 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته می‌شوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
تبریز بزرگترین شهر در شمال‌غربی ایران، مرکز استان آذربایجان‌شرقی و نخستین پایتخت تشیع در ایران و جهان محسوب می‌شود. ایران به مرکزیت تبریز، وحدت سیاسی خود را بازیافت و تشیع از تبریز به سراسر ایران گسترش یافت. تبریز زادگاه چهره‌های تأثیرگذار شیعی در حوزه‌های فقه، تفسیر، اخلاق، فلسفه و ادبیات از قبیل میرزا جواد ملکی تبریزی، سید محمدحسین طباطبایی، محمدتقی جعفری، میرزا جواد تبریزی، جعفر سبحانی، پروین اعتصامی، سید محمدحسین شهریار، سید علی قاضی طباطبایی و سید عبدالله فاطمی‌نیا می‌باشد.
 مسجد جامع تبریز | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | ایران |
| استان | آذربایجان شرقی |
| زبان | ترکی، فارسی |
| نژاد | ترک |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | تارویی، تارماکیس و تاوریز |
| قدمت | پیش از میلاد |
| پیشینه اسلام | قرن اول قمری |
| پیشینه تشیع | قرن دهم قمری |
| وقایع مهم | اعلام شیعه به‌عنوان مذهب رسمی ایران در ۹۰۷ق |
| مکان‌های تاریخی | سرای هشت بهشت |
| اماکن | |
| حوزه علمیه | مدرسه علمیه طالبیه |
| مساجد | مسجد کبود • مسجد حسن پادشاه • جمعه مسجد • مسجد صاحب الامر |
تاریخ ورود اسلام به آذربایجان را سال ۲۲ق دانسته‌اند ولی مشخصاً از تبریز در آن مقطع اسمی برده نشده است. اکثر مردم تبریز تا پیش از تأسیس سلسله صفویه سنی‌مذهب بودند. نقش ایلخانان مغول و به‌صورت مشخص، غازان‌خان که مرکز حکومتش نیز تبریز بود، در گسترش تشیع، مهم تلقی شده است. تبریز در دوره قاجار، پایتخت فرهنگی ایران خوانده شده و یکی از مراکز اصلی مشروطه‌خواهی به‌شمار می‌رفت. مبارزه ۱۱ ماهه نیروهای مردمی تبریز به‌رهبری ستارخان علیه نیروهای محمدعلی شاه شهرت بین‌المللی یافته بود. همچنین قیام ۲۹ بهمن تبریز را نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران می‌دانند.
تبریز دارای اماکن تاریخی و فرهنگی و مذهبی فراوان است که از آن جمله، مسجد کبود، جمعه مسجد، مسجد صاحب الامر، مدرسه علمیه طالبیه و سرای هشت‌بهشت مشهور هستند. شاه‌حسین‌گویان، شبیه‌خوانی و شمع‌افروزی از جمله سوگواری‌های مرسوم نزد مردم تبریز در ماه محرم به‌مناسبت تاسوعا و عاشورا است.
معرفی
تبریز بزرگترین شهر در شمال‌غربی ایران و مرکز استان آذربایجان‌شرقی و اولین پایتخت تشیع در ایران و جهان محسوب می‌شود. تبریز تا دهه ۱۹۶۰م دومین شهر بزرگ ایران بعد از تهران بود.[۱]
محققان در مورد منشأ زبانی و معنای تبریز اختلاف‌نظر دارند. نام باستانی تبریز، تارویی ذکر شده و همچنین از تارماکیس و تاوریز به‌عنوان نام‌های قدیمی تبریز یاد شده است. در برخی منابع ارمنی، تبریز به‌صورت تاورز و یا تاورژ به‌معنای محل انتقام آمده است.[۲] در برخی منابع، تبریز با آتش‌پرستی و یا کوه‌های آتش‌فشان اطراف شهر مرتبط دانسته شده که مرکب از دو بخش تاب (نور) و ریز (فشان) است و به‌معنای نورفشان می‌باشد.[۳] همچنین تبریز به معنای تَب پنهان کن و یا کاهش‌دهنده گرما در نظر گرفته شده و دلیل آن، تلطیف امواج آتش‌فشانی کوه‌های سهند ذکر شده است.[۴]
اهمیت و جایگاه
تبریز از جهات مختلف، شهری مهم ارزیابی شده است؛ از قبیل اولین پایتخت سیاسی تشیع در ایران و جهان، خاستگاه عالمان و اندیشمندان بزرگ شیعی، دروازه فرهنگی ایران به غرب، یکی از مراکز مهم حوزه علمیه شیعی و مرکزیت حوزه آذربایجان.
اولین پایتخت سیاسی ایران شیعی
تأسیس سلسله صفویه و رسمی‌سازی تشیع به‌عنوان مذهب رسمی ایران در تبریز توسط شاه اسماعیل اول در ۹۰۷ق/۱۵۰۱م صورت گرفت. شاه اسماعیل با درهم شکستن سلسله محلی آق‌قویونلوها به رهبری میرزا الوند، این شهر را مرکز اولین سلسله شیعی قرار داد که ایرانِ تجزیه‌شده را دوباره متحد و بیش از از دو قرن بر آن حکمرانی کرد.[۵] با وجود اینکه پیش از صفویان نیز تلاش‌های متعددی جهت رسمیت‌بخشی به‌مذهب تشیع و کسب قدرت سیاسی در ایران از سوی شیعیان صورت گفته بود، ولی هیچ‌گاه تشیع اثنی‌عشری به‌عنوان مذهب رسمی دولت و جامعه ایران درنیامده بود. اولین بار، شیعه در عهد صفوی با مرکزیت تبریز به‌مذهب رسمی ایرن تبدیل شد.[۶] یکی از پژوهشگران تاریخ تشیع در این زمینه می‌نویسد: «مذهب حقی را که در این نهصد سال در پس پرده حجاب مانده بود به احسن وجهی تقویت و تمشیت نمود.»[۷] تبریز از ۸۸۰ش/۱۵۰۱م تا ۹۲۷ش/۱۵۴۸م پایتخت صفویه بود، در ۹۲۷ق طهماسب اول پایتخت را به قزوین منتقل کرد.[۸]
خاستگاه ظهور اندیشمندان تأثیرگذار
چهره‌های علمی و اندیشمند صاحب‌نام در سطح منطقه و تأثیرگذار در مقاطع مختلف تاریخی از جمله در قرن‌های نوزده و بیستم میلادی از تبریز برخاسته و یا آنجا زندگی کرده‌اند. در این میان، میرزا جواد ملکی تبریزی فقیه و عارف، سید محمدحسین طباطبائی فیلسوف و صاحب تفسیر المیزان، عبدالحسین امینی معروف به علامه امینی صاحب کتاب الغدیر، محمدتقی جعفری فیلسوف،[۹] میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی از مراجع تقلید شیعه، سید علی داماد از فقهای طرفدار مشروطه، سیدمرتضی مستنبط تبریزی حکیم و مفسر، پروین اعتصامی و سید محمدحسین شهریار شاعر، سید علی قاضی طباطبایی و سید عبدالله فاطمی‌نیا از اساتید اخلاق، محمدعلی مدرس تبریزی صاحب ریحانة الادب از اندیشمندان و فرهنگیان تأثیرگذار تبریز معرفی شده‌اند.[۱۰]
محمد مجذوب تبریزی از عالمان و شاعران معروف قرن یازدهم هجری متخلص به مجذوب[۱۱] و همچنین صائب تبریزی ملقب به ملک الشعرا از سوی شاه عباس دوم، برخاسته از تبریز بوده‌اند.[۱۲]
دروازه تجاری و فرهنگی ایران به غرب
تبریز از گذشته‌های خیلی دور مهمترین مسیر تجاری ایران به سمت غرب و بخشی از جاده ابریشم بوده است. همچنین گفته شده که تبریز در دوره قاجار نقش دورازه فرهنگی ایران به اروپا را بازی می‌کرد و افکار سیاسی و دینی نوگرایانه از تبریز و آذربایجان وارد ایران می‌گردید.[۱۳] عباس میرزا ولی‌عهد قاجار، طرح نوسازی ایران را از تبریز آغاز کرد. تبریز در سال ۱۸۲۶م توسط روسیه اشغال گردید، هرچند ارتش روسیه در پی توافق‌نامه صلحی از شهر خارج گردید، اما گفته می‌شود نفوذ سیاسی و فرهنگی روسیه باقی ماند و همین امر در شروع نوسازی ایران از تبریز تأثیرگذار دانسته شده است.[۱۴] هم‌جواری تبریز به‌عنوان مرکز آذربایجان، با روسیه و عثمانی و بعدا ترکیه این نقطه از ایران را به‌صورت گذرگاه تجاری و اقتصادی میان کشورهای مختلف قرار داده بود.[۱۵] از این رو یکی نام‌های تبریز در ایران شهر اولین‌ها است. برخی منابع در این راستا بیش از ۵۰ نوع نوآوری را که در سطح ایران اولین بار در تبریز صورت گرفته است، فهرست کرده‌اند؛ از قبیل اولین دایرة المعارف اسلامی، اولین پایگاه لرزه‌نگاری، اولین کتابخانه عمومی (تربیت)، اولین کارخانه اسلحه‌سازی و نظایر آن.[۱۶]
حوزه علمیه تبریز
حوزه علمیه تبریز یکی از مراکز علمی اسلامی و شیعی است که آن را در پنج دوره تاریخی طبقه بندی کرده‌اند:[۱۷]
- دوره اول در دو قرن چهارم و پنجم هجری قمری است بزرگانی همچون سلار دیلمی در این دوره میزیسته‌اند.[۱۸] گسترش فرهنگ شیعی و رواج حوزه شیعی در این دوره را تحت‌تأثیر وجود افرادی چون سید حمزه از نوادگاه حضرت امام کاظم(ع) دانسته‌اند.[۱۹]
- دوره دوم را مربوط به قرون ششم و هفتم می‌دانند که رکود علمی بر این حوزه حاکم بوده است.[۲۰]
- آغاز دوره سوم را از اواخر قرن هفتم می‌دانند که با تمایلات شیعی حاکمان مغول همراه است.[۲۱] اولین حوزه مهم منطقه آذربایجان در این دوره را، حوزه علمیه نصیری دانسته‌اند که توسط خواجه نصیر الدین طوسی و با همایت هلاکوخان مغول در شهر مراغه شکل گرفت.[۲۲] پس از حوزه علمیه نصیری حوزه‌های بزرگ دیگری در تبریز و مناطق ربع رشیدی و شنب غازان شکل گرفت که همه این موارد در دوران ایلخانی بوده‌اند.[۲۳]
- دوره چهارم مربوط به آغاز دوران صفویه است که در این دوران حوزه تبریز محل پرورش حکما، فقها و محدثین شیعه بوده است.[۲۴] در این دوره مدارسی شکل گرفتند که می‌تواند به موارد زیر اشاره کرد:
- مدرسه طالبیه
- مدرسه صادقیه
- مدرسه صفویه
- مدرسه حاج صفر علی
- مدرسه حاج علی اصغر
- مدرسه میرزا علی اکبر.[۲۵]
از شیخ آقا بزرگ تهرانی نقل شده است که شمار علمای قرن دهم در این حوزه هفت نفر بوده‌اند که عبارتند از:
- میرزا اویس تبریزی
- حسین کربلایی (مؤلف «الروضات فی مزارات تبریز» ساکن دمشق)
- زین العابدین تبریزی
- عبد الباقی تبریزی
- عبد الوهاب تبریزی
- میر قاسم تبریزی
- خواجه جلال الدین محمد تبریزی.[۲۶]
- دوره پنجم مربوط به قرون ۱۴ و ۱۵ قمری است که از پر رونق‌ترین دوران حوزه تبریز محسوب می‌شود.[۲۷] برخی از بزرگان حوزه تبریز در این دوران عبارتند از:
- میرزا رضی تبریزی (زاده: ۱۲۹۴ق)
- میرزا ابوالحسن انگجی(درگذشت: ۱۳۵۷ق)
- سید مهدی انگجی
- میرزا عبد الحسین غروی (زاده: ۱۳۲۸ق)
- سید احمد خسروشاهی (زاده: ۱۲۶۶ق)
- سید محمد علی قاضی طباطبایی (متولد ۱۳۳۳ق.)
- سید ابراهیم دروازه ای(۱۳۸۱-۱۳۱۳ق.)
- سید مرتضی خسروشاهی (زاده: ۱۲۹۹ق)
- میرزا صادق قره داغی (۱۳۵۱- ۱۲۷۴ق.)
- سید حجت ایروانی (درگذشت: ۱۳۵۴ق)
- سید عبدالمجید ایروانی (۱۳۷۱- ۱۳۱۳ق.).[۲۸]
پایتخت ایران و آذربایجان
تبریز قبل و بعد از صوفیه نیز در مقاطع مختلف تاریخی جایگاه مرکزی ایران و گاه آذربایجان داشته است. گفته شده که پیشینه گزینش تبریز به‌عنوان پایتخت به دوره آتروپات‌ها به پیش از میلاد برمی‌گردد.[۲۹] در بخش‌های از قرن‌های یازده، دوازده و سیزدهم میلادی پایتخت روادیان، ایلده‌گزیان و اتابکان بوده است.[۳۰] همچنین تبریز در از زمان آباقاخان (۶۶۳-۶۸۰ق) چهارمین حاکم ایلخانی، پایتخت رسمی ایلخانان مغول شد که در دوره‌ای از آمو دریا تا مصر و از خزر تا اقیانوس هند گسترده بود و تا زمان اولجایتو (۷۰۳-۷۱۶ق) مرکز جانیشینان وی بود.[۳۱]تبریز در دوره غازان‌خان (۶۹۴-۷۰۳ق) که نخستین حاکم مسلمان مغول بود، به سمت آبادانی و شکوفایی حرکت کرد و کاروان‌سراهای شهر برای ارائه خدمات به تاجران مسیر جاده ابرشیم در آن دوره ایجاد گردید.[۳۲] اوزون حسن رئیس ترکمنان آق‌قویونلوها در ۸۷۳ق/۱۴۶۸م تبریز را تصرف و به‌عنوان پایتخت خود برگزید.[۳۳] تبریز بعد از صفویه نیز اهمیت خود را حفظ کرد، در دوره قاجار پایتخت فرهنگی و محل استقرار ولی‌عهد ایران بود.[۳۴]
در گذرگاه زمان
پیدایش
در مورد پیشینه و تاریخ بنای شهر تبریز اتفاق نظر وجود ندارد. جکسون استاد فقید ایران‌شناسی دانشگاه کلمبیا که در ۱۹۰۳م از تبریز بازدید داشته این شهر را با پیشینه هزار ساله بر آورد کرده است. برخی منابع از وجود تبریز در قرن چهارم میلادی گزارش داده‌اند. نویسندگانی نیز تبریز را مربوط به دوره ساسانی دانسته معتقدند که خسرو ارشاکی (اشکانی ۲۰۱۷-۲۳۳م) حاکم ارمنستان این شهر را به یاد انتقام خون اردوان (آخرین پادشاه پارتی) از اردشیر (اولین پادشاه ساسانی) ساخته است.[۳۵] مینورسکی پژوهشگر روسی تاریخ تبریز این دیدگاه را مستند به منابع معتبر ندانسته مرتبط با داستان‌های عامیانه می‌داند.[۳۶] دیدگاهی که می‌گوید تبریز را زبیده خاتون همسر هارون الرشید در ۱۷۵ق/۷۹۱م بنا کرده است، با پیشینه کهن تبریز ناسازگار دانسته شده است؛ زیرا شواهد از وجود این شهر در دوره ساسانی و چهارصد سال قبل از زبیده حکایت دارد.[۳۷]
ورود اسلام و گسترش تشیع
تاریخ مشخصی برای ورود اسلام به تبریز گزارش نشده است. اما فتح منطقه آذربایجان از سوی فرماندهان عرب مسلمان در سال ۲۲ق/۶۴۲م گزارش شده ولی در آن مقطع اسمی از تبریز برده نشده است.[۳۸] پیش از روی کارآمدن صفویه، اکثر مردم تبریز سنی شافعی مذهب بودند.
به‌گفته صاحب‌نظران، مسلمان شدن غازان‌خان (حک۶۹۴-۷۰۳ق) از ایلخانان مغول که مرکز حکومتش تبریز بود در رشد و گسترش اسلام بسیار موثر بوده است.[۳۹] گرایش غازان‌خان به اسلام موجب وحدت اداری و سیاسی ایران گردید و ارتباط سلسله مراتبی ایران با دربار مغول به‌عنوان حکومت مرکزی قطع گردید.[۴۰]برخی پژوهشگران معتقدند که حمله مغول به ایران از یک طرف موجب محو شیعیان اسماعیلی گردید و از جانب دیگر با برانداختن خلافت عباسی و اتخاذ رویکر توام با تساهل و تسامح مذهبی و پذیرش افرادی مثل خواجه نصیرالدین طوسی به‌عنوان مشاور، زمینه رشد شیعیان امامی را فراهم کرد تا حدی که سرانجام شیعه اثنی‌عشری مذهب رسمی ایران گردید.[۴۱]
در دوره ایلخانان به‌تدریج گذار از شافعی به تشیع در فرقه‌ه‌های تصوف صورت گرفت، در این گذار، نقش غازان‌خان و اولجایتو پر اهمیت تلقی شده است.[۴۲] ابوالقاسم کاشانی مؤلف تاریخ اولجایتو نوشته است که «غازان مذهب شیعه بر همه اختیار کرد».[۴۳] معین الدین نطنزی نیز در منتخب التواریخ معینی، نوشته است که غازان‌خان پس از تفحص در فرق اسلامی گفت: «مذهب آن است که فرزندان محمد(ص) دارند.»[۴۴] بر این اساس گفته شده که از دوره غازان‌خان مرثیه و اشعار مذهبی در سوگ امام حسین علیه‌السلام رواج یافت. شیعیان با تشکیل مراسم عزاداری از گوشه‌نشینی خارج شده تظاهر به عقیده‌شان کردند. همچنین گزارش شده است که غازان‌خان در سال‌های پایانی حکومتش خواجه سعدالدین ساوجی شیعه مذهب را در وزارت شریک خواجه رشیدالدین همدانی ساخت.[۴۵] همچنین گرایش اولجایتو از ایلخانان مغول به شیعه -هرچند وی در اواخر حکومت و تحت فشار مخالفان از شیعه برگشت- نقش مهمی در گسترش تشیع در ایران داشته است.
زمانی که شاه اسماعیل اول در ۹۰۷ق تشیع را به‌عنوان مذهب رسمی ایران اعلام کرد، یک‌سوم جمعیت تبریز شیعه شده بودند و دو سوم هنوز سنی‌مذهب بودند.[۴۶]
اشغال و قتل عام توسط عثمانی
«تبریز چون کربال شد از شیون و شین فرقی که بود همین بود در ما بین کان بهر حسین در محرم بوده است این در رمضان بهر محبان حسین» [۴۷]
شهر تبریز از ابتدای تشکیل صفویه تا مرگ شاه تهماسب، چهار بار به اشغال عثمانی درامد که اغلب بیش از چند هفته طول نمی‌کشید. اما اشغال این شهر در عهد سلطان مراد سوم هجده سال (۹۹۳-۱۰۱۲ق/۱۵۸۵-۱۶۰۴م) دوام داشت و تبریز طبق معاهده استانبول بخشی از امپراتوری عثمانی و مرکز ولایت جدیدی گردید که سیستیم اداری و دیوانسالاری عثمانی در آن اجرا می‌گردید.[۴۸] با این وجود همگرایی بین مردم تبریز و عثمانی شکل نگرفت و یکی از دلایل آن تضاد مذهبی بود. از نظر قوای عثمانی تبریز شهری مشهور به رفض و اهالی ان مفسد و ملحد دانسته می‌شدند. چنین نگاهی متأثر از فتاوای علمان عثمانی علیه شیعیان و صفویه بود. همچنین از نظر مردم تبریز سبک مناسک دینی قوای عثمانی از قبیل ایراد خطبه نام دو تن از خلفا و امپراتور عثمانی قابل قبول نبود.[۴۹]
در این مدت مردم تبریز در دو برهه توسط سربازان عثمانی قتل‌عام گردیده‌اند. به گفته رضایی از پژوهشگران تاریخ تبریز، مرحله اول در ابتدای اشغال و به‌رغم تسلیمی شهر و امان‌نامه، رخ داده که به دستور عثمان پاشا فرمانده عثمانی طی سه روز هفت تا دوازده هزار نفر قتل عام شده‌اند. قتل عام دوم هفت سال بعد از اشغال در سال ۹۹۹ق رخ داد و گفته شده که این قتل عام در واکنش به شورش سربازان محافظ قلعه تبریز و با دسیسه جعفر پاشا با برخی قبایل کرد رخداده و به‌اندازه‌ای دلخراش توصیف شده است که موجب اعتراض برخی مورخان عثمانی گردید. کاهش جمعیت شهر و افول شهرنشینی از پیامدهای مهم این قتل‌عام‌ها شمرده شده است.[۵۰]
نقش تبریز در جنبش مشروطه
سید هادی خسروشاهی پژوهشگر تاریخ ایران معتقد است که تبریز مرکزیت تکوین و گسترش اندیشه آزادی‌خواهانه در منطقه آذربایجان را داشت و از مراکز اصلی اندیشه مشروطیت در ایران به شمار می‌رفت. گفته شده که عالمان دینی در آغاز جنبش مشروطه در تبریز نقش اصلی را داشته‌اند.[۵۱]اما آنها که انتظار رواج شریعت از طریق نهضت مشروطه را داشتند، در پی آشنایی با اندیشه‌های سکولارهای غرب‌گرایان و سوسیال دموکرات‌های قفقازی طرفدار مشروطه از این نهضت رویگردان شدند و این اختلافات باعث شد نهضت مشروطه صدمه ببیند.[۵۲] از میرزا صادق آقا تبریزی، میرزا حسن مجتهد، سید احمد خسروشاهی و علی ثقة‌الاسلام تبریزی به‌عنوان چهار روحانی تأثیرگذار آن دوره و موسسان عدالت‌خانه نامبرده شده است که برخی از اول مشروطه را قبول نداشتند و برخی نیز پس از تسلط سکولارها بر نهضت مشروطه از دیدگاه شیخ فضل‌الله نوری حمایت کردند و خواهان مشروطه مشروعه شدند.[۵۳]
از طرف دیگر افراد شناخته‌شده تبریز در حمایت از جنبش مشروطه نیز نقش مهم داشتند. از ستارخان و باقرخان به‌عنوان اعضای انجمن ایالتی آذربایجان که خود را جانشین مجلس ملی بمباران‌شده معرفی کرده بود به‌عنوان افراد تأثیرگذار در مقاومت علیه نیروهای محمدعلی شاه که به دنبال سرکوب مشروطه‌خواهان بودند، یاد شده است. گزارش شده است که ستارخان رهبری نیروهای مردمی را به عهده داشت و به مدت ۱۱ ماه در برابر ۳۵ تا ۴۰ هزار ارتش دولتی ایستادگی کرد و مانع تصرف آذربایجان توسط قوای دولتی گردید و شهرت بین المللی یافت. انجمن ایالتی آذربایجان به ستارخان و باقرخان به ترتیب لقب سردار ملی و سالار ملی را اعطا کرد.[۵۴]
تبریز در دوره پهلوی
گفته شده که تبریز در عهد پهلوی اول و دوم به مثابه دشمن بالقوه سلطنت تلقی گردیده عملا در انزوا قرار گرفت. یکی از اقدامات پهلوی در راستای تضعیف فرهنگی تبریز و آذربایجان ممنوعیت تدریس زبان ترکی در مدارس تبریز و آذربایجان گزارش شده است.[۵۵] در حالی که تبریز در دوره قاجار با تهران رقابت می‌کرد و با عنوان «پاریس ایران» شناخته می‌شد.[۵۶] برخی ناظران تعبیر انهدام همه جانبه زبانی و هویتی منطقه آذربایجان با مرکزیت تبریز در عهد اقتدار پهلوی را به کار برده‌اند.[۵۷]
نقش تبریز در انقلاب اسلامی ایران
قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ش تبریز، نقطه عطفی در تقابل مردم ایران با سلطنت پهلوی ارزیابی شده است. به‌گفته برخی ناظران، این قیام، مُهر پایان بر سلسله پهلوی و نقطه اساسی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود.[۵۸] قیام ۲۹ بهمن تبریز به مناسبت چهلم کشته شدگان قیام ۱۹ دی و به‌رهبری عالمان دینی تبریز از جمله آیت‌الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی برگزار گردید. مسجد شعبان تبریز مرکز اصلی سازماندهی این قیام بود و مسجد میرزا یوسف مجتهد کانون درگیری‌ها بین مأموران دولتی و مردم معترض گزارش شده است.[۵۹] در جریان این تظاهرات برای نخستین بار در ایران شعار «مرگ بر شاه» سرداده شد.[۶۰] از سرکنسول آمریکا در تبریز نقل شده است که وی در واکنش به این قیام تعبیر «نهضت ایران در آستانه پیروزی» را به کار برده است.[۶۱]
در پی این قیام، نظام پهلوی مجبور به برکناری تمامی مسئولان ارشد تبریز از جمله استاندار، رئیس ساواک و رئیس شهربانی شد و در عین حال در ظرف ۴۸ ساعت ۶۲۱ نفر دانشجو و جوانان به ظن شرکت در تظاهرات دستگیر گردیدند.[۶۲] عالمان دینی، جمعیت‌ها، احزاب و گروه‌های مختلف و بعضاً ناهمخوان با معترضین، در حمایت از قیام مردم تبریز اعلامیه صادر کردند.[۶۳] در بیانیه عالمان دینی چهلم کشته شدگان قیام ۲۹ بهمن عزای عمومی اعلام شد و به این مناسبت در شهرهای تهران، اصفهان، آبادان، آباده، قزوین، کاشان، بابل، تبریز، جهرم و یزد تظاهرات ضد شاه برگزار شد و در یزد فاجعه دیگری رخ داد.[۶۴]
در دوران جنگ تحمیلی حزب حاکم عراق بر ایران نیز نقش تبریز و لشکر ۳۱ عاشورا مهم و بی‌بدیل قلمداد شده است.[۶۵] فرماندهان این لشکر، مهدی باکری، حمید باکری، مرتضی یاغچیان، علی تجلایی و حسن شفیع زاده از جمله شهدای شاخص این خطه در این جنگ محسوب می‌شوند.[۶۶]
آئین‌های مذهبی
مردم تبریز مثل سایر شیعیان آئین‌های عزاداری از مناسبت‌های مذهبی را دارند که در این میان شاه حسین گویان، شبیه‌خوانی و شمع‌افروزی در ایام ماه محرم از شهرت بیشتری برخورداند.
شاه‌حسین‌گویان
مراسم عزاداری «شاه‌حسین‌گویان» یکی از اشکال عزاداری است که مردم تبریز همانند اردبیل از چند روز مانده به ماه محرم شروع و تا ظهر عاشورا ادامه می‌دهند.[۶۷] پیشینه این نوع عزاداری به دوره صفویه برمی‌گردد، در ابتدا با شمشیر به عزاداری می‌پرداختند و مدتی هم قمه به دست گرفتند، اما امروزه عزاداران چوب به‌دست می‌گیرند. در زبان ترکی به این مراسم شاخسی واخسی می‌گویند که اشاره به تلفظ کوتاه شده شاه حسین در زبان ترکی دارد.گفته شده که این مراسم ریشه در یکی از رخدادهای شب عاشورا دارد. در این شب، یاران امام حسین(ع) به رهبری حبیب بن مظاهر زمانی که دل نگرانی حضرت زینب(س) را می‌بینند، به بیرون از خیمه‌ها می‌آیند و شمشیرهای خود را به‌هم می‌زنند و یا حسین می‌گویند تا آمادگی خود را برای جان‌فشانی به زینب نشان دهند. رژه حسین گویان مردم تبریز نیز با تأسی از این اقدام طراحی شده است تا آمادگی خود را برای جان‌برکفی نشان دهند.[۶۸]
شبیه‌خوانی
یکی از رایج‌ترین آیین‌های عزاداری حسینی در تبریز مثل دیگر نقاط آذربایجان، شبیه خوانی است. شبیه‌خوانی نوعی بازسازی وقایع کربلا است که در آن افراد به شیوهای تجریدی به دو گروه دشمنان و دوستان امام حسین(ع) تقسیم می‌شوند. دشمنان با لباس سرخ و تیره و صدای ناهنجار و پیروان امام حسین با لباس سبز و صدایی دلنشین وقایعی چون شهادت حضرت عباس، حضرت علی اکبر، قاسم بن حسن(ع) و امام حسین(ع) را به نمایش می‌گذارند. بیشتر مراسم شبیه‌خوانی در آخرین روزهای عزاداری عاشورا برگزار می‌شود.[۶۹]
شمع‌افروزی
یکی از آئین‌های مرسوم در تبریز که در دیگر مناطق آذربایجان نیز کم و بیش برگزار می‌شود، شمع افروزی است که معمولاً در بعدازظهر تاسوعا انجام می‌گیرد. در برخی محلات، گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به ۳۵ تا ۴۰ حسینیه یا مسجد میروند و در مقابل هر یک تعدادی شمع میافروزند و آن را نوعی گرامی‌داشت از شمع افروزی امام حسین(ع) در هنگام وداع با یارانش می‌دانند.[۷۰]
مراکز علمی و فرهنگی
- مدرسه علمیه طالبیه با قدمت بالغ بر ۳۴۰ سال خاستگاه علمای بزرگ دانسته شده است.[۷۱]
- مسجد علی‌شاه موسوم به مصلی امام خمینی، توسط تاج الدین علی‌شاه وزیر اولجایتو و ابو سعید بهادرخان در سال‌های ۷۱۶- ۷۲۴ق ساخته شده است.[۷۲]
- مسجد حسن پادشاه، از مساجد قدیمی تبریز که به‌دستور اوزون حسن، پادشاه سلسله محلی آق‌قویونلوها در قرن نهم قمری در میدان صاحب‌آباد تبریز ساخته شد. از معماری اصلی مسجد اثری باقی نمانده است، بنای فعلی محصول سه دوره تاریخی آق‌قویونلو، صفوی و قاجار است.[۷۳]
اجاماع مردم در حیاط مسجد صاحب الامر در جریان نهضت مشروطه - مسجد صاحب الامر دیگر مسجدی است که در میدان صاحب‌آباد ساخته شده است. برخی ساخت آن را به شاه طهماسب صفوی نسبت می‌دهند و مسجد سلطنتی او می‌دانند. این مسجد در زلزله ۱۱۹۳ق تبریز تخریب شده و در دوره قاجار بازسازی شده است. مسجد صاحب الامر محل برگزاری مراسم مختلف همچون نماز جماعت، دعاخوانی، عزاداری و... است. همچنین بخشی از این مسجد به موزه قرآن و کتابت اختصاص یافته و بخش دیگر آن محل فعالیت موسسه میراث شیعه تبریز است.
- مسجد تاج‌الدین علی‌شاه از شاهکارهای معماری اسلامی معرفی شده و در سال ۷۱۰ق/۱۳۱۱م ساخته شده است. گفته شده دیوارهای مسجد با سه متر ضخامت هنوز پابرجا است و «قلعه ارگ» نامیده می‌شود.[۷۴]
- مسجد استاد شاگرد، در سال‌های ۷۴۰-۷۴۳ق ساخته شده و نام مسجد برگرفته از اسامی خطاطانی است که کتیبه‌های مسجد را نوشته‌اند.[۷۵]
- مسجد جامع که جمعه مسجد هم گفته می‌شود مربوط به دوره سلجوقی دانسته شده است که به‌خاطر هنر معماری در محراب، ایوان‌ها، طاق‌ها، گنبد و مناره‌هایش مشهور است[۷۶]و تجسمی از معماری تبریز به‌شمار می‌رود. مسجد جامع در مقاطع مختلف تخریب و بازسازی گردیده است. از ویژگی‌های مسجد این است که متن چندین فرمان بر دیوارهای آن حک شده بود.[۷۷]
- مسجد کبود که مظفریه نیز نامیده می‌شد، در سال ۸۶۹ق به دستور جهان بیگم همسر شاه قره‌قویونلو ساخته شده است.[۷۸]
- سرای هشت بهشت از دیگر اثار باستانی تبریز است. این بنا در ۸۹۲ق تکمیل گردید. بنای اولیه این سرای داری هشت گوشه و هر گوشه دارای هجده تاق بود.[۷۹]
پانویس
- ↑ Mirzafarjouyan, Tabriz; city of history and souvenirs, mehr news website
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۴۱و ۴۴.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۴۸.
- ↑ مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۷.
- ↑ صفت‌گل، فراز و فرود صفویان، ۱۳۸۸ش، ص۳۷.
- ↑ صفت‌گل، فراز و فرود صفویان، ۱۳۸۸ش، ص۳۸.
- ↑ نیکبخت و صدری، «سفینه تبریز و رسمیت مذهب شیعه در ایران»، ۱۳۸۶ش، ص۸۴.
- ↑ tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website
- ↑ خبرگزاری مهر، «آذربایجان سر ایران و مشاهیر آن ستون‌های محکم اسلام و تشیع هستند»، وبگاه خبرگزاری مهر.
- ↑ «مفاخر تبریز»، وبگاه بیا تبریز
- ↑ مجذوب تبریزی، دیوان، ۱۳۹۰ش، ص۱۴۲.
- ↑ فتاحی، «زندگین‌امه صائب تبریزی| بیوگرافی، مجموعه آثار و اشعار»، وبگاه کجا رو.
- ↑ سایت تبریز کهن، «تبریز در دوره قاجار» وبگاه تبریز کهن
- ↑ tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website
- ↑ حقدار، تبریز در دوره معاصر، ۱۳۹۹ش، ص۱۲.
- ↑ تبریزپیدیا، «تبریز، شهر اولین‌های ایران»، وبگاه تبریزپیدیا
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۹.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ هاشمیان، تبریز و فرهنگ تشیع، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۱؛ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۵۳-۵۴.
- ↑ مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۱۸.
- ↑ tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website.
- ↑ مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۴۶.
- ↑ tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش ص۴۲. دولت آبادی، سخنوران آذربایجان از قطران تا شهریار، ۱۳۷۷ش، ص۱۸۷.
- ↑ مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۸.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۴۲.
- ↑ مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۹.
- ↑ راسخون، «زندگی و اقدامات غازان خان»، وبگاه راسخون.
- ↑ ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۵.
- ↑ ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۹.
- ↑ ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۵.
- ↑ کاشانی، تاریخ اولجایتو، ۱۳۴۸ش، ص۹۹، به نقل از ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۶.
- ↑ ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۶.
- ↑ ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۶.
- ↑ مینورسکی، تاریخ تبریز، ۱۳۳۷ش، ص۴۹. فروتن، «تحلیلی از فضاهای شهری از تبریز ایلخانی تا اصفهان صفوی»، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۰.
- ↑ رضائی، «پیامدهای اجتماعی اشغال هجدهسالۀ تبریز (۹۹۳۱۰۱۲ق/ ۱۵۸۵۱۶۰۴م)»، ۱۴۰۰ش، ص۲۲۲.
- ↑ رضائی، «پیامدهای اجتماعی اشغال هجدهسالۀ تبریز (۹۹۳۱۰۱۲ق/ ۱۵۸۵۱۶۰۴م)»، ۱۴۰۰ش، ص۲۱۸.
- ↑ رضائی، «پیامدهای اجتماعی اشغال هجدهسالۀ تبریز (۹۹۳۱۰۱۲ق/ ۱۵۸۵۱۶۰۴م)»، ۱۴۰۰ش، ص۲۳۵.
- ↑ رضائی، «پیامدهای اجتماعی اشغال هجدهسالۀ تبریز (۹۹۳۱۰۱۲ق/ ۱۵۸۵۱۶۰۴م)»، ۱۴۰۰ش، ص۲۲۲.
- ↑ خسروشاهی، خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز، ۱۳۹۵، ص۱۸.
- ↑ خسروشاهی، خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز، ۱۳۹۵، ص۱۸.
- ↑ خسروشاهی، خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز، ۱۳۹۵، ص۲۳.
- ↑ روزنامه دنیای اقتصادی، «مرگ ستارخان قره داغی، سردار مشروطه»، وبگاه روزنامه
- ↑ سایت تبریز کهن، «تبریز در دوره قاجار» وبگاه تبریز کهن.
- ↑ سایت تبریز کهن، «تبریز در دوره قاجار» وبگاه تبریز کهن
- ↑ حقدار، تبریز در دوره معاصر، ۱۳۹۹ش، ص۴۷.
- ↑ سایت تبریز کهن، «تبریز در دوره قاجار» وبگاه تبریز کهن
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی، «نگاهی دیگر به قیام ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ مردم تبریز»، وبگاه مرکز.
- ↑ خبرگزاری فارس، «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ خبرگزاری فارس، «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ روشنا، «یادی از قیام ۲۹ بهمن تبریز»، وبگاه روشنا
- ↑ خبرگزاری فارس، «روایتی متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ روشنا، «یادی از قیام ۲۹ بهمن تبریز»، وبگاه روشنا
- ↑ نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن، خبرگزاری مهر.
- ↑ نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن، خبرگزاری مهر.
- ↑ خبرگزاری بین المللی قران، «نگاهی به آئین عزاداری در آذربایجان‌شرقی»، وبگاه خبرگزاری
- ↑ خبرگزاری مهر، «آیین‌های سنتی عاشورا در آذربایجان/ از شبیه خوانی تا تخته زنی»، وبگاه خبرگزاری مهر
- ↑ خبرگزاری بین المللی قران، «نگاهی به آئین عزاداری در آذربایجان‌شرقی»، وبگاه خبرگزاری
- ↑ خبرگزاری بین المللی قران، «شمع افروزی معمولاً در آذربایجان‌شرقی در بعد ازظهر تاسوعا انجام می‌گیرد. این مراسم در شهرستان‌های تبریز، جلفا، مراغه، سراب، مرند با شکوه خاصی برگزارمی‌شود. در برخی مناطق گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به ۳۵ تا ۴۰ حسینیه یا مسجد میروند و در مقابل هر یک تعدادی شمع میافروزند و این را به نشانه آتش‌افروزی امام حسین(ع) در هنگام وداع با یارانش می‌دانند، اجرا شود.»، وبگاه خبرگزاری
- ↑ خبرگزاری رسمی حوزه، «مدرسه طالبیه خاستگاه علمای مشهور آذربایجان»، وبگاه حوزه
- ↑ نیکنام لاله و ذوقی، تبریز در گذر تاریخ، تبریز، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۲.
- ↑ سرابی، بلیلان و آجرلو، «بازآفرینی ساختار معماری مسجد حسن پادشاه در تبریز»، ۱۳۹۹ش، ص۹۱.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۶.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۷.
- ↑ Mirzafarjouyan, Tabriz; city of history and souvenirs, Mehrnews website.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۷.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۷.
- ↑ عون الهی، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۸.
منابع
- ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، درج در پژوهشنامه علوم انسانی، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.
- حقدار، علی اصغر، تبریز در دوره معاصر، استانبول، نشر باشگاه ادبیات با همکاری انجمن فرهنگی تاریخی تبریز، ۱۳۹۹ش.
- حوزه علمیه تبریز، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید ۱۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری بین المللی قران، «نگاهی به آئین عزاداری در آذربایجان‌شرقی»، وبگاه خبرگزاری، تاریخ درج مطلب: ۲۳ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۱ تیر ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری رسمی حوزه، «مدرسه طالبیه خاستگاه علمای مشهور آذربایجان»، وبگاه حوزه، تاریخ درج مطلب:۶ اردیبهشت ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری فارس، متفاوت از قیام ۲۹ بهمن تبریز به اعتراف آمریکایی‌ها/ وقتی تانک‌ها و زره‌پوش‌ها به خیابان آمدند؟»، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۴ تیر ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری فارس، «کنگره تبریز پیشرو در توسعه فرهنگ تشیع برگزار شد»، تاریخ درج مطالب: ۲۳ شهریور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری مهر، سنتی عاشورا در آذربایجان/ از شبیه خوانی تا تخته زنی»، وبگاه خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۱ تیر ۱۴۰۲ش.
- خبرگزاری مهر، سر ایران و مشاهیر آن ستون‌های محکم اسلام و تشیع هستند»، وبگاه خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۱ آذر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۲ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز، قم، کلبه شروق، ۱۳۹۵ش.
- دولت آبادی، عزیز، سخنوران آذربایجان از قطران تا شهریار، ج۱، تبریز، انتشارات ستوده، ۱۳۷۷ش.
- راسخون، «زندگی و اقدامات غازان خان»، وبگاه راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۷ تیر ۱۴۰۲ش.
- رضائی، محمد، «پیامدهای اجتماعی اشغال هجدهسالۀ تبریز (۹۹۳۱۰۱۲ق/ ۱۵۸۵۱۶۰۴م)»، مندرج در فصلنامه جامعه شناسی تاریخی، دوره سیزدهم شماره دوم، ۱۴۰۰ش.
- روزنامه دنیای اقتصادی، «مرگ ستارخان قره داغی، سردار مشروطه»، وبگاه روزنامه، تاریخ درج مطلب:۲۹ آبان ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- روشنا، «یادی از قیام ۲۹ بهمن تبریز»، وبگاه روشنا، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۱۴ تیر ۱۴۰۲ش.
- سایت تبریز کهن، «تبریز در دوره قاجار»، وبگاه تبریز کهن، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ تیر ۱۴۰۲ش.
- صفت‌گل، منصور، فراز و فرود صفویان، تهران، کانون اندیشه جوان، ۱۳۸۸ش.
- عون الهی، سید آقا، تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز دوره مغولان تا پایان دوره صفویان، محقق پرویز زارع شاهمرسی، ۱۳۸۷ش.
- فتاحی، محمد، صائب تبریزی| بیوگرافی، مجموعه آثار و اشعار»، وبگاه کجا رو، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- کاشانی، ابوالقاسم، تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸ش، به نقل از ترکمنی آذر، «موقعیت شیعیان ایران در دوره ایلخانان»، درج در پژوهشنامه علوم انسانی، شماره ۳۱، ۱۳۸۰ش.
- مجذوب تبریزی، محمد، دیوان اشعار، تصحیح: سجاد رسولی نوده، تهران، اقبال، ۱۳۹۰ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی، «نگاهی دیگر به قیام ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ مردم تبریز»، وبگاه مرکز، تاریخ درج مطلب: ۲۶ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۴ تیر ۱۴۰۲ش.
- تبریز»، وبگاه بیا تبریز، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۲ش.
- مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، تاریخ تبریز، ترجمه عبدالعلی کارنگ، کتاب‌فروشی تهران، ۱۳۳۷ش.
- نقش ویژه تبریز درجنگ تحمیلی/ درخشش لشکر عاشورا در دفاع از خاک وطن، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب ۱۶ اسفند ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۱۷ شهریور ۱۴۰۲ش.
- نیکبخت، رحیم، و صدری، منیژه، «سفینه تبریز و رسمیت مذهب شیعه در ایران»، مندرج در کتاب ماه جغرافیا و تاریخ، مرداد ۱۳۸۶ش.
- نیکنام لاله، ایوب و فریبرز ذوقی، تبریز در گذرگاه تاریخ، تبریز، انتشارات یاران، ۱۳۷۴ش.
- هاشمیان، هادی، تبریز و فرهنگ تشیع، تهران، انتشارات اسوه، ۱۳۹۳ش.
- Mirzafarjouyan, Zahra, "Tabriz; city of history and souvenirs", Mehrnews website, Published: March 31, 2021, Visited: July 2 , 2023.
- tabriz.ir, history, Tabriz Municipality website, Visited: July 7, 2023.