یتیمان و توجه و نیکی به آنان دعوت کرده است.[۷] در قرآن به تکریم یتیم (آیه ۱۷ سوره فجر)، اِطعام یتیم (آیه ۸ سوره انسان، آیه ۱۵ سوره بلد)، احسان و نیکی به یتیم[۸] (آیه ۸۳ سوره بقره، آیه ۳۶ سوره نساء) و انفاق به یتیم[۹] (آیه ۲۱۵ سوره بقره) سفارش شده است.[۱۰]
در آیات ۱ و ۲ سوره ماعون، کسانی که آخرت را منکر هستند، همان کسانی هستند که یتیم را از خود می‌رانند.[۱۱] در آیه ۹ سوره ضحی، خطاب به پیامبر(ص) و همه مسلمانان گفته شده یتیم را تحقیر نکنید.[۱۲] بر اساس آیه ۱۰ سوره نساء، کسانی که اموال یتیمان را به ناحق تصرف می‌کنند سخت‌ترین عذاب را خواهند دید[۱۳] و در آتشی افروخته وارد خواهند شد.[۱۴]
گفته شده حق یتیم آن است که اموال او را در بهترین وجه به کار اندازند تا فایده بیشتری داشته باشد و وقتی بالغ شد، حق او را به او تسلیم نمایند.[۱۵] مطابق آیه ۱۷ سوره فجر، دلیل ذلت برخی این است که یتیم را گرامی نداشته و حقوقش را رعایت نکرده‌اند.[۱۶] از این آیه استفاده شده که هرکس به اکرام یتیم و رعایت حق او برخیزد، مورد اکرام خدا قرار می‌گیرد.[۱۷] به‌گفته جعفر سبحانی از مراجع تقلید، قرآن بسیار کوشیده تا دیدگان جامعه را به‌سوی یتیمان جلب کند؛ تا آنجا که دستور می‌دهد هنگام تقسیم اموال میت، هرگاه یتیمی در میان نزدیکان او باشد، سهمی نیز به او بدهند، هرچند وارث نباشد.[۱۸]
سیره اهل‌بیت
در روایات اسلامی محبت و توجه به یتیمان اهمیت خاصی دارد[۱۹] و تکریم یتیم جزئی از سیره اهل‌بیت(ع) دانسته شده است.[۲۰] از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند: «هرکس یتیمی را تا زمانی که بی‌نیاز شود، مورد مهربانی خود قرار دهد، بهشت بر او واجب می‌شود.»[۲۱] همچنین نقل شده که امام علی(ع) اهتمام زیادی به کار یتیمان داشت و خود را پدر یتیمان نامید.[۲۲] امام علی(ع) در وصیتنامه خود توجه به یتیمان را در کنار توجه به نماز و قرآن قرار داده و گفته است: «یتیمان را گاهی سیر و گاهی گرسنه نگذارید و نکند با حضور شما سختی بکشند.»[۲۳]
پرورشگاه ایتام
سفارش‌های متعدد دربارهٔ یتیمان در متون دینی موجب شده مسلمانان در طول تاریخ نگاه ویژه‌ای به یتیمان داشته باشند. در جوامع اسلامی، مکتب/مکاتب‌الایتام مهم‌ترین و گسترده‌ترین نهاد متولی آموزش به کودکان یتیم در جهان اسلام به شمار می‌رفتند. دارالایتام یا یتیم‌خانه‌ها در کشورهای اسلامی از اواخر قرن سیزدهم تشکیل شد و سپس در قرن چهاردهم، رشد سریع و چشمگیری یافت.[۲۴]
در ایرانِ عصر صفوی، مکتب‌خانه‌هایی برای ایتام در برخی شهرهای ایران ساخته شد که از آن میان، مکتب‌خانه ایتام مشهد در کنار حرم رضوی با موقوفات بسیارش بود که تا اواخر عصر قاجاری فعالیت می‌کرد.[۲۵]
در دوره قاجار و پهلوی دوم هم تحولات بسیاری در زمینه ایجاد یتیم‌خانه رخ داد.[۲۶]
مؤسسه دارالایتام مهدیه همدان تأسیس در سال ۱۳۵۱ش،[۲۷] خانه نوباوگان محمدعلی مظفریِ تهران تأسیس در سال ۱۳۲۶ش،[۲۸] پرورشگاه مژدهیِ رشت، تأسیس در ۱۳۲۸ش[۲۹] از قدیمی‌ترین یتیم‌خانه‌های ایران به شمار می‌رود.
پس از انقلاب اسلامی، بر اساس مصوبه دولت در ۱۳۵۸ش، کلیه مراکزی که به نوعی در نگهداری و تربیت کودکان بی‌سرپرست و یتیم سهم داشتند، به وزارت بهداری و بهزیستی منتقل شدند. برخی دیگر از مکاتب ایتام نیز به دست افراد نیکوکار بنا شد.[۳۰]
طرح‌های حمایتی برای تکریم یتیم در ایران
در راستای تکریم و رفع مشکلات ایتام در جمهوری اسلامی ایران، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مشتمل بر سی و هفت ماده و هفده تبصره در سال ۱۳۹۲ش در مجلس شورای اسلامی تصویب و پس از تأیید شورای نگهبان به دولت ابلاغ شد.[۳۱]
کمیته امداد امام خمینی از سال ۱۳۷۸ش طرحی به نام اکرام ایتام راه‌اندازی کرد که هدف آن حمایت از کودکان یتیم و تأمین نیازمندی‌های آنان است.[۳۲] در این طرح، افراد نیکوکار با پذیرشِ حمایت مالی از یک یا چند یتیم در طول سال نسبت به رفع مشکلات مادی و معنوی آنان اقدام می‌کنند. گفته شده حدود یک میلیون حامی از سراسر کشور سرپرستی کودکان یتیم تحت پوشش کمیته امداد را برعهده گرفته‌اند.[۳۳]
برای مطالعهٔ بیشتر
- فرهنگ‌نامه یتیم‌نوازی، محمد محمدی ری‌شهری، مرتضی خوش نصیب، دارالحدیث. ۱۴۰۲ش.
پانویس
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱۸، ص۳۵۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۳، ص۱۵۳.
- ↑ انصاریان، زیبایی‌های اخلاق، قم، ص۳۲۵.
- ↑ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۱؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۴۵.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۲؛ مشکینی، مصطلحات الفقه، [بی‌تا]، ص۵۷۶.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم. ج۱۳، ص۱۵۳؛ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۰۴.
- ↑ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۶۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۱۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۲۸۰؛ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۳، ص۱۶۱.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۷؛ محسنی، نقش اسلام در عصر حاضر، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.
- ↑ محسنی، نقش اسلام در عصر حاضر، ۱۳۸۷ش، ص۸۹.
- ↑ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۷۱؛ انصاریان، زیباهای اخلاق، قم، ص۳۲۰.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، قم، ج۱۳، ص۱۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۶، ص۴۶۳؛ مکارم شیرازی، انوار هدایت، ۱۳۹۰ش، ص۳۸۸.
- ↑ انصاریان، زیبای اخلاق، قم، ص۳۲۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۵۸؛ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۱۸، ص۳۵۴.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۲۷۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۷، ص۱۱۳؛ مکارم شیرازی، از تو سؤال می‌کنند، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۱.
- ↑ معصومی، «دارالایتام»، ذیل مدخل.
- ↑ معصومی، «دارالایتام»، ذیل مدخل.
- ↑ غفاری‌راد، «مروری بر سابقه دارالایتام های غیردولتی در دوره قاجار»، ص۶۷.
- ↑ «معرفی و تاریخچه» دارالایتام مهدیه همدان.
- ↑ «تاریخچه»، خانه نوباوگان محمدعلی مظفری.
- ↑ «معرفی پرورشگاه مژدهی»، موسسه جمعیت حمایت ایتام.
- ↑ معصومی، «دارالایتام»، تهران، ذیل مدخل.
- ↑ «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «طرح اکرام»، سامانه اکرام.
- ↑ «طرح اکرام»، سامانه اکرام.
منابع
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- انصاریان، حسین، زیبایی‌های اخلاق، قم، دارالعرفان، بی‌تا.
- «تاریخچه»، خانه نوباوگان محمدعلی مظفری، بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی‌تا.
- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، مصحح: سید احمد حسینی، قم: کتاب‌خانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق: سید محمد تقى کشفى، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- «طرح اکرام»، سامانه اکرام، بازدید: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- علامه مجلسی، باقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، تحقیق: سید ابراهیم میانجی، محمد باقر بهبودی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، بازدید: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- غفاری‌راد، فیروزه، «مروری بر سابقه دارالایتام های غیردولتی در دوره قاجار»، تاریخ روایی، شماره ۲۰ و ۲۱، سال ششم، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- قرائتی، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- محسنی، شیخ محمد آصف، نقش اسلام در عصر حاضر، کابل، بینا، ۱۳۸۷ش.
- مدرسی، سید محمد تقی، تفسیر هدایت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، [بی‌جا]، [بی‌تا].
- مصباح یزدی، محمد تقی، پیام مولا از بستر شهادت، تدوین و نگارش: محمدمهدی نادری قمی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
- «معرفی پرورشگاه مژدهی»، موسسه جمعیت حمایت ایتام، بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «معرفی و تاریخچه» دارالایتام مهدیه همدان، بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- معصومی، محسن، «دارالایتام»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقی، قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین(ع)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، نوبت چاپ: سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، از تو سؤال می‌کنند، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان‌نژادی، قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۸۷ش.