آیه ۱۵۴ سوره بقره
| پرونده:آیه ۱۵۴ بقره.jpg | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره بقره |
| شماره آیه | ۱۵۴ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | پس از جنگ بدر |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | مرده نخواندن کُشتگان راه خدا |
| آیات مرتبط | آیه ۱۶۹ سوره آلعمران، ۱۷۰ سوره آلعمران. |
آیه ۱۵۴ سوره بقره مردم را از مرده پنداشتن شهیدان برحذر میدارد و آنان را زنده و برخوردار از حیات جاودان (حیات برزخی) میداند که فراتر از درک عقلانی انسان است. گفته شده این آیه، با آیات پیشین که درباره صبر است ارتباط دارد؛ چراکه جهاد در راه خدا را نمونهای از صبر در اقامه دین معرفی میکند.
برخی مفسران نزول آن را درباره شهدای جنگ بدر میدانند، اما بیشتر آنان معتقدند این حکم شامل همه شهیدان میشود. این آیه، همراه با آیاتی مانند آیه ۱۶۹ آلعمران، به عنوان از عوامل تقویتکننده روحیه مقاومت و فداکاری مسلمانان در مبارزه حق علیه باطل شناخته شده است.
حیات جاودان شهیدان
آیه ۱۵۴ سوره بقره به حیات جاویدان شهیدان اشاره دارد و از مخاطبان خود میخواهد آنان را مرده نخوانند.[۱] این آیه، که از احکام جهاد با مشرکان و کفار شمرده میشود، با هدف تشویق مسلمانان به حضور در میدان نبرد، حقیقتی چون انتقال به زندگی جاوید پس از شهادت را بهعنوان مژدهای الهی مطرح میکند.[۲]
در این آیه، کشتهشدن در راه خدا نهتنها اتلاف عمر تلقی نشده، بلکه شهیدان نزد خداوند، زنده معرفی شدهاند.[۳] در ادامه نیز، درک حالات شهیدان توسط کسانی که آنان را مرده میپندارند، ناممکن دانسته شده است. برخی مفسران، درک این حقیقت را از شئون خردمندانی با نیروی ایمان کامل دانستهاند.[۴]
«وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یقْتَلُ فی سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکنْ لا تَشْعُرُون»
و به آنها که در راه خدا کشته میشوند، مرده نگویید! بلکه آنان زندهاند، ولی شما نمیفهمید![۵]
این آیه، مشابه آیه ۱۶۹ سوره آلعمران دانسته شده است[۶] و بر وجود حیات برزخی دلالت دارد.[۷] گفته شده است که اجساد شهدای اسلام، افزون بر تفاوتهای چشمگیر در طهارت ذاتی با بدنهای سایر مؤمنان، ارواح آنان نیز در عالم برزخ و قیامت از مراتب بالاتری در سیر تکاملی و شهودی برخوردارند و بر ارواح سایر اهل ایمان فضیلت دارند.[۸]
برخی مفسران اهلسنت با استناد به این آیه، به بینیازی شهید از غسل و نماز میت اشاره کردهاند.[۹] افزونبراین، بسیاری از آثار تفسیری با رویکرد روایی، از جمله احادیث مرتبط را در تبیین معنای این آیه مورد توجه قرار دادهاند.[۱۰]
ارتباط آیه با صبر مورد اشاره در آیات قبل
آیه ۱۵۴ سوره بقره پس از آیاتی در ستایش صبر و استقامت نازل شده است و به باور برخی محققان، ارتباطی نزدیک با مضمون این آیه دارد.[۱۱] از این منظر، مبارزه با دشمنان خدا و مجاهدت با جان و مال نیز از جلوههای صبر در اقامه دین بهشمار میرود.[۱۲] بهگونهای که گفته شده است، انسان پس از رسیدن به مرتبهای از ایمان و صبر، مرگ را نیز قابل تحمل دانسته، کشتهشدن در راه خدا را آسان میپذیرد و آن را دستاوردی بزرگ میداند.[۱۳]
تشویق برای مبارزه با کفار و مشرکان
ترسیم مسئله شهادت در این آیه و آیات دیگر قرآن، عامل کلیدی و برتری را در مبارزه حق علیه باطل معرفی میکند؛ عاملی فراتر از تجهیزات و توان نظامی که قدرت پیروزی در برابر خطرناکترین دشمنان و سلاحهای آنان را دارد.[۱۴] از همینرو، مسلمانان همواره نبرد با کفار را—چه با پیروزی و چه با شهادت در راه خدا—نهایت موفقیت و سعادت تلقی کردهاند.[۱۵]
این باور، روحیه شکستناپذیری[۱۶] و استواری را در میان مسلمانان به وجود آورده و آنان را به جانفشانی برای نشر دین اسلام سوق داده است.[۱۷] چنانکه به گفته آیتالله مکارم شیرازی، این عقیده در جریان انقلاب اسلامی ایران نیز نقش مؤثری ایفا کرده و علیرغم محدودیتهای ظاهری، عامل پیروزی مردم ایران در برابر قدرتهای بزرگ شده است.[۱۸]
شأن نزول
به گفته برخی مفسران، این آیه پس از غزوه بدر و در ارتباط با شهدای آن جنگ نازل شده است.[۱۹] همانگونه که آیه ۱۶۹ سوره آلعمران درباره شهدای غزوه احد نازل شد.[۲۰] منابع تاریخی نیز به ارتباط این آیه با شهادت شماری از صحابه در جنگ بدر اشاره کردهاند.[۲۱] در این نبرد، پس از شهادت چند تن از مسلمانان، برخی افراد آنان را مُرده توصیف کردند و خداوند در این آیه آنان را نهی نمود از اینکه شهیدان را مرده خطاب کنند.[۲۲]
در خصوص مخاطب آیه، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. گروهی آن را خطاب به مسلمانان و مؤمنان و گروهی دیگر آن را متوجه کفار و منافقان دانستهاند.[۲۳] برخی مفسران با استناد به آیات و روایات، این آیه را پاسخی به ادعای مشرکانی میدانند که کشتهشدن اصحاب پیامبر را بیهوده و پایان زندگی آنان تلقی میکردند.[۲۴] شماری از مفسران نیز با ذکر نمونههایی از شهادت، شأن نزول آیه را محدود به شهدای بدر ندانسته و معتقدند که این حکم، شامل همه جانباختگان در راه خدا میشود.[۲۵]
چگونگی زندگی شهید پس از مرگ
در ارتباط با چگونگی و نوع حیات جاویدان شهیدان، میان مفسران اختلافنظرهایی وجود دارد:[۲۶]
طبرسی، نویسنده مجمع البیان،[۲۷] علامه طباطبایی، نویسنده المیزان،[۲۸] و نیز مفسران اهلسنت مانند فخر رازی در تفسیر الکبیر[۲۹] و آلوسی در روح المعانی،[۳۰] پس از بررسی دیدگاههای گوناگون، منظور از این حیات جاویدان را همان زندگی برزخی دانستهاند.
گرچه این آیه به زندگی برزخی شهیدان اشاره دارد، اما بهگفته برخی مفسران، این نوع حیات، منحصر به آنها نیست،[۳۱] بلکه شامل همه مؤمنان و کافران نیز میشود.[۳۲]
مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، ضمن اشاره به زندگی برزخی شهیدان، به امتیاز آنها نسبت به دیگران در برزخ، یعنی رحمت الهی و بهرهمندی از نعمتهای گوناگون پرداخته است.[۳۳] همچنین مغنیه، نویسنده تفسیر الکاشف، معتقد است اشاره به زندگی جاوید شهید در این آیه، با هدف یادآوری مقام بلند او و تشویق به شهادت بوده است، وگرنه همه انسانهای نیک و بد، در نهایت به سوی پروردگار بازمیگردند و از حیات جاویدان برخوردار خواهند بود.[۳۴]
نوع حیات برزخی شهیدان
در مورد چگونگی زندگی برزخی شهیدان، دیدگاههای گوناگونی مطرح شده است. بسیاری از عالمان، محققان و مفسران متقدم، زندگی شهدا را حیات حقیقی در قالب جسم و روح دانستهاند.[۳۵]
شیخ طوسی در کتاب التبیان، حیات حقیقی تا روز قیامت را قول صحیح میداند و معتقد است که جز چند دیدگاه ضعیف از متأخران، اختلاف قابلتوجهی در بین مفسران وجود ندارد.[۳۶] برخی مفسران نیز به روایاتی از امام صادق(ع) استناد کردهاند که در آن، زندگی پس از شهادت در قالب بدنی مشابه بدن دنیوی توصیف شده است.[۳۷]
در مقابل، گروهی دیگر معتقدند که منظور از حیات پس از مرگ، زندگیِ برزخی صرفاً روحانی و بدون جسم است. آنها به روایتی اشاره کردهاند که در آن، ارواح شهدا نزد خداوند زندهاند و از نعمتهای اخروی بهرهمند میشوند؛ همانگونه که ارواح آلفرعون در عذاب اخروی هستند.[۳۸]
در نتیجه، برخی مفسران، چگونگی این حیات را خارج از توان فهم عقل دانستهاند[۳۹] و معتقدند اطلاعات دقیقی در مورد نوع زندگی برزخی شهیدان در دست نیست و انسان نیز موظف به درک آن نیست؛[۴۰] بلکه تنها راه شناخت آن، از طریق وحی خواهد بود.[۴۱]
بر همین اساس، این آیه، پاسخی روشن است به کسانی که بر این باورند که قرآن در مورد بقای روح و زندگی برزخی سخنی نگفته است.[۴۲]
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: برزخ و حیات برزخی
توسعه در مفهوم شهادت
آیتالله خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، با استناد به آیه ۱۵۴ سوره بقره، معتقد است که هر کسی که در راه خدا جان خود را از دست دهد، شهید محسوب میشود؛ چه در میدان جهاد و چه در مسیر خدمت به مردم باشد. بهگفته او، این آیه در سیاق آیات جنگی قرار ندارد؛ بنابراین، به مجاهدان در میدان نبرد مختص نیست. از همین رو، هر انسانی که مثلاً در مسیر اداره کشور یا در راه پیشرفت نظام جمهوری اسلامی تلاش کند و جان بسپارد، بهدلیل اطلاق این آیه، میتوان عنوان شهید را بر او خطاب کرد. او این مطلب را به مناسب درگذشت سید ابراهیم رئیسی هشتمین رئیسجمهور ایران در سانحه هوایی مطرح کرد.[۴۳]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲۰.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۸-۳۹.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۲۷.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۹-۴۰.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۴، ترجمه مکارم شیرازی.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۲۷؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۴۰.
- ↑ ابنعربی، احکام القرآن، بیروت، ج۱، ص۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲۰.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۲۷.
- ↑ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۸-۳۹.
- ↑ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۸۱.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۸-۳۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۱۴؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۱۹۶؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۲۲.
- ↑ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ ابناثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۵۸، ج۴، ص۱۳۶؛ ابنحجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۹۸، ج۵، ص۳۷۱.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۳۷؛ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۲۷.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۱۸.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۲۵۲؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۳۷؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۱۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۴۳۳–۴۳۵.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۴۵–۳۵۰.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۲۶.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۱۸.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۲۵۲؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۲۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲۱–۵۲۲.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۳۷؛ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۱۸.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۲، ص۳۵.
- ↑ حویزی، نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۱۴؛ بغوی، معالم التنزیل، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۴۱–۲۴۲.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۱۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ خامنهای، بیانات در مراسم سیوپنجمین سالگرد امام خمینی، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
منابع
- ابناثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابنعربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بیروت، دارالجیل، بیتا.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، موسسه انتشارات هجرت، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- حسینی همدانی، سید محمد، انوار درخشان، تحقیق محمد باقر بهبودی، تهران، لطفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- خامنهای، سید علی، «بیانات در مراسم سی و پنجمین سالگرد امام خمینی»، مندرج در سایت خامنهای دات آی ار، تاریخ درج ۱۴ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید ۳۰ تیرماه ۱۴۰۴ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیتالله العظمی مرعشی نجفی(ره)، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.