الامالی (شیخ صدوق)

برای دیگر کاربردها، الامالی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

الأمالی کتابی به زبان عربی، تألیف شیخ صدوق (حدود ۳۰۶-۳۸۱ق)، متکلم، ادیب، فقیه و حدیث‌شناس برجسته امامیه در سده چهارم هجری. این کتاب حاصل جلسه‌های متعددی است که شیخ صدوق، هفته‌ای دو روز سه شنبه و جمعه از ۱۸ رجب سال ۳۶۷ق تا ۱۱ شعبان سال ۳۶۸ق در مشهد برای شاگردانش املاء نموده و ایشان نوشته‌اند.

الأمالی للشیخ الصدوق

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ صدوق
تاریخ نگارش	قرن چهارم هجری قمری
موضوع	حدیثی
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسة الاعلمی للمطبوعات

نویسنده

مقالهٔ اصلی: شیخ صدوق

محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، (۳۰۵ -۳۸۱ق) از بزرگترین علمای شیعه در قرن چهارم هجری قمری است. تاریخ دقیق تولد وی معلوم نیست. اما گویا پس از ۳۰۵ق بوده است. مدفن شیخ صدوق در ری است. وی را بزرگ‌ترین محدث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده‌ و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. کتاب من لایحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه اثر اوست. از دیگر آثار مهم و معروف وی می‌توان معانی الاخبار، عیون الاخبار، الخصال، علل الشرائع و صفات الشیعة را نام برد.

برخی از مشهورترین شاگردان وی عبارتند از سید مرتضی، شیخ مفید و تلعکبری.

امالی‌نویسی

مقالهٔ اصلی: امالی‌نویسی

پس از شیوع فن مقامات در محافل ادبی از اواخر قرن سوم هجری قمری، شیوه دیگری میان دانشمندان اسلامی ظهور کرد که آن را فن امالی باید نامید. امالی جمع املاء است و به این صورت بوده که یکی از اساتید یا دانشمندان بنام در انجمنی سخنرانی می‌کرد و سخنان او را می‌نوشتند و جمع‌آوری می‌کردند تا کتابی می‌شد و آن را امالی می‌خواندند. برخی محققان معتقدند که مهم‌ترین کتاب‌های امالی شیعه در دوران حضور امامان شیعه، امالی هشام بن حکم و امالی ابوسهل نوبختی و امالی ابوبکر بن عیاش است و در دوران غیبت نیز آثار زیر از مهم‌ترین امالی شیعه است:

• امالی ناصر کبیر اطروش
• الامالی شیخ صدوق
• الامالی شیخ مفید
• الامالی سید مرتضی
• امالی طوسی
• امالی ابوالمفضل شیبانی.

محتوای کتاب

شیخ صدوق این کتاب را که در ۹۷ مجلس، و ۱۳ ماه تدوین کرده است. این مجالس به جز چند مجلس (۲۲، ۲۳، ۲۴و ۲۶) هر جمعه و سه شنبه بر پا بوده است. شروع این مجالس ۱۸ رجب ۳۶۷ق به هنگام سفرش به مشهد و پایان آن ۱۸ شعبان ۳۶۸ق بوده است. فقط مدت کوتاهی در راه طوس در تدوین کتاب فاصله افتاده است.

مجلس ۲۹ آن مصادف با ۸ محرم (دومین جمعه محرم) بوده و به همین جهت با مقتل سیدالشهداء(ع) شروع کرده و آن را در مجلس ۳۰ و ۳۱ تکمیل کرده است. مجلس ۲۶ مصادف با غدیر و ذکر فضائل این روز است. این بیانگر امتیاز این کتاب نسبت به دیگر کتب امالی است که صدوق در نقل احادیث به مناسبت‌های زمانی و مکانی توجه داشته است.

افزون بر آن در ماه رجب از فضائل آن ماه و در ماه مبارک رمضان از فضائل رمضان و ثواب روزۀ در این ماه‌ها حدیث نقل کرده است. هنگامی که به نیشابور می‌رسد حدیثی در فضیلت زیارت امام رضا(ع) نقل می‌کند.

این کتاب شامل دسته‌ای از احادیث نبوی(ص) و اهل بیت(ع) در موضوعات مختلف مانند سیره پیامبر(ص)، ماجرای اسراء و معراج، ادعیه و موعظه‌ها، فضائل و مناقب اهل بیت(ع) است که شامل موضوعات تاریخی و اخلاقی و عقائدی و... می‌باشد. به باور محققان، امالی شیخ صدوق از نظر موضوع و محتوا بسیار پراکنده‌تر از امالی شیخ مفید است و موضوعات متنوع‌تری را دربرگرفته است. نخستین روایت کتاب در مجلس اول از امام باقر(ع) درباره ملک موکّل و فرشته‌ای است که بر بنده گماشته شده است، حضرت فرمود: این فرشته پیوسته در نامه اعمال او می‌نویسد، پس در آغاز و آخر آن، خیر و خوبی را به فرشته املا کنید که میان آن دو بر شما بخشوده می‌شود و مشمول مغفرت و آمرزش خواهید شد. آخرین روایت کتاب در مجلس ۴۲ از امام صادق(ع) درباره شرایط کامل شدن ایمان انسان است که عبارت است از: نیکو ساختن خُلق، کنترل نفس (به منظور تهذیب نفس)، رهاکردن زیاده‌گویی، انفاق زیادی اموال.

نقد محمدباقر کمره‌ای

محمدباقر کمره‌ای در مقدمه ترجمه کتاب الامالی صدوق درباره نقاط ضعف این اثر، مطالبی بیان می‌دارد. در ضمن اخبار این کتاب مضامین به ظاهر ضعیف و مورد اعتراضی وجود دارد که نمونه‌هایی از آنها عبارتند از:

• اخباری راجع به ثواب‌های دور از فکر معمولی نسبت به اعمال مستحبه و عبادات مانند اخبار فضیلت روزه هر روز از ماه شعبان یا رجب که بسیار به نظر بعید و اغراق‌آمیز می‌آید.
• اخباری راجع به اوضاع محشر، قیامت، معراج و عذاب دوزخیان که گنجایش تصور بشر معمولی را ندارد. مانند تعبیر به اینکه دندان کافر در قیامت چون کوه احد است.
• اخباری راجع به تطبیق آیات بعضی از سوره‌های قرآن به موارد معینی و اعتبارشان به نزول‌های مخصوصی که با تاریخ نزول آیات تطبیق نمی‌کند. مثل تطبیق آیات والنجم بر نجمی که در دوران مرض وفات پیغمبر اکرم(ص) در خانه علی(ع) فرود آمده برای تعیین آن حضرت به خلافت در حالی که این سوره از نظر نزول مکی ضبط شده است.

به این اعتراضات از دو نظر پاسخ داده‌اند:

• اول اینکه بسیاری از این اخبار متشابه است و حاوی مطالبی است نامحسوس و راجع به امور آینده است و وقایع آخرت، در خود قرآن مجید آیات محکم وجود دارد و آیات متشابه و منظور از آیات محکم آیاتی است که مضمون روشن و دستورات عمل است. چون آیات احکام و اخلاق و آیات بیش‌تر قصص قرآن که منظور از آن‌ها هم آموختن مطالب اخلاقی و پند و اندرز و انذار است...
• دوم از نظر دقت در اثبات نسبت به شیخ صدوق است. یعنی بسیاری از کتاب‌های موجود که از دانشمندان گذشته خصوصاً ده تا دوازده قرن آغازین هجری به جا مانده است، سلسله سند متصلی به آن‌ها وجود ندارد.

چاپ‌ها

• چاپ سنگی ۱۳۰۰ق؛
• تصحیح سید فضل الله طباطبائی یزدی، ۱۳۳۴ قم؛
• چاپ حیدریه نجف، تصحیح سید محمد مهدی خرسان؛
• چاپ علی‌اکبر غفاری
• چاپ اعلمی بیروت، پنجم ۱۴۰۰ق؛
• چاپ انتشارات کتابچی، ششم ۱۳۷۶ش؛
• چاپ ضمن ترتیب الامالی (صدوق, مفید, طوسی) محمّدجواد محمودی، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۴۲۰ق؛

ترجمه‌ها

• ترجمه امالی از سیدعلی بن محمد بن اسدالله حسینی عریضی امامی سپاهانی (قرن ۱۱ق)؛
• شرح و ترجمه امالی از علیرضا خراسانی یزدی (م ۱۲۵۶ق)؛
• ترجمه سید صادق بن سید حسین توشخانکی؛
• ترجمه از محمد باقر کمره‌ای، کتاب‌فروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۴۹ و ۱۳۵۸ش؛
• ترجمه از کریم فیضی، تهذیب، ۱۳۸۶ش قم.
• ترجمه ابوالفضل هدایتی
• ترجمه محمد علی سلطانی

منابع

• صدوق، محمد بن علی، الامالی، قم، نشر مؤسسه بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
• مردی، عباسعلی، «امالی از شیخ صدوق»، در مجله افق حوزه، ش۲۶۸، اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
• صدوق، محمد بن علی، الامالی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، تهران، نشر کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
• کمره‌ای، محمدباقر، «مقدمه» در امالی، تألیف شیخ صدوق، تهران، نشر کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
• سیاوشی، کرم و جواد محمدی، «امالی‌نویسی در تاریخ حدیث شیعه»، در فصلنامه شیعه شناسی، شماره ۴۹، بهار ۱۳۹۵ش.

پیوند به بیرون

• مقاله امالی از شیخ صدوق نوشته عباسعلی مردی