عرش

عَرش یا جایگاه الهی، مفهومی قرآنی است که بنابر اعتقاد شیعه مقصود از آن، علم، تدبیر یا حاکمیت الهی است. ظاهرگرایان عرش را مکان نشستن خداوند می‌دانند. اشاعره معتقدند باید به عرش ایمان داشت اما درباره معنای آن سکوت کرد. عرش در ادیان دیگر به معنای آسمان و تخت الهی آمده است.

مفهوم‌شناسی و کاربرد قرآنی

عرش در لغت به‌معنای «تخت پادشاه» یا «چیزی که دارای سقف باشد» است. واژهٔ عرش ۲۱ بار در قرآن به خدا نسبت داده شده است. آیهٔ ۱۲۹ سورهٔ توبه به عظمت عرش الهی اشاره می‌کند. در چند آیه، اِستوای خدا بر عرش مطرح شده است. در آیاتی دیگر، از فرشتگانی یاد شده که اطراف عرش، مشغول تسبیح‌گفتن‌اند یا حاملان عرش هستند. در آیهٔ ۷ سورهٔ هود نیز آمده است که عرش الهی بر روی آب قرار دارد.

ویژگی‌های عرش در روایات

روایات گوناگونی دربارهٔ عرش وجود دارد؛ از جمله این‌که فرشتگان مقرب الهی عرش را حمل می‌کنند و تمثال تمام موجودات جهان در عرش وجود دارد یا این‌که جملهٔ «لا اله الّا اللّه، مُحَمَّدٌ رَسول‌اللّه، علیٌ امیرالمؤمنین» بر روی عرش نوشته شده است. در حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده است در سفر معراج، هنگامی که به عرش نگاه کردم، مشاهده کردم همه معصومان در طرف راست عرش قرار دارند. در بعضی از روایات نیز وارد شده که عرش، علم بی‌پایان پروردگار است.

از دیدگاه روایات، عرش بسیار باعظمت است و تمام موجودات در مقابل عرش، مانند حلقه‌ای در بیابانی پهناورند. همچنین فاصلهٔ بین هریک از ستون‌های عرش، به‌اندازه‌ای است که هزار سال طول می‌کشد تا پرندهٔ تیزپروازی بتواند از ستونی به ستون دیگر آن برود. عرش از کرسی بزرگ‌تر است. خداوند عرش را از نور خلق کرده است و هیچ‌کدام از مخلوقات نمی‌توانند به آن نگاه کنند.

دیدگاه‌های مختلف درباره عرش

آیات مربوط به عرش و کرسی، از متشابهات قرآنی هستند و عالمان مسلمان دیدگاه‌های متفاوت و فراوانی دربارهٔ آن‌ها دارند. برخی از آن‌ها به‌شرح زیر است:

نامعلوم بودن معنای عرش

از دید برخی از گروه‌های اهل‌سنت، مانند اشاعره و اهل‌حدیث، به مفاهیمی مانند عرش و کرسی تنها باید ایمان آورد و از تفکر دربارهٔ آن‌ها پرهیز کرد. اینان می‌گویند به‌گفتهٔ قرآن، خداوند بر عرش قرار دارد؛ ولی چگونگی آن برای ما مشخص نیست. برای مثال، مالک بن اَنَس دربارهٔ معنای نشستن خداوند بر عرش می‌گوید: «معنای نشستن مشخص است؛ اما چگونگی آن قابل‌فهم نیست و سؤال‌پرسیدن دربارهٔ آن بدعت و ایمان‌آوردن به آن واجب است.»

مادی و مکانی بودن عرش

ظاهرگرایان و حشویه از «عرش» معنای ظاهری‌اش را فهمیده و آن را همان تخت مادی دانسته‌اند. آن‌ها معتقدند خداوند تختی بزرگ دارد که بر آن می‌نشیند و جهان را اداره می‌کند. همچنین می‌گویند عرش به‌اندازه چهار انگشت از چهار طرف گسترده است و در زير خداوند، صدايى مانند رحل آهن مى‌دهد.

عده‌ای از فلاسفه مسلمان، ازجمله ملا هادی سبزواری، نیز با استناد به «هیئت بطلمیوسی»، عرش الهی را «فلک‌الافلاک» می‌دانستند که همان فلک نُهم در نظام فلسفی یونان بوده است. برخی از جسم‌گرایان معتقدند عرش و کرسی دو جسم وسیع و بزرگ کیهانی‌اند. کسانی نیز گفته‌اند عرش و کرسی همان سیاره‌های زُحَل و مشتری هستند.

تمثیلی بودن معنای عرش

معتزله و گروهی از مفسران شیعه معتقدند چیزی به نام عرش در خارج وجود ندارد و عرش الهی کنایه از امور دیگری است. اما در این‌که کنایه از چیست، دیدگاه‌های متفاوتی هست: عده‌ای می‌گویند کرسی کنایه از دنیای مادی و عرش کنایه از جهان مافوق ماده است. شیخ صدوق عرش را به علم بی‌پایان پرودگار تفسیر کرده است. برخی دیگر نیز آن را کنایه از فرمانروایی، حاکمیت و مالکیت خداوند می‌دانند.

علامه طباطبایی معتقد است عرش مرحله تکامل یافته‌ای از عوالم وجود و مرکز فرماندهی جهان و محل صدور دستورات الهی است و نشستن خداوند بر عرش نیز کنایه از تدبیر جهان و علم او به تمام امور است.

عرش در ادیان دیگر

عرش الهی در ادیان دیگر نیز مطرح شده است. مثلاً در کتاب مقدس آمده است به آسمان قسم نخورید؛ زیرا آسمان همان عرش خداست. همچنین از آن به تختی یاد شده که چرخ‌هایی دارد و خداوند بر آن نشسته و عرش و چرخ‌های آن از آتش ملتهب‌اند. در جای دیگری از این کتاب، از فرشتگانی یاد شده که بر سریر (عرش) الهی نشسته‌اند. همین‌طور بیان شده است ملائکهٔ سَرّافین در اطراف تخت پروردگار، به تسبیح او مشغول‌اند.

جستارهای وابسته

• لوح محفوظ
• قلم
• نون
• کرسی

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع