علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (درگذشت ۳۲۹ق)، معروف به اِبْن بابَوَیه‌ْ، فقیه و محدث شیعه و مرجع دینی مردم قم و اطراف آن بوده است. وی پدر حسین بن علی بن بابویه و شیخ صدوق است. از شیخ صدوق و پدرش با عنوان صدوقین یاد می‌شود.
| فقیه، محدث و مرجع دینی مردم قم | |
 مقبره ابن بابویه در قم | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ وفات | سال ۳۲۹ق |
| شهر وفات | قم |
| خویشاوندان سرشناس | شیخ صدوق(پسر) حسین بن علی بن بابویه(پسر) |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | کتاب الشرایع • کتاب الامامة و التبصرة من الحیره • قرب الاسناد و ... |
خاندان بابویه
بابْوَیه یا بابُویه که نام جد بزرگ اوست،[۱] یک نام کهن ایرانی است که در روزگار پس از ظهور اسلام نیز افرادی به این نام موسوم بوده‌اند.[۲] ابن بابویه مؤسس خاندانی دانشور بوده است که افراد آن تا اواخر سده ۶ ق/۱۲ م معروف بوده‌اند و منتجب الدین آخرین دانشمند این خاندان نیز همین کنیه و نام ابوالحسن علی بن بابویه را داشته است.[۳]
بحرانی شرح حال افراد این خاندان را در کتابی به نام فهرست آل بابویه و علماء البحرین گرد آورده است.
زندگی نامه
از زندگی ابن بابویه جز مواردی معدود، اطلاعی در دست نیست. این موارد هم مربوط به نامه امام حسن عسکری(ع) خطاب به ابن بابویه، دیدار او با حسین بن منصور حلاج (درگذشت: ۳۰۹ق/ ۹۲۲م) و یادی از سفرهای او به بغداد است. نامه امام حسن عسکری(ع) به ابن بابویه، با توجه به تاریخ وفات امام، بر درازی عمر او دلالت دارد.
دیدار ابن بابویه با حلاج در قم بوده است. طبق این حکایت، حلاج خود را سفیر و خلیفه مهدی موعود و دارای کرامات می‌دانسته و در ملاقات با ابن بابویه مورد خشم وی قرار گرفته و از قم اخراج شده است.
سفرهای ابن بابویه
در منابع تاریخی، سه سفر ابن بابویه به عراق ذکر شده است؛ نخستین سفر احتمالا اندکی پس از وفات محمد بن عثمان (۳۰۵ق) بوده است[۴]، سفر دوم در ۳۲۶ق/۹۳۸م که تلعکبری از او استماع حدیث کرده است[۵] و آخرین سفر او به بغداد در ۳۲۸ق/۹۴۰م بوده که ابوالحسن عباس بن عمر کلوذانی معروف به ابن ابی مروان از او اجازه گرفته است.
وفات و مدفن
بر اساس قول مشهور تاریخ‌نگاران، علی بن بابویه در سال ۳۲۹ق در قم درگذشت. مزار او در کنار مزار پسرش حسین، در نزدیکی قبرستان شیخان قم است. نجاشی و چند تن دیگر، وفات او را در بغداد و در سال ۳۲۸ قمری دانسته‌اند.[۶]
جایگاه علمی و اجتماعی
ابن ندیم می‌نویسد که علی بن حسین از فقیهان و ثقات شیعه بوده است.[۷] ابن بابویه علاوه بر داشتن مقام علمی، مردی بازرگان و صاحب مکنت نیز بوده و حجره و دفتر داشته است.[۸]
فرزندش، معروف به شیخ صدوق از او به عنوان یکی از مشایخ روایات خویش یاد کرده است.[۹]
ابن بابویه فقیهی معتمد، جلیل[۱۰]، شیخ و پیشرو قمی‌های روزگار خویش بود.[۱۱] شهید اول در کتاب ذکری نوشته است: اصحاب ما در مواردی که متن حدیث در دسترس نبود و یا اینکه در متن حدیث شبهه‌ای به نظر می‌رسید، به فتاوای او در کتاب الشرایع (رساله) رجوع می‌کردند. چون اعتماد و اطمینان کاملی به او داشتند.[۱۲]
نقل روایت
ابن بابویه از گروهی چون عبدالله بن حسن مؤدب، علی بن موسی کمیدانی[۱۳]، سعد بن عبدالله[۱۴]، محمد بن یحیی، علی بن حکم[۱۵] روایت کرده است. فهرستی از نامهای مشایخ او در مدخل بحار الانوار[۱۶] آمده است.
در شمار کسانی که از او روایت کرده‌اند، علاوه بر دو فرزندش ابوجعفر محمد صدوق و ابوعبدالله حسین، از محمد بن احمد بن داوود و هارون بن موسی تلعکبری و سلامه بن محمد نیز نام برده‌اند.[۱۷]
تألیفات
ابن بابویه دانشمندی پر تألیف بوده است. چنانکه ابن ندیم[۱۸] به خط شیخ صدوق دیده است که او ۱۰۰ تألیف پدر خویش را به شخصی اجازه داده بوده است.
نجاشی تألیفات او را چنین برشمرده است:
- الوضوء
- الصلوه
- الجنائز
- الامامه و التبصره من الحیره
- الاملاء
- نوادر کتاب المنطق
- الاخوان
- النساء و الولدان
- الشرایع که برای فرزندش فرستاده است.
- التفسیر
- النکاح
- مناسک الحج
- قرب الاسناد
- التسلیم
- الطب
- المواریث
- المعراج.
تردید در انتساب کتاب الامامة و التبصرة من الحیرة به ابن‌بابویه
آقا بزرگ تهرانی معتقد است کتاب الامامة و التبصرة ابن بابویه، غیر از کتابی است به همین نام که مجلسی در مجلدات ۱۶ و ۱۷ بحار الانوار از آن استفاده کرده، زیرا در آن روایاتی از راویان پس از او آمده است.[۱۹] منزوی می‌نویسد که نسخه‌ای از این کتاب در اصفهان موجود است.[۲۰]
تشابه مطالب رساله الشرایع با کتاب فقه الرضا
به علت تشابه مطالب رساله الشرایع با کتاب فقه الرضا، برخی این دو را یکی دانسته‌اند[۲۱] و محدث نوری علت انتساب آن را به امام رضا علیه‌السلام تشابه نام مؤلف شرایع با نام آن امام یعنی ابوالحسن علی بن موسی(ع) دانسته است.[۲۲] نسخه‌ای از این کتاب در کاظمین در کتابخانه سید حسن صدر به خط محمد بن مطرف شاگرد محقق حلی موجود بوده است.[۲۳]
مقدس اردبیلی قرب الاسناد را به خط مؤلف داشته است.[۲۴]
نسخه‌های خطی از مناظره او با رکن‌الدوله[۲۵] و محاوره او با محمد بن مقاتل رازی[۲۶] موجود است. بحرانی نسخه‌ای از کتاب الکَرّ و الفَرّ منسوب به او را در اصفهان دیده[۲۷] و افندی اصفهانی می‌نویسد که الکرّ و الفرّ همان رساله مناظره با محمد بن مقاتل رازی است و به نسخه‌ای از آن در کازرون اشاره می‌کند[۲۸]، اما خوانساری این انتساب را رد می‌کند و تصریح دارد که الکر و الفر از ابن ابی عقیل است.[۲۹]
فرزندان
ابن بابویه ۳ پسر داشت:
محمد و حسین که از فقیهان برجسته بودند و حسن که مردی عابد و زاهد بود و با مردم ارتباط چندانی نداشت.[۳۰]
ابوالحسن علی بن بابویه را نیز صدوق خوانده‌اند.[۳۱]
پانویس
- ↑ ابْنُ بابُویه و ابْنُ بابِوَیه خوانده می‌شود (ر.ک: لغتنامه دهخدا، ذیل واژه ابن بابویه). البته عموم مردم فارس‌زبان، نون در ابن را با کسره تلفظ می‌کنند.
- ↑ یوستی (Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch,)، ص ۵۵
- ↑ نفیسی، سعید، مقدمه مصادقة الاخوان ابن بابویه، ج۱، ص۱۱-۲۸.
- ↑ ابن صدوق، محمد، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۷۶؛ نجاشی، احمد، رجال، ج ۱، ص ۱۸۴
- ↑ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۲، ص۲۸۳
- ↑ دائرة المعارف تشیع، ۱۳۶۶ش، ج ۱، ص ۳۰۶.
- ↑ ابن ندیم،الفهرست، بیروت، ص ۲۲۷
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، ص ۲۴۷- ۲۴۸
- ↑ صدوق، محمد بن علی، امالی، صص ۸۱، ۱۱۵
- ↑ حلی، حسن بن علی، رجال، ص۲۴۱
- ↑ نجاشی، احمد، رجال، ص ۱۸۴
- ↑ شهید اول، ذکری الشیعه، ص ۴-۵.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، امالی، صص ۸۱، ۱۱۵
- ↑ صدوق، محمد، ج۱، کمال الدین و تمام النعمة، ص ۱۹۱
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۳۰۲، و ج۶، ص۳۸
- ↑ دانشنامه؛ ربانی، عبدالرحیم، مدخل بحارالانوار مجلسی، ص ۷۶-۷۸
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱،ص۳۰۲؛ طوسی، محمد بن حسن، رجال، ص ۴۸۲؛ طوسی، محمد بن حسن، فهرست، ص ۱۵۷
- ↑ ابن ندیم،الفهرست، ص ۲۷۷
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۲، صص ۳۴۱-۳۴۲
- ↑ دانشنامه
- ↑ افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، ج۶، ص ۴۳
- ↑ نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل،ج۳، صص۳۳۶-۳۳۸
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۳، ص ۴۶
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۷، صص ۶۹-۷۰
- ↑ سید، خطی، ج۳، ص۱۰۹
- ↑ سید، خطی، ج۳، ص۲۱
- ↑ بحرانی، سلیمان، فهرست آل بابویه و علماء البحرین، ص ۴۳
- ↑ افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، ج۴، ص۶
- ↑ خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات،ج۴، ص ۲۷۵
- ↑ افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء،ج۴، ص ۱۱
- ↑ قس:آقابزرگ، الذریعه ج۲، ص ۳۴۱
منابع
- آقابزرگ، الذریعه.
- صدوق، محمد بن علی، امالی، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، ۱۳۰۱ق/ ۱۸۸۴م.
- ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات علامه.
- ابن ندیم، الفهرست، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
- افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
- بحرانی، سلیمان، فهرست آل بابویه و علماء البحرین، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- حلی، حسن بن علی، رجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
- خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
- دانشنامه؛ ربانی، عبدالرحیم، مدخل بحارالانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- سید، خطی.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، به کوشش ملاعلی اکبر کرمانی، تهران، ۱۲۷۱-۱۲۷۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الاحکام، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال، به کوشش سید کاظم کتبی، نجف ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰م.
- طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، به کوشش آقابزرگ تهرانی، نجف، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست؛ به کوشش محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
- نامه دانشوران.
- نجاشی، احمد، رجال، بمبئی، ۱۳۱۷ق/ ۱۸۹۹م.
- نفیسی، سعید، مقدمه مصادقه الاخوان، تهران، ۱۳۲۵ش.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق.
- Justi, Ferdinand, Iranisches Namenbuch, Marburg, 1895.
پیوند به بیرون