سیدجمال‌الدین احمد بن علی بن حسین حسنی حسینی (حدود۷۴۸- ۸۲۸ق/۱۳۴۷-۱۴۲۴م)، معروف به اِبْن‌ِ عِنَبه، مورخ و نسب شناس شیعی است. وی از شاگردان ابن مُعَیه و در دوره شهید اول زندگی می‌کرد و هر دو از طریق ابن معیه از علامه حلی روایت کرده‌اند. مهم‌ترین اثر او عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب است. در مورد مذهب او اختلافاتی وجود دارد، شواهدی بر زیدی یا امامی بودن او، وجود دارد.
| مورخ و نسب‌‌شناس شیعی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سیدجمال‌الدین احمد بن علی بن حسین حسنی حسینی |
| لقب | اِبْن‌ِ عِنَبه |
| نسب | از نوادگان عبدالله محض |
| تاریخ تولد | ۷۴۸ قمری |
| زادگاه | حله |
| تاریخ وفات | ماه صفر ۸۲۸ قمری |
| شهر وفات | کرمان |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمد بن قاسم بن معیه دیباجی |
| محل تحصیل | اصفهان • هرات • سمرقند • مکه • مذار |
| تألیفات | عمدة الطالب فی انساب آل ابی‌طالب • الفصول الفخریة فی اصول البریه • بحرالانساب فی نسب بنی هاشم • التحفة الجمالیة فی انساب الطالبیه و ... |
زندگی‌نامه
سید احمد بن علی بن الحسین بن علی بن مهنا بن عنبة در سال ۷۴۸ ه.ق دیده به جهان گشود. ابن عنبة در ماه صفر ۸۲۸ ه.ق در شهر کرمان دیده از جهان فرو بست.[۱]
ابن عنبه احتمالاً در حِلّه زاده شد. بر اساس زندگی‌نامه خودنوشته او، نسب وی با ۲۰ واسطه به امام علی(ع) می‌رسد. او از نوادگان عبدالله محض به شمار می‌رود، از این رو تبار «حسنی - حسینی» دارد. نسبت او از طریق پدر به امام حسن(ع) و از طریق مادر به امام حسین(ع) می‌رسد و به همین دلیل است که ابن عنبه را گاه حسنی[۲] و گاه حسینی[۳] خوانده‌اند. همچنین او را داوودی نیز نامیده‌اند، زیرا محمد بن داوود بن موسی ثانی یکی از نیاکان وی بود.[۴]
علت اشتهار به ابن عنبه
شهرت وی به ابن عِنَبه از آن روست که جدش «عنبه اصغر» نام داشت که به نوبه خود از نوادگان عنبة بن محمد وارد (عنبه اکبر) بود.[۵] عنبه اکبر، جد قبیله‌ای از اشراف بنی الحسن بود که در عراق و اطراف حِلِّه می‌زیستند.[۶]
اساتید
وی از آغاز جوانی در زُمره شاگردان ابوعبدالله محمد بن قاسم بن معیه دیباجی (درگذشت۷۷۶ق)، نسبشناسی آموخت و از ملازمان و خاصان استاد شد. ابن عنبه در دوران آموزش از کتاب‌ها و استادان متعددی بهره برد، اما بی‌گمان بیشترین توشه علمی را از آثار ابن معیه بگرفت.[۷] چنانکه از احوال او برمی‌آید، پس از مرگ ابن معیه، وی به سیر و سیاحت پرداخت و به اصفهان، هرات، سمرقند، مکه، مذار (در دشت میشان) سفر کرد و از بسیاری نسب‌شناسان سود برد.[۸]
ابن عنبه در طبقه شهید اول قرار دارد و هر دو از طریق ابن معیه از علامه حلی روایت کرده‌اند.[۹]
مذهب
مذهب ابن عنبه چندان مشخص نیست و چند نظر در این مورد بیان شده است. برخی در شیعی بودنش تردید کرده‌اند.[۱۰]ولی به نظر می‌رسد این مطلب درست نباشد، هرچند امامی بودن وی چندان قطعی نیست.[۱۱]
زیدی بودن
برخی او را زیدی دانسته‌اند،[۱۲] تعابیر و اشاره‌هایی که او دارد، مؤید این مطلب است که او زیدی‌مسلک باشد. به عنوان مثال، او درباره امام مهدی(عج) می‌گوید: «ثانی عشر الائمه عند الامامیه و هو القائم المنتظر عندهم»[۱۳] و مهم‌تر از آن در دیباچه عمدة الطالب تیموری،[۱۴] آنجا که از اوصاف امیر تیمور گورکانی سخن می‌گوید، او را بدین عبارت می‌ستاید: «... صاحب الملکات العلیة و الانباء النبویة، و الفصاحة الصدیقیة، و الحصانة الفاروقیة و السماحة النوریة، و الحماسة المرتضویة...».
امامی‌بودن
برخی نیز او را شیعه امامی دانسته‌اند و معتقدند احتمال شیعی و امامی بودن او پذیرفتنی‌تر است. به‌ویژه این‌که او شاگرد و داماد ابن مُعَیه شیعی بود و بخش نخستین زندگی‌اش را در خدمت او به سر برد و از دانش او استفاده کرده و همواره به استاد وفادار ماند.
تالیفات
آثار بازمانده و یا منسوب به ابن عنبه جملگی در زمینه نسبشناسی است و از ارزش و اعتبار والایی برخوردار است.
عمدة الطالب
عمدة الطالب که مهم‌ترین اثر ابن عنبه است. او این اثر را ۳ بار در حجم‌های مختلف تحریر کرده است. تحریر نخست که از همه مفصل‌تر، ولی نامنظم است، به عمدة الطالب تیموری شهرت دارد. تحریر دوم به عمدة الطالب جلالی معروف است و مؤلف آن را در ۸۱۲ق با گزینش حدود دو سوم از تحریر نخستین و افزودن‌مقدمه‌ای، تدوین کرده است.[۱۵] ابن عنبه تحریر سوم را برای سلطان شریف محمد بن فلاح مشعشعی، جدّ سادات حاکم حویزه تهیه کرده و در ۱۰ صفر ۸۲۷ از آن فراغت یافته است.[۱۶]
ابن عنبه در دیباچه دو تحریر نخست گوید این کتاب را از آن رو نوشته است که گروهی در تبارنامه آل ابی طالب تردید کرده‌اند.[۱۷] وی در این کتاب به شرح حال نیاکان ابوطالب و سپس نسل او می‌پردازد. در نهایت با تفصیل بیشتری نسل علی ابن ابی طالب را از طریق فرزندانش: امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، محمد حنفیه، ابوالفضل العباس و عمر اطرف در ۵ فصل بیان می‌کند.
الفصول الفخریة
کتاب دیگر ابن عنبه الفصول الفخریة فی اصول البریة، به زبان فارسی است که در ۱۳۴۶ش به کوشش جلال‌الدین حسینی محدث ارموی در تهران چاپ شد.
این کتاب دارای یک مقدمه و ۳ فصل است، عنوان مقدمه «در بیان منشأ نسل» است. طی این کتاب، تبار بشر از آدم تا نوح به اختصار بیان شده است، سپس فرزندان نوح با گستردگی بیشتر و طبقه‌بندی روشن‌تری دنبال شده و اعقاب هر یک از فرزندان نوح، به ویژه پادشاهان منطقه بین‌النهرین و ایران و جاهای دیگر ذکر گردیده‌اند. دامنه این نسبشناسی به قبایل عرب و اجداد و نیاکان پیامبر کشیده شده و به ابوطالب پیوند می‌یابد و در نهایت فرزندان ابوطالب به سبک و سیاق عمده الطالب جلالی بررسی و مرتب شده‌اند. وی در این کتاب گاه به نقد آراء دیگران پرداخته است.[۱۸]
ابن عنبه این کتاب را برای فخرالدین حسن بن شمس‌الدین محمد، از نوادگان امام زین‌العابدین(ع) که از عالمان سبزوار بود، نوشت.[۱۹]
آثار دیگر
آثار دیگر ابن عنبه که نسخه‌های خطی آنها در دست است، از این قرارند:
- بحرالانساب فی نسب بنی هاشم (عربی)، که در آستان قدس رضوی[۲۰]، دارالکتب مصر[۲۱]، معهد المخطوطات العربیة[۲۲] و کتابخانه حکیم در نجف[۲۳] وجود دارد.
- التحفة الجمالیة فی انساب الطالبیة (فارسی)، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرعشی قم موجود است.[۲۴]
- زرکلی[۲۵]از کتابی خطی به نام رسالة فی اصول شجرة السادة آل ابی علوی، تألیف وی نیز نام می‌برد.
- آقابزرگ[۲۶] کتاب دیگری تحت عنوان انساب آل ابی طالب به ابن عنبه نسبت داده و احتمال داده که این کتاب ترجمه عمدة الطالب با تغییراتی اندک است.
پانویس
- ↑ عمدة الطالب، ص۱۶.
- ↑ کیا گیلانی، ص۵۵
- ↑ قمی، هدیة...، ص۸۴
- ↑ کیا گیلانی، ص۵۵؛ قمی، الفوائد الرضویة، ص۲۱
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، چاپی، ص۱۳۰
- ↑ زبیدی، ج۱، ص۴۰۰
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، چاپی، ص۱۶۹، ۱۷۰، ۲۷۲، ۳۶۸
- ↑ ابن عنبه عمدة الطالب، چاپی، ص۲۱، ۳۸، ۸۱، ۱۵۰، ۱۵۱، ۲۷۳، ۲۷۷، ۳۵۱
- ↑ امین، ج۳، ص۴۰
- ↑ دوانی، ج۴، ص۳۲۴
- ↑ اعلمی، ج۳، ص۱۹۹
- ↑ اعلمی، ج۳، ص۱۹۹
- ↑ عمدة الطالب، چاپی، ص۱۹۹
- ↑ عمدة الطالب تیموری، ص۵-۶
- ↑ عمدة الطالب، چاپی، ص۱۸-۱۹
- ↑ آقابزرگ، ج۱۵، ص۳۳۷-۳۳۹
- ↑ عمدة الطالب، خطی، ۴، عمدة الطالب، چاپی، ص۱۸
- ↑ الفصول الفخریة،ص ۱۸۹
- ↑ الفصول الفخریة،ص ۳، ۴
- ↑ آستان، ص۷۶
- ↑ خدیویه، ج۵، ص۱۷
- ↑ وکیل، ج۲ (۴)، ص۵۹
- ↑ نجف، ج۲، ص۱۹۶
- ↑ مرعشی، ص۴۳
- ↑ زرکلی، ج۱، ص۱۷۷
- ↑ آقا بزرگ، ج۲، ص۳۷۶
منابع
- آستان قدس، فهرست.
- آقابزرگ، الذریعة.
- ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، تیموری (کبری)، خطی مشکوة، شم ۱۸۱.
- ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب جلالی (وسطی)، به کوشش محمد حسن آل طالقانی، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن عنبه، احمد، الفصول الفخریة، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- اعلمی، سلیمان، دائرة المعارف، قم، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
- امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- خدیویه، فهرست.
- زبیدی، تاج‌العروس.
- زرکلی، اعلام.
- دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران، ۱۳۶۴ش.
- فهرس مخطوطات المکتبة الغربیة بالجامع الکبیر بصنعاء، به کوشش احمد محمد عیسوی و محمد سعید الملیح، اسکندریه، منشأة المعارف.
- قمی، عباس، الفوائد الرضویة، تهران، ۱۳۲۷ش.
- قمی، عباس، هدیة الاحباب، تهران، ۱۳۶۳ش.
- کیاگیلانی، احمد، سراج الانساب، به کوشش مهدی رجایی، قم، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
- مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش.
- مرعشی، نجفی، شهاب‌الدین، مقدمة المجدی علی بن محمد عمری، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
- مشکوة، خطی؛ نجف، محمد مهدی، فهرست المخطوطات المصورة فی مکتبة الامام الحکیم العامة، نجف، ۱۳۹۹ق.
- وکیل، مختار، فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی