معالم العلماء (کتاب)

معالم العلماء

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمد بن علی ابن شهر آشوب
موضوع	رجال
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد

مَعالمُ العُلَماء فی فهرست کُتُب الشیعَة و أسماء المُصنّفین‌ قَدیما و حَدیثا کتابی رجالی به زبان عربی تألیف ابن شهر آشوب (متوفای ۵۸۸ق) است. وی در این کتاب که تتمیم الفهرست شیخ طوسی است، نام ۶۰۰ کتاب از تألیفات شیعه و نویسندگان آنها را می‌برد. آقا بزرگ تهرانی در الذریعة از کتابی با عنوان «رجال ابن شهر آشوب» نام می‌برد که معتقد است غیر از کتاب معالم العلماء است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: ابن شهرآشوب

ابو عبدالله محمد بن علی بن شهر آشوب سَرَوی مازندرانی (۴۸۸/۹ - ۵۸۸ق) معروف به ابن شهر آشوب و ملقب به «رشیدالدین» و «عزّالدین» از فقها، محدثان و عالمان بزرگ شیعه از قرن ششم هجری است. او در ساری به دنیا آمد و برای ادامه تحصیل به بغداد رفت. وی صاحب تألیفات بسیاری نظیر المناقب و متشابه القرآن و مختلفه است.

تاریخ تألیف

این کتاب دیرتر از ۵۸۱ق تألیف نشده است؛ چراکه مؤلف در اجازه‌اش به ۱۵ جمادی‌الثانی سال ۵۸۱ق برای شیخ جمال الدین ابوالحسن علی بن شعره حلّی جامعانی از کتاب معالم العلماء یاد کرده است. و معروف است که کتاب معالم العلماء و کتاب فهرست شیخ منتجب الدین از حیث زمان تألیف به یکدیگر نزدیک‌اند و هر دو کتاب ذیل و متمم فهرست شیخ طوسی می‌باشد.

انگیزه نگارش

ابن شهر آشوب معالم العلماء را در فهرست کتب شیعه و نام‌های نویسندگان آنها چه کتب قدیمی و چه کتب جدید نگاشته است. به گفته او اگر چه ابو جعفر محمد طوسی در آن زمان، کتاب بی‌نظیری در این باب نوشت، ولی باید گفت در این کتاب، مختصر مطالب اضافی و فوایدی هست که می‌تواند تتمه‌ای بر کتاب شیخ طوسی باشد. مؤلف در این کتاب در حدود ششصد کتاب بر آنچه شیخ طوسی گردآوری کرده بود افزوده و به مواردی که در کتاب شیخ محذوف است اشاره کرده است.

ساختار کتاب

ابن شهرآشوب هر چند کتاب فهرست شیخ طوسی را بی نظیر و دارای زوائد و فوائدی دانسته ولی کتاب خودش را متمم کتاب شیخ طوسی دانسته زیرا که حدود ۶۰۰ مصنف دیگر را به کتاب شیخ افزوده است. ابن شهر آشوب در ادامه مقدمه، تاریخچه فهرست‌نویسی و کتاب‌نویسی را آورده و سخن ابوحامد محمد غزالی را که گفته اولین کسی که در اسلام کتاب نوشته ابن جریج بوده نقد کرده و معتقد است اولین مُصنّف(نویسنده وجمع آوری کننده کتاب) در اسلام امیرالمؤمنین(ع) به جهت جمع آوری قرآن است، سپس سلمان، ابوذر، اصبغ بن نباته، عبیدالله بن ابی رافع و امام زین العابدین(ع) به سبب صحیفه کامله سجادیه می‌باشند و آنگاه به نویسندگان اصول اربعمائه اشاره می‌کند.
ساختار کتاب بعد از مقدمه چنین است:

• ابتدا نام مُصَنّفان (نویسندگان) بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.
• فصلی در معرفی آنانی که به کنیه شان شناخته می‌شوند.
• فصلی در شناسایی آنانی که به لقب یا قبیله یا شهری معروف‌اند.
• فصلی در ذکر کتاب‌هایی که نویسنده آنها مجهول است. این فصل بخش پایانی فهرست است و ۲۳۰۱ عنوان کتاب از ۱۰۳۱ نویسنده را معرفی کرده است.
• دو فصل در: ۱. معرفی شعرای اهل بیت(ع) در چهار فصل «مجاهرین» (بی‌باکان)، «مقتصدین» (معتدلان)، «سادات»، «صحابه و تابعین»؛ ۲. معرفی اصحاب ائمه(ع) در دو فصل «مُتقین» و «مُتکلّفین».

آغاز کتاب با نام ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی است. وی ساکن اصفهان بوده و نام برخی از کتاب‌هایش عبارتند از: المغازی، المبتدأ، الاحداث، التاريخ، السقيفة، الشورى اخبار عمر، اخبار عثمان، الدار، مقتل عثمان، النهروان، الردة، بيعة أميرالمؤمنين عليه‌السلام، الجمل، صفين الغارات، حرورا، مقتل أمير المؤمينن رسائل أميرالمؤمنين عليه‌السلام واخباره وحروبه قيام الحسن بن علي عليه السلام، مقتل‌الحسين عليه‌السلام، فدك، المودة في ذي‌القربى، ما نزل من القرآن في أميرالمؤمنين عليه السلام. پایان بخش کتاب معرفی افرادی است با عنوان متکلفین در فصلی مستقل که عبارتند از: حسان بن ثابت، مروان بن أبي حفصه و پسرش محمود، اشجع سلمى، ابو بديل تميمي، ابراهيم بن عباس، منصور الفيه و مغربي.

ویژگی‌ها

برخی از ویژگی‌های کتاب چنین است:

1. در این کتاب ۴۳ نفر توثیق شده‌اند؛ از جمله: ابراهیم بن صالح الانماطی الکوفی، ابراهیم بن عبدالحمید، اسماعیل بن مهران، اسماعیل بن شعیب العریشی، اسماعیل بن عمار.
2. مؤلف تعداد ۶۷ نفر که اصل دارند ذکر کرده است؛ از جمله: ابراهیم بن مهزم الاسدی، ابراهیم بن عثمان ابو الخزاز الکوفی، ابراهیم بن أبی البلاد، ابراهیم بن یحیی، ابراهیم بن عمیر الیمانی.
3. طبقه ۵۳ نفر را ذکر کرده است.
4. ابداع یا به کارگیری عبارت‌های خاص، مثل: مَجفُوّ الروایة (به روایتش اعتنا نشده است)، مِن غِلمان العیاشی (از دست پروردگان عیاشی است)، الزکاة علی نسق الفقه (کتابی به نام زکاة دارد که به روش فقه نگاشته است)، له کتاب الرحمة مثل کتاب سعد بن عبدالله (دارای کتابی به نام الرحمة است مانند کتاب سعد بن عبدالله)، له کتاب مُعَوّل علیه (دارای کتابی قابل اعتماد است)، من أجلّاء الکُتّاب (از بزرگان نویسنده).
5. گاهی احوال و مذهب راوی ذکر شده، مثلا نوشته شده است: ابراهیم بن اسحاق النهاوندی، ‌متهم است؛ ابراهیم بن عبدالحمید، ‌واقفی مذهب است؛ اسماعیل بن عمار، فحطی مذهب بود؛ احمد بن علی ابوالعباس، متهم به غلو است.
6. علی‌رغم این که کتاب درباره فهرست آثار و مؤلفان شیعه است، تعدادی از علمای اهل سنت را - که کتاب‌هایی درباره اهل بیت یا شیعه داشته‌اند- نیز ذکر کرده است، مثل:

• «الحافظ أبونعیم أحمد بن عبدالله الاصفهانی» عامی مذهب است، اما کتابی به نام منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین و ما نزل فی القرآن فی امیرالمؤمنین(ع) دارد.
• ابو صالح احمد بن عبدالملک المؤذن عامی مذهب است، ‌ولی کتابی به نام الاربعین فی فضائل الزهراء(س) دارد.
• «علی بن محمد المدائنی» عامی‌مذهب است، کتاب‌هایش نیکوست. از جمله: السیرة فی مقتل الحسین(ع).
• «عباد بن یعقوب الرواجنی» عامی‌مذهب است، کتابی در اخبار حضرت مهدی(ع) دارد که آن را «مسند» نامیده است.

موقعیت و جایگاه

علامه حلی صاحب «خلاصة الاقوال»، شیخ حر عاملی صاحب امل الآمل، سید مصطفی تفرشی صاحب نقد الرجال، میرزا محمد استرآبادی، علامه مجلسی،ابو علی حائری، محمد باقر خوانساری و دیگران از این کتاب به عنوان منبع استفاده کرده‌اند.

چاپ‌ها

سید محمدصادق آل بحرالعلوم در مقدمه‌ای که بر همین کتاب نگاشته و مطبعه حیدریه نجف آن را در سال ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م به چاپ رسانده است، می‌نویسد: این کتاب اولین بار در سال ۱۳۵۳ق، در تهران در ۱۴۱ صفحه به چاپ رسیده که شامل ۹۹۰ مورد ترجمه علما و تألیفات آنهاست و عباس اقبال آن را تحقیق کرده و تعلیقه‌هایی بدان افزوده است.
او همچنین می‌افزاید: کتابی که خود آن را تحقیق کرده با نسخه‌ای صحیح‌تر از نسخه اقبال مقابله شده که حاوی ۳۱ مورد ترجمه بیشتر از نسخه اقبال است.
از آنچه آل بحرالعلوم ذکر کرده بدست می‌آید که تنها دو چاپ از این کتاب وجود دارد، در حالی که تعداد آنها بیشتر است؛ همان گونه که آیت الله مرعشی گفته است که این کتاب اولین بار در لکنهوی هند و بار دوم در نجف اشرف و بار سوم در تهران به چاپ رسیده است.

پیوند به بیرون

• گذری بر کتاب «معالم العلماء»
• درباره تصحیح تازه معالم العلماء
• معرفی کتاب «معالم العلماء»