فلسفه مشاء

فلسفه مشاء

اطلاعات کلی
مؤسس	ارسطو
زمان پیدایش	پیش از اسلام
خاستگاه	یونان
اطلاعات علمی
شاخه علمی	فلسفه
رویکرد	عقلی و استدلالی
ویژگی‌ها	اصالت وجود، عقول عشره، روحانیة الحدوث و البقاء بودن نفس
اندیشمندان	کندی، فارابی، ابن سینا، ابن رشد، خواجه نصیرالدین طوسی
کتاب‌های مهم	الشفاء، الاشارات و التنبیهات، آراء اهل المدینة الفاضلة، الفصول المنتزعة، المعتبر و شرح الاشارات و التنبیهات
ردیه‌ها	تهافت الفلاسفة، مصارع الفلاسفة
مخالفان	ابوحامد غزالی، ابن تیمیه
مکاتب معروف
مکتب کلامی قم • مکتب کلامی بغداد • حکمت متعالیه • فلسفه اشراق • سایر مکاتب

فلسفه مَشّاء از مکتب‌های فلسفه اسلامی که برخلاف مکاتب دیگر مانند فلسفه اشراق و حکمت متعالیه، فقط بر عقل و استدلال عقلی مبتنی است. فلسفه مشاء، پیش از اسلام توسط ارسطو پایه‌گذاری شد و بعدها از طریق نهضت ترجمه وارد فرهنگ و محیط مسلمانان شد و توسط فیلسوفانی همچون ابُونَصْر فارابی و ابن سینا، نخستین فیلسوفان مسلمان مشائی، تکمیل و گسترده شد. ابن سینا را نماینده و رئیس فیلسوفان مسلمان مشائی و خواجه نصیرالدین طوسی را احیاگر فلسفه مشاء خوانده‌اند.

فلسفه مشاء را به دلیل اینکه در فرهنگ اسلامی رشد کرده و از معارف قرآن و سنت اسلامی بهره برده است، اسلامی دانسته‌اند. گفته شده فلسفه مشاء پس از اسلام با فلسفه مشاء پیش از اسلام، به لحاظ حجم و کیفیت مسائل متفاوت است؛ زیرا با ورود فلسفه مشاء به محیط اسلامی، فیلسوفان مسلمان، تلاش کردند آن را با اصول اسلامی سازگار کنند و از اصول اسلامی برای گسترش آن بهره ببرند.

برخی از اصول فلسفیِ فلسفه مشاء عبارتند از: باور به اصالت وجود، عُقُول عَشَرَه، تقسیم موجودات به واجب و ممکن، روحانیّة الحُدوث و البَقاء بودن نفس. همچنین مسائلی همچون تفکیک وجود و ماهیت، مسئله وجوب، امکان و امتناع، تبیین و اثبات وجود خدا و صفات او، چگونگی آفرینش و نظام طولی جهان، مباحث مربوط به علت فاعلی و غایی را از جمله ابتکارات فلسفه مشاء شمرده‌اند.

تفاوت اصلی فلسفه مشاء، اشراق و حکمت متعالیه را در روش آنها دانسته‌اند؛ در فلسفه مشاء فقط از عقل و استدلال عقلی استفاده می‌شد؛ اما در فلسفه اشراق، افزون بر استدلال عقلی، شهود و اشراق نیز برای کشف حقایق به کار می‌رفت. در حکمت متعالیه در کنار عقل و اشراق، از منابع عرفانی و وحیانی نیز استفاده می‌شود.

فلسفه مشاء با منتقدانی از فلاسفه و متکلمانی همچون ابوحامد غزالی، محمد بن عبدالکریم شهرستانی، ابوالبرکات بغدادی، فخر رازی، شیخ اشراق روبرو بوده است. غزالی کتاب تَهافُت الفَلاسَفة را در نقد حکمت مشاء نوشت و در آن فلاسفه مشاء همچون فارابی و ابن سینا را در سه مسئله قدم عالم، انکار علم خدا به جزئیات و انکار معاد جسمانی، تکفیر کرد.

چیستی و جایگاه

فلسفه مَشّاء را یکی از سه مکتب مهم و مشهور فلسفه اسلامی و به معنای پیروی از فلسفه ارسطو دانسته‌اند. گفته شده در قرون وسطی، فلسفه‌هایی که در اروپا مطرح می‌شد، صبغه مشائی داشتند و متأثر از کتاب‌های ابن‌سینا بودند همچون فلسفه توماس آکوئیناس، فیلسوف و متکلم مسیحی قرن سیزدهم میلادی.

از نظر برخی، مشائی به پیروان ارسطو که کل فلسفه‌شان بر مبنای فلسفه ارسطو تدوین شده،‌ گفته می‌شود. به گفته برخی از فلسفه‌پژوهان، مشاء یا مشائیان در ادبیات فلسفی ایران و جهان اسلام به ارسطو، پیروان یونانی او، ابن‌سینا و پیروان ابن‌سینا گفته می‌شود و کم و بیش درباره فارابی و کِنْدی نیز به کار می‌رود. بعضی از فلسفه‌پژوهان معتقدند در جهان اسلام،‌ مشائی به معنای عقل‌گرای محض وجود ندارد؛ زیرا آثار پیروان مشائی همچون فارابی و ابن‌سینا خالی از اشراق و استناد به کتاب و سنت نیست. ازاین‌رو، مشائی در عالم اسلام را به معنای کسی که در تفکر اسلامی بیشترین اتکایش به عقل و تفکر نظری است، معنا کرده‌اند.

وجه نامگذاری

گفته شده نامیده شدن فلسفه ارسطو به مشاء به این سبب است که ارسطو تعالیم خود را در حال راه رفتن به شاگردانش می‌آموخت. ازاین‌رو، پیروان او را مشائی می‌گفتند. به گفته غلامحسین ابراهیمی دینانی، فیلسوف مسلمان معاصر ایرانی، چون ارسطو در باغ راه می‌رفت و با خودش حرف می‌زد، فلسفه ارسطو را فلسفه مشاء می‌گویند. ازاین‌رو، گفته شده که مشاء نامیدن فلسفه ارسطو و ارسطوئیان مربوط به روش آنها نیست؛ بلکه به شیوه ارائه درس ارسطو یا محل تدریس او بازمی‌گردد. البته از نظر بعضی از محققان، اصطلاح مشائی نزد متفکران مسلمان بیشتر به معنای استدلالی و اهل بحث (در مقابل شهود و اشراق) به کار رفته است. مشائی به معنای روش و دیدگاه اصحاب بیت الحکمة نیز گفته شده است. از نظر مرتضی مطهری، کلمه «استدلالی» می‌تواند روش فیلسوفان مشاء را بیان کند. ازاین‌رو، باید فلسفه مشاء را فلسفه استدلالی و پیروان آن را استدلالیون (در مقابل اشراقیون) نامید.

تاریخچه

به گفته علی عابدی شاهرودی، فیلسوف شیعه اهل ایران، تاریخ فلسفه مشاء به پیش از اسلام و تأسیس مدرسه فلسفی ارسطو بازمی‌گردد. این فلسفه که توسط ارسطو (درگذشت ۳۲۲ پیش از میلاد) تأسیس شد، مراحل مختلفی طی کرد؛ از جمله وارد مدرسه اسکندرانی مصر شد و با فلسفه افلاطون و گاهی با فلسفه خُسروانی و پهلوی ایرانی آمیخته شد. فلسفه مشاء از طریق نهضت ترجمه وارد فرهنگ و محیط مسلمانان شد و نخستین بار توسط ابونصر فارابی (درگذشت ۳۳۹ق) و سپس ابن سینا (درگذشت ۴۲۸ق) به عنوان فلسفه مشائی اسلامی مطرح شد و رسمیت یافت. برخی، یعقوب بن اسحاق کندی (درگذشت ۲۵۲ق) را بنیان‌گذار فلسفه مشائی در فرهنگ اسلامی دانسته‌اند. فلسفه مشاء، نقطه شروع فلسفه اسلامی دانسته شده است.

ابن سینا بزرگ‌ترین فیلسوف مَشّاییِ مسلمان

گفته شده پس از ظهور فلسفه اسلامی و پیدایش فلسفه اشراق و حکمت متعالیه، مشرب فلسفی حکمای قبل (از کندی تا سهروردی) مشاء نامیده شد.

ارسطو، تِئُوفْراسْتوس و اِسْکَندر اَفْرودیسی، مهم‌ترین مشائیان پیش از اسلام به شمار می‌روند.

فلسفه مشاء و اسلام

فلسفه مشاء را به دلیل جهت‌دهی قرآن و سنت اهل بیت(ع) به آن، اسلامی دانسته‌اند؛ به این معنا که در فرهنگ اسلامی رشد کرده و از معارف قرآن و سنت اسلامی بهره برده است.

از نظر عابدی شاهرودی، فلسفه مشاء پس از اسلام با فلسفه مشاء پیش از اسلام به لحاظ کمیت (حجم مطالب و مسائل) و کیفیت متفاوت است؛ زیرا با ورود آن به محیط اسلامی، تلاش شد با اصول اسلامی سازگار باشد یا دست کم ناسازگار نباشد. به همین جهت اصولی برگرفته از آموزه‌های اسلامی به آن افزوده شد. فیلسوفان مشائی مسلمان، از دو طریق فلسفه مشاء را دگرگون کردند: یکی از طریق عدم مخالفت با اصول اسلامی و دیگر از راه استفاده از اصول اسلامی برای گسترش و باروری فلسفه. این دو طریق توسط ابن سینا تکمیل شد.

به گفته عابدی شاهرودی،‌ فلسفه اسلامی مشائیان، فلسفه‌ای برآمده از متون دینی و اسلامی نیست؛ بلکه فلسفه‌ای است که توسط فیلسوفان مسلمان مطرح و مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

برخی از فیلسوفان برجسته مشائی همچون فارابی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی و میرداماد شیعه بودند.

فیلسوفان برجسته

سرآمدان و فیلسوفان برجسته فلسفه مشاء عبارتند ارسطو، یعقوب بن اسحاق کندی، ابونصر فارابی، ابن سینا،‌ خواجه نصیرالدین طوسی، میرداماد،‌ ابن رُشْد اَنْدَلُسی،‌ ابن ماجِه اندلسی. ارسطو را سرسلسله و ابن سینا را نماینده و رئیس فیلسوفان مسلمان مشائی و خواجه نصیر طوسی را احیاگر فلسفه مشاء خوانده‌اند.

غلامحسین ابراهیمی دینانی، معتقد است ابن سینا، فیلسوف مشائی نیست و نسبت مشائی به او اشتباه است؛ زیرا او از فلسفه ارسطو گریزان بود. برخی از فلسفه‌پژوهان معاصر بر این باورند که در میان فیلسوفان مسلمان،‌ فیلسوف مشائی نداریم؛ حتی فارابی و ابن سینا نیز که به مشائی شناخته می‌شوند، مشائی نیستند؛ زیرا فلسفه اسلامی ترکیبی از فلسفه ارسطو، نوافلاطونی و تفکر اسلامی است در حالی که مشائی به پیروان فلسفه ارسطو که کل فلسفه‌شان بر مبنای فلسفه ارسطو تدوین شده،‌ گفته می‌شود.

ویژگی و روش

فلسفه مشاء در محتوا، متأثر از ارسطو، افلاطون و تعالیم اسلامی دانسته شده است؛ گرچه برخی از مسائل آن همچون جوهر و عرض، مقولات عشر و مباحث حرکت بیشتر متأثر از ارسطو است.

روش فلسفه مشاء، عقلی و استدلالی است و فیلسوفان مشائی تلاششان بر این است که همه مدعیات خود را با برهان عقلی اثبات کنند و در مباحث فلسفی از نقل و کشف و شهود استفاده نمی‌کنند.

کتاب الاشارات و التنبیهات، اثر ابن‌سینا

اصول و باورهای فلسفی

برخی از اصول و باورهای فلسفی فلسفه مشاء از این قرار است:

• وجود و ماهیت: گرچه در فلسفه مشاء، عبارت‌های متناقضی در باب رابطه وجود و ماهیت به چشم می‌خورد؛ اما گفته شده سخن نهایی فیلسوفان مشاء اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت است.
• عُقُول عَشَرَه(ده‌گانه): فلاسفه مشاء قائل به عقول طولی ده‌گانه و مراتب طولی هستند؛ اما عقول عَرْضی و مُثُل افلاطونی را نفی و نقد می‌کنند. از نظر آنها، مخلوق اول (صادر اول)، عقل اول و شبیه‌ترین موجود به خداوند است و سپس به ترتیب عقل دوم تا دهم (عقل فعال) و در پایین‌ترین مرتبه عالَم جسمانی است. بنابراین براساس دیدگاه فیلسوفان مشاء، نظام هستی به این ترتیب است: خداوند، عالم عقل (عقول ده‌گانه)، نفس و عالم جسمانی.

گفته شده کثرت عقولی طولی به دلیل قاعده الواحد («الواحد لا یصدر منه الاّ الواحد» از واحد جز واحد صادر نمی‌شود) و نیز ده تا بودن آن به جهت تأثیر از فلکیات قدیم (و ابطال فلکیات قدیم) ده تا بودن این عقول باطل شد. عقول ده‌گانه را مجرد دانسته‌اند. فارابی عقول ده‌گانه را بر فرشتگان تطبیق کرده است.

• تقسیم موجودات به واجب و ممکن: در فلسفه مشاء، موجودات به واجب و ممکن تقسیم می‌شوند و وجود واجب، ضروری است؛ اما ممکن الوجود می‌تواند موجود یا معدوم باشد. مشائیون از این طریق به اثبات وجود خدا می‌پردازند.
• جوهر و عرض: تقسیم ممکن الوجود به جوهر و عَرَض و مقولات ده‌گانه در فلسفه مشاء به پیروی از ارسطو پذیرفته شده است. از نظر فلاسفه مشاء، عقل، نفس، جسم، صورت و هَیُولا (ماده نخستین) اقسام جوهر هستند.
• مسئله حرکت: در حکمت مشاء، حرکت فقط در اَیْن (حالت)، وَضْع، کمّیت و کیفیت مقبول است و حرکت جوهری و حرکت در دیگر مقولات محال دانسته شده است.
• علم خدا: در فلسفه مشاء، علم تفصیلی خدا به مخلوقات پذیرفته شده است؛ اما عینیت آن با ذات، اثبات نشده است. گفته شده فارابی نخستین فیلسوف مسلمان است که چگونگی علم پیشین خدا به اشیاء را مورد بحث قرار داده است.
• روحانیّة الحدوث و البقاء بودن نفس: مشّائیّون نفس انسانی را در حدوث (پیدایش) و بقا، مجرد می‌دانند. از نظر آنان، نفس انسان، زمانی آفریده می‌شود که بدن او به صورت کامل آفریده شده و آماده پذیرش آن نفس باشد.
• اصل علیت: ارسطو اصل علیت و اقسام چهارگانه علت (علت فاعلی، غایی، صوری و مادی) و ضرورت عِلّی را مطرح کرد و فارابی و ابن سینا آنها را بسط و گسترش دادند و تکمیل کردند. فیلسوفان مشاء، ملاک نیازمندی معلول به علت را امکان ماهوی می‌دانند.

مباحثی همچون تفکیک وجود و ماهیت و بررسی ویژگی‌های آن دو، مسئله وجوب، امکان و امتناع، تبیین و اثبات وجود خدا و صفات او، چگونگی آفرینش و نظام طولی جهان، مباحث مربوط به علت فاعلی و غایی و مسائلی درباب حرکت و نفس را از جمله ابتکارات فلسفه مشاء شمرده‌اند.

تفاوت فلسفه مشاء، اشراق و حکمت متعالیه

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: فلسفه اشراق و حکمت متعالیه

تفاوت اصلی فلسفه مشاء و اشراق را در روش آنها دانسته‌اند؛ در فلسفه مشاء فقط از عقل و استدلال عقلی استفاده می‌شد؛ اما در فلسفه اشراق، افزون بر استدلال عقلی، شهود و اشراق نیز برای کشف حقایق به کار می‌رفت. به گفته عبدالرسول عبودیت، محقق و فلسفه‌پژوه معاصر ایرانی، فیلسوفان اشراقی، کشف و شهود را پشتوانه عقل می‌دانند که در هدایت عقل کمک می‌کند تا کمتر به خطا رود؛ اما فیلسوفان مشائی چنین نقشی برای کشف و شهود قائل نیستند. در حکمت متعالیه نیز افزون بر روش عقلی صرف و فلسفی اشراقی، از روش عرفانی و کلامی نیز استفاده شده است. به تعبیری، در حکمت متعالیه در کنار عقل، از اشراق و منابع وحیانی نیز استفاده می‌شود. از نظر عبدالرسول عبودیت، ملاصدرا فیلسوفی اشراقی مشرب است؛ اما نظام فلسفی او با تکیه بر اصالت وجود متفاوت از نظام فلسفی اشراقی است.

از جمله مسائل فلسفی مورد اختلاف میان فلسفه مشاء‌ و اشراق و حکمت متعالیه این موارد ذکر شده است: اصالت وجود و ماهیت، وحدت و کثرت وجود، مسأله جعل، مسأله ترکب و عدم ترکب جسم از هیولی و صورت، مُثُل و ارباب انواع، قاعده امکان اشرف. برای نمونه فیلسوفان مشائی و پیروان حکمت متعالیه به اصالت وجودی و اشراقیون به اصالت ماهوی مشهورند و ابن سینا مخالف مُثُل افلاطونی و شیخ اشراق و ملاصدرا موافق آن بودند.

علی عابدی شاهرودی، تفاوت‌ها و اشتراکات فلسفه مشاء و اشراق را این‌گونه بیان کرده است:

ردیف	تفاوت‌ها و اشتراکات	توضیحات
۱	تفاوت در غایت	غایت فلسفه مشاء، دستیابی به علم حصولی و عقلی به نظام جهان است؛ اما هدف فلسفه اشراق،‌ افزون بر علم حصولی، کسب علم اشراقی و شهودی به نظام جهان است.
۲	تفاوت در مبانی	مبانی فلسفه مشاء تنها بر علوم عقلی و فلسفی مبتنی است؛‌ اما در فلسفه اشراق، کشف و شهود نیز جزو مبانی به حساب می‌آید.
۳	تفاوت در اصول فلسفی	برخی از اصول فلسفی این دو نظام فلسفی نیز متفاوت است. برای نمونه ماده نخستین (هیولا) یکی از اصول فلسفی مشاء به حساب می‌آید؛ اما مورد پذیرش فلسفه اشراق نیست.
۴	اشتراکات	دو نظام فلسفی مشاء و اشراق در بسیاری از اصول فلسفی همچون اصل عدم تناقض، اصل علیت و بطلان تسلسل و دور مشترک‌اند. پذیرش منطق صوری و مبتنی بودن آن دو بر منطق نیز از دیگر مشترکات آن دو شمرده شده است.

منتقدان

فلسفه مشاء با منتقدانی از فلاسفه و متکلمان به ویژه در قرن پنجم و ششم قمری روبرو بود. ابوریحان بیرونی، ابوحامد غزالی، محمد بن عبدالکریم شهرستانی در مَصارَعَة الفلاسفة، ابُوالبَرَکات بغدادی، فخر رازی در آثاری همچون المباحث المَشْرِقیّه، شیخ اشراق در کتاب حکمة الاشراق،‌ ابن عربی و ابن تیمیه را مهم‌ترین منتقدان حکمت مشاء شمرده‌اند.

به گفته برخی محققان معاصر، نخستین انتقادها به فلسفه مشاء، نقدهای یعقوب بن اسحاق کندی، فیلسوف مسلمان قرن دوم و سوم قمری و همزمان با امام حسن عسکری(ع)، و مربوط به عدم سازگاری مسائل فلسفی با آموزه‌های اسلامی بود. متکلمان مسلمان و منتقدان فلسفه مشاء نیز بر نوع سازگاری و همخوانی فلسفه مشاء با اصول اسلامی اعتراض و نقد داشتند. برای نمونه غزالی (۴۵۰-۵۰۵ق)، از منتقدان سرسخت فلسفه مشاء که کتاب تهافت الفلاسفة را در نقد فلسفه مشاء نگاشت، بیشتر دیدگاه‌های فیلسوفان مشاء در الهیات را نادرست دانسته است. وی، در تهافت الفلاسفة، بیست اشکال به فلسفه مشاء وارد کرده و سه مورد را موجب کفر و هفده مورد را نیز بدعت شمرده شده است. سه مسئله که موجب تکفیر فلاسفه شد، عبارتند از: مسئله قِدَم عالَم که با باور دینی خلق از عدم ناسازگار است، انکار علم خدا به جزئیات، انکار معاد جسمانی. نقدهای غزالی با واکنش‌هایی روبرو شد و برخی همچون ابن رشد با نوشتن کتاب «تهافت التهافت» کوشید تا به نقدهای غزالی پاسخ دهد و بعضی مانند قطب الدین راوندی نیز در دفاع از غزالی کتاب نوشتند.

ابن رشد (۵۲۰-۵۹۵ق) با اینکه فیلسوف مشائی غرب عالم اسلام شمرده می‌شود، با شرح آثار ارسطو و دفاع از آنها، دیدگاه‌های فارابی و ابن‌سینا را نقد کرده است. وی در کتاب تهافت التهافت، ضمن نقد کتاب تهافت الفلاسفه و دفاع از ارسطو، اشکالات غزالی بر فارابی و ابن سینا را وارد دانسته است.

ابوالبرکات بغدادی (۴۸۰-۵۶۰ق)، گرچه خود فیلسوفی مشائی به شمار می‌رود؛ اما منتقد ابن سینا و فلسفه مشاء است. اثر فلسفی او «المعتبر» را تقریری انتقادی از فلسفه مشاء دانسته‌اند که مورد استفاده فیلسوفانی همچون شیخ اشراق و فخر رازی بوده است. نقدهای ابوالبرکات از جنس فلسفی و با هدف پالایش فلسفه است نه براندازی و شکست فلسفه همچون غزالی.

شیخ اشراق نیز بخش‌هایی از فلسفه مشاء را در روش و محتوا نقد کرده است.

آثار مشائی

همه کتاب‌های فلسفی ابن‌سینا همچون الشفاء، الاشارات و التنبیهات، النجاة،‌ عیون الحکمة و دانشنامه علائی، کتاب‌های فارابی همچون آراء اهل المدینة الفاضلة، الفصول المنتزعة، التعلیقات، کتاب التحصیل اثر بهمنیار، کتاب المعتبر اثر ابوالبرکات بغدادی و المباحث المشرقیه نوشته فخر رازی که تقریر انتقادی از حکمت مشاء هستند و شرح الاشارات و التنبیهات اثر خواجه نصیرالدین طوسی از مهم‌ترین منابع و آثار فلسفه مشاء به شمار می‌روند.

کتاب‌شناسی

کتاب حکمت مشاء، اثر یارعلی کردفیروزجایی.

همچنین کتاب‌های متعددی درباره فلسفه مشاء نگارش و منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• حکمت مشاء، یارعلی کردفیروزجایی، قم، انتشارات حکمت اسلامی. این کتاب که به سفارش مجمع عالی حکمت اسلامی و تحت نظارت غلامرضا فیاضی نوشته شده است، مهم‌ترین اندیشه‌های فیلسوفان مشاء به ویژه ابن‌سینا را در موضوعاتی همچون مابعدالطبیعه، خداشناسی، انسان‌شناسی، فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی گزارش و بررسی کرده است.
• فلسفه مشاء با تکیه بر اهم آراء ابن سینا، محمد ذبیحی، تهران، انتشارات سمت.
• فلسفه مشاء؛ با گزیده جامعی از متون، یحیی یثربی، قم، بوستان کتاب.
• حکمت مشاء، حسن عباسی حسین‌آبادی، تهران،‌ دانشگاه پیام نور.
• درسنامه حکمت مشاء، نصر الله حکمت،‌ تهران، نشر علم.
• حکمت مشاء، حسن معلمی، قم،‌ حوزه علمیه خواهران.
• فلسفه مشاء (۱) (از ارسطو تا توماس آکوئینی)، به قلم حمید رضا خادمی، تهران، انتشارات سمت،
• آموزش فلسفه مشائی و اشراقی، غلامرضا رحمانی، قم، بوستان کتاب.

جستارهای وابسته

• حکمت متعالیه
• فلسفه اشراق