آیه اعتداء
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه اعتداء |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۹۴ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | فقهی - اخلاقی |
| درباره | مشروع بودن پاسخ به دشمنِ متجاوز، حتی در ماه حرام، مقابله به مثل |
آیه اِعْتِداء صد و نود و چهارمین آیه سوره بقره است. طبق این آیه با وجود حرام بودن جنگ در ماه حرام، پاسخ به دشمنِ متجاوز، حتی در ماه حرام نیز مشروع است. این آیه در پاسخ به رفتار توهینآمیز مشرکان با پیامبر(ص) در مراسم حجِ سال ششم هجری (پس از صلح حدیبیه) نازل شد. فقهیان مسلمان از این آیه، قاعده فقهی اعتداء را استنباط کردهاند. طبق این قاعده، که اگر کسی در مسجد الحرام جنایت کند در همانجا قصاص میشود؛ اما اگر کسی بیرون از مسجدالحرام مرتکب جنایت شود و به مسجدالحرام پناه ببرد، تا وقتی بیرون نیاید قصاص نمیشود.
متن آیه
﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ١٩٤﴾ [بقره:194]
﴿این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است و [هتک] حرمتها قصاص دارد پس هر کس بر شما تعدی کرد همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقواپیشگان است ١٩٤﴾
سوره بقره: آیه ۱۹۴
مفهومشناسی
واژه اعتداء برگرفته از کلمه عَدْو بهمعنای تجاوزگری به انگیزه سیطرهیافتن معنا شده است.[۱]
آیه اعتداء آیه ۱۹۴ سوره بقره درباره مشروع بودن تقابل با دشمن تجاوزگر در ماههای حرام است.[۲]
ماههای حرام به چهار ماه محرم، رجب، ذیالقعده و ذیالحجة گفتهاند که جنگیدن در آن حرام دانسته شده،[۳] اما جنگ دفاعی در این چند ماه بنابر این آیه جایز و مشروع دانسته شده است.[۴]
آیه به این نکته اشاره دارد که شکستن حرمت هر چیزی که در دین حرمت دارد از جمله ماه حرام، خانه خدا، جان، آبرو باعث میشود قصاص و تلافی کردن مشروع باشد.[۵] از نظر علامه طباطبایی سیر مطالب در آیه اعتدا اینگونه است که خداى سبحان قصاص در خصوص شهر حرام را تشريع كرده (الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ ) براى اينكه قصاص در تمامى حُرُمات(چیزهایی که هتک آن حرام و تعظیمش واجب است) را تشريع كرده (وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ ۚ ) كه شهرحرام هم يكى از آنهاست و خداوند قصاص در تمامی حرمات را تشريع كرده بدان جهت كه تجاوز در مقابل تجاوز را با رعايت برابرى تشريع نموده است.( فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ)به عبارت دیگر حرام بودن قصاص در ماه حرام نمونهای از یک مصداق تحت قانون عام و کلی جواز قصاص در همه حُرُمات است و این قانون عام خود نیز تحت قانونی فراگیرتر و عامتر بنام قانون مقابله به مثل قرار دارد. [۶]
شأن نزول
در سال ششم هجرت که پیمان صلح حدیبیه امضا شد پیامبر(ص) و اصحاب برای شرکت در مراسم حج به منطقه حدیبیه رسیدند. مشرکان در آنجا با اهانت به پیامبر و اصحاب و پرتاب سنگ و تیر به آنان، مانع ورود مسلمین به مکه شدند. به تلافیِ این رفتار مشرکان و عدم رعایت حرمت ماه ذی القعده، این آیه نازل شد.[۷]
قاعده فقهی
آیه اعتدا در ابواب متعدد فقهی از جمله حج، جهاد، قصاص، غصب و بیع مورد استناد قرار گرفته است.[۸] از این آیه قاعده فقهی اعتداء برداشت شده است.[۹]صاحب جواهر با استناد به آیه اعتداء و روایاتی که در توضیحش وارد شده بر این باور است که حتی مقابله به مثل در ماههای حرام برای جنگِ با مشرکان جایز است. [۱۰] این قاعده در احکام مربوط حج بدینگونه است که اگر کسی در حرم مرتکب جنایتی شود در همانجا قصاص میشود و با او مقابله به مثل میشود زیرا حرم را هتک کرده است، ولی اگر در بیرون از محدوده حرم مکه مرتکب جنایت شود و بعد به حرم خدا پناه ببرد، تا وقتی از حرم بیرون نیاید، قصاص نمیشود. البته از نظر خوراکی و مانند آن در مضیقه و فشار قرار میگیرد تا مجبور به بیرون آمدن از حرم بشود. [۱۱]امام صادق(ع) در روایتی با استشهاد به آیه اعتداء حکمتِ اقامه حد بر چنین شخصی را حرمت شکنی او نسبت به حرم دانسته است.[۱۲]
نکاتی از آیه
نویسنده تفسیر نور نکاتی را از آیه برداشت کرده که برخی از آنها عبارتند از: یکسان نبودن همهى زمانها و لزوم حفظ حرمت برخی ماهها، تقدم حفظ اسلام و جان مسلمانان بر حفظ احترام مکانها و زمانها، لزوم رعایت عدالت حتی در برخورد با دشمنان، بهرهمندی از امدادهای الهی درصورت پایبندی به تقوی حتی به هنگام جنگ. [۱۳]
پانویس
- ↑ مختار عمر، معجم اللغة العربیة المعاصرة، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۱۴۷۲.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، الاعلمی، ج۲، ص۶۳.
- ↑ مشکینی، تفسیر روان، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۳۰
- ↑ برجی، ترور و دفاع مشروع، ۱۳۸۶ش، ص۵۲.
- ↑ مشکینی، تفسیر روان، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۰۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۲، ص۶۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، الاعلمی، ج۲، ص۶۳.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۴۴۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۲۱، ص۳۲؛ طوسی، الخلاف، نشر اسلامی، ج۵، ص۱۹۳؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۶۰.
- ↑ کاشف الغطاء، أنوار الفقاهة (کتاب المکاسب)، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۲۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۳ش، ج۲۱، ص۳۲.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۴۴۱.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۴۱۹.
- ↑ قرائتی ، تفسیر نور، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، ۱۳۸۳ ش، ج۱، ص۳۰۵.
منابع
- برجی، یعقوبعلی، ترور و دفاع مشروع، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، موسسه آل البیت، ۱۳۷۴ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق و تعلیق و گرد آوری: حسن خرسان، علی آخوندی، محمد آخوندی، تهران، ناشر: دار الكتب العلمية، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، بیروت، الاعلمی، بیتا.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، نشر اسلامی، بیتا.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- کاشفالغطاء، حسن، أنوار الفقاهة (کتاب المکاسب)، نجف، کاشف الغطاء العامه، ۱۴۲۲ق.
- مختار عمر، احمد، معجم اللغة العربیة المعاصرة، بیجا، عالم الکتاب، ۱۴۲۹ق.
- مشکینی، علی، تفسیر روان، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
- نجفی، محمدحسن، جَواهر الکلام فی شرحِ شرائعِ الاسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دارُ اِحیاء التُّراثِ العربی، ۱۹۸۱م.