تجری

تَجَرّی از اصطلاحات علم اصول، به این معناست که انسان اقدام به کاری کند که به باور وی از نظر شرعی حرام است، در حالی‌که در واقع آن کار حرام و خلاف شرع نباشد؛ مثل اینکه انسان می‌داند دزدی حرام است و پولی را بدزدد و بعدا معلوم شود که آن پول، مالِ خودش بوده است. نظر مشهور عالمان را بر حرام نبودن تجرّی دانسته‌اند.
برخی با استناد به حکم عقل، دربارهٔ حرام بودن تجرّی چنین استدلال کرده‌اند که کار مُتجری قبیح است و کار قبیح، استحقاق عقاب دارد و با توجه به ملازمه حکم شرع و عقل، کار متجری حرام است. در پاسخ گفته شده ملازمهٔ بین حکم عقل و شرع مربوط به جایی است که حکم عقل بر حُسن (نیکی) و قبح (زشتی) یک عمل، از خود آن عمل ناشی شود، نه اینکه برگرفته از امر و نهی شارع باشد.

مفهوم و جایگاه

تَجرّی به این معناست که انسان به باور خویش با دستور شارع مخالفت کند و کار حرامی را انجام دهد، در حالی‌که در واقع، آن کار حرام نبوده و خلاف شرعی انجام نداده باشد؛ مثل اینکه انسان مایعی را با این اعتقاد که شراب است بنوشد در حالی‌که آن مایع آب بوده است. یا با اینکه می‌داند سرقت از مال مردم حرام است، دست به این کار بزند، ولی بعد از مدتی معلوم شود که اموال خودش بوده است.

تجری در لغت به جرأت یافتن در برابر شارع معنی شده و طبق این معنا اعم از معصیت است؛ زیرا فرد گنهکار هم، در برابر شارع جرأت ارتکاب گناه پیدا می‌کند. ولی در تعریف اصطلاحی، آن را مفهومی جدا از معصیت می‌دانند؛ زیرا در معصیت -بر خلاف تجری- فرد در واقع نیز با فرمان خدا مخالفت می‌کند.

موضوع تجرّی از مباحث مشهور در منابع اصولی و حقوق اسلامی قلمداد شده و با توجه به وجود مباحث عقلی در این موضوع، در نظام‌های حقوقی غیر اسلامی نیز، آن را قابل استفاده دانسته‌اند. گفته شده، موضوع تجری در حوزه اخلاق و بایدها و نبایدهای اخلاقی نیز جاری است؛ مثلا انسان به قصد مخالفت با یک وظیفه اخلاقی، اقدامی انجام دهد، ولی در واقع، مخالفتی صورت نگیرد.

در اینکه تجری عنوانی برای نیت و ارادهٔ قلبی است یا به خود فعل خارجی گفته می‌شود، اختلاف نظر است؛ برخی آن را همان اراده و تصمیم بر معصیت -همراه با عمل- دانسته و برخی آن را عملی شمرده‌اند که با اعتقاد به مخالفتِ شارع انجام می‌گیرد. طبق قول اول تجرّی صرفا بیان‌گر طینت بد و قُبح فاعلی مُتَجرّی (مرتکب تجرّی) است و طبق قول دوم تجری بر قُبح فعلی و حُرمت کار او دلالت دارد.

حکم تجری و مستند آن

در اینکه تجرّی حرام است یا نه اختلاف است. نظر مشهور عالمان را بر حرام نبودن تجرّی دانسته‌اند. دو بحث کلی دربارهٔ حکم تجرّی مطرح شده است؛ یکی اینکه آیا با وجود حکم عقلی برای تجری، اصلا ممکن است شارع نسبت به تجری حکمی داشته باشد؟ و بحث دیگر دربارهٔ حکم حرمت آن است.

امکان وجود حکم شرعی برای تجرّی

کسانی که می‌گویند تجری می‌تواند حکم شرعی داشته باشد، معتقدند، بنابر حکم عقل، کار مُتجری قبیح است و کار قبیح، استحقاق عقاب دارد و با توجه به ملازمه حکم شرع و عقل، شارع می‌تواند در اینجا حکم داده و بگوید کار متجری حرام است. بر این نظر اشکالاتی گرفته شده از جمله اینکه ملازمهٔ بین حکم عقل و شرع مربوط به جایی است که حکم عقل بر حُسن و قبح، از خود عمل ناشی شود؛ مثل نیکویی راست‌گویی و زشتی دروغ‌گویی، نه اینکه حکم عقل برگرفته از امر و نهی شارع باشد. اشکال دوم اینکه غرض از حکم شرع نهی از تجری است، حال اینکه این غرض با حکم عقل ثابت می‌شود، پس با پذیرش حکم شرع دربارهٔ تجری، حکم عقل در این زمینه لغو خواهد بود.

دلیل حرام بودن تجری و پاسخ آن

با فرض امکان جعل حکم شرعی برای تجرّی، این سؤال مطرح شده که آیا دلیلی برای اثبات حرمت آن وجود دارد؟ از جمله دلایل در این زمینه به دو دسته از احادیث استناد شده است؛ دسته اول احادیثی عام که به طور کلی از اهمیت نیت در مقایسه با عمل سخن‌گفته‌اند. دسته دوم احادیثی خاص که از نقش نیت سوء و رضایت به ارتکاب کار زشت سخن گفته؛ مثل این روایت که از پیامبر(ص) نقل شده است: کسی که به اقدام گروهی راضی باشد مثل آن است که در زمرهٔ آنهاست. پس متجری نیز باید به جهت سوء نیتش عقاب شود.

در پاسخ گفته شده دلالت احادیث بر حرمت تجری پذیرفته نیست؛ زیرا احادیثِ دال بر عقاب با احادیثِ دال بر بخشش چنین افرادی در تعارض هستند و این سبب عدم اعتبار آن احادیث است. در جمع بین این روایات، آخوند خراسانی از عالمان اصولی معتقد است، میان استحقاق عقاب متجرّی و احادیث دال بر بخشش او منافاتی نیست؛ زیرا مکن است متجری استحقاق عقاب داشته باشد، ولی مورد بخشش قرارگیرد.