تفسیر تَطبیقی یا تفسیر مُقارَن، یکی از روش‌های تفسیر قرآن است که در آن، معنای آیه با مقایسه دیدگاه‌های تفسیری روشن می‌شود. با به‌کارگیری این روش، نقاط ضعف و قوت دیدگاه‌های مختلف تفسیری آشکار می‌شود و انسان می‌تواند دیدگاه تفسیری برتر را انتخاب کند.
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
به باور برخی پژوهشگران، تفسیر تطبیقی تنها به مقایسه دیدگاه‌های شیعه و سنی درباره مفاهیم قرآن تعلق دارد؛ اما برخی دیگر آن را به سه قسم تقسیم کرده‌اند: ۱. تفسیر تطبیقی بین قرآن و عهدین، ۲. تفسیر تطبیقی بین مذاهب اسلامی، ۳. تفسیر تطبیقی بین قرآن و علوم دیگر.
تعریف و جایگاه
تفسیر تطبیقی یا تفسیر مُقارَن یکی از روش‌های تفسیر قرآن است[۱] که در آن، معنای ظاهری آیات یا یک نظریه تفسیری، با مقایسه برخی دیدگاه‌ها با یکدیگر و بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌ها، روشن می‌شود.[۲] در تفسیر تطبیقی گاهی دو مُفَسِّر، گاهی دو مذهب تفسیری و گاهی دو کتاب تفسیری با هم مقایسه می‌شوند.[۳] برخی مؤلفان، تفسیر تطبیقی را از گونه‌های تفسیر موضوعی دانسته‌اند؛[۴] ولی از نظر بعضی دیگر، تفسیر تطبیقی در عرض تفسیر موضوعی و تفسیر ترتیبی قرار دارد.[۵] خاستگاه این روش تفسیری را آیاتی مانند آیه ۵۰ سوره انعام دانسته‌اند.[۶]
هدف تفسیر تطبیقی، شفاف‌کردن دیدگاه‌ها و روشن‌ساختن نقاط ضعف و قوت آنها از نظر مبانی و استدلال‌هاست تا شخص بتواند دیدگاه تفسیری قوی‌تری را انتخاب کند.[۷] به نظر برخی محققان، تفسیر تطبیقی در حقیقت تفسیرکردنِ تطبیقیِ قرآن نیست؛ بلکه مطالعۀ تطبیقیِ تفاسیرِ قرآن درباره یک موضوع یا درباره مکتب و روش دو مفسر است.[۸] در زبان عربی، از این نوع تفسیر، غالباً با نام «التفسیر المُقارَن» یا «التفسیر الموازَن» یاد می‌شود.[۹]
تفسیر تطبیقی در طول تاریخ تفسیر همواره وجود داشته است؛ ولی در قرن چهاردهم شمسی، به‌صورت منظم و قاعده‌مند درآمد.[۱۰] «تفسیر تطبیقی» اثر فتح‌الله نجارزادگان[۱۱] و «تفسیر تطبیقی آیه مودت» اثر فداحسین عابدی[۱۲] از کتاب‌هایی است که در قالب مطالعه تطبیقی تدوین شده‌اند.
اقسام
محمدعلی رضایی اصفهانی، قرآن‌پژوه، تفسیر تطبیقی را به سه قسمِ ۱. تفسیر تطبیقی بین قرآن و عهدین، ۲. تفسیر تطبیقی بین مذاهب اسلامی، ۳. تفسیر تطبیقی بین قرآن و علوم دیگر تقسیم کرده است.[۱۳] با این حال فتح‌الله نجارزادگان مؤلف کتاب تفسیر تطبیقی معتقد است تفسیر تطبیقی به مقایسه دیدگاه شیعه و سنی درباره مفاهیم قرآن اختصاص دارد و شامل مقایسه روش‌ها و مکتب‌های فکری دیگر نمی‌شود.[۱۴]
تفسیر تطبیقی بین مذاهب اسلامی
تفسیر تطبیقی بین مذاهب اسلامی از گذشته مورد توجه مفسران شیعه و سنی بوده است.[۱۵] از مفسران شیعه، شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق) در تفسیر تبیان و طبرسی (درگذشت: ۵۴۸ق) در کتاب مجمع البیان، در آیات مربوط به ولایت و جَبْر و تَفویض، آراء مُعتَزلی‌ها و اَشاعِره را بررسی و با دیدگاه شیعه مقایسه کرده‌اند؛ چنان‌که فخر رازی (درگذشت: ۶۰۶ق) از مفسران اهل‌سنت در تفسیر مَفاتیح الغَیْب دیدگاه‌های تفسیری و کلامی شیعه و سنی را مقایسه کرده است.[۱۶] گفته شده بارزترین کتاب تفسیری‌ای که مطابق این روش نوشته شده، کتاب التفسیر الأثری الجامع نوشته محمدهادی معرفت است.[۱۷]
تفسیر تطبیقی بین قرآن و عهدین
در روش تفسیر تطبیقی بین قرآن و عهدین، متن قرآن و عَهْدَین در موضوع‌های مشترک (مانند داستان مربوط به پیامبران) با هم مقایسه می‌شوند.[۱۸] در این روش تفسیری، یکسان بودن منبع قرآن و دیگر کتاب‌های آسمانی (یعنی وحیانی بودن آنها) تبیین می‌شود و تحریف واقع‌شده در عهدین و سلامت قرآن از تحریف توضیح داده می‌شود.[۱۹] محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل مباحث مربوط به داستان آدم و حوا، و محمدجواد بلاغی در تفسیر آلاءُ الرَّحمن از این روش استفاده کرده‌اند.[۲۰]
تفسیر تطبیقی بین قرآن و علوم دیگر
در روش تفسیر تطبیقی بین قرآن و علوم دیگر، مسئله یا مسائل مشترکی از علوم مختلف که با قرآن نیز مرتبط باشد، بحث می‌شود.[۲۱] این روش تفسیری در شرح آیات علمی قرآن، برطرف کردن اندیشه تعارض علم و دین، و به دست آوردن نظریه علمی قرآن مفید ارزیابی شده است.[۲۲] جواز و حجیت تفسیر علمی، شامل‌بودن قرآن بر کلیات علوم و وجود رابطه بین قرآن و علم را از اصول و مبانی این روش تفسیری دانسته‌اند.[۲۳] همچنین به‌کارگیری علوم برای فهم آیات قرآن، توجه به زبان قرآن و فضای تاریخی آن، و لزوم به کارگیری جری و تطبیق در تفسیر آیات، از قواعد این روش معرفی شده است.[۲۴] برای این روش تفسیری آسیب‌هایی را برشمرده‌اند؛ از جمله: تحمیل دیدگاه‌های علمی بر آیات قرآن و تلاش برای استخراج تمام جزئیات یک علم از قرآن و غفلت از سیاق و فضای نزول آیات و در نتیجه ارائه تفسیری ناقص از آیات قرآن.[۲۵]
مراحل تفسیر تطبیقی
برخی محققان، برای به‌کارگیری روش تفسیر تطبیقی، مراحل هفت‌گانه زیر را برشمرده‌اند:
- انتخاب مسئله مورد اختلاف؛
- توضیح مسئله و واژگان کلیدی آن؛
- طراحی ساختار؛
- مشخص‌کردن طرف‌های تطبیق؛
- مشخص‌کردن گونه‌های اختلاف؛
- استخراج دیدگاه قرآن؛
- قضاوت درباره درستی یا نادرستی طرف‌های مدنظر.[۲۶]
فایده‌ها و آسیب‌ها
برای تفسیر تطبیقی فایده‌های زیر را ذکر کرده‌اند:
- رهاساختن مفسر از حصرگرایی؛
- روشن‌شدن ابعاد غیرواضح موضوع؛
- آگاهی ازخلل‌ها و نقایص تفسیر آیات.[۲۷]
به گفته محمدعلی رضایی اصفهانی، تفسیر تطبیقی در مواردی ممکن است، با آسیب‌هایی مواجه شود؛ از جمله:
- خلط اسرائیلیات با تفسیر قرآن؛
- بروز اختلافات بر اثر تعصبات مذهبی؛
- تحمیل نظریات علمی ثابت‌نشده بر قرآن.[۲۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ عسگری، و شاکر، «تفسیر تطبیقی، معنایابی و گونه‌شناسی»، ص۱۱.
- ↑ تمیمی، اصول و قواعد التفسیر الموضوعی للقرآن، ۱۴۳۶ق، ص۱۱۶.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۰.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۵.
- ↑ عسگری، و شاکر، «تفسیر تطبیقی، معنایابی و گونه‌شناسی»، ص۱۹.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۲.
- ↑ عسگری، و شاکر، «آسیب‌شناسی مبانی و پیش‌فرض‌های کلامی و مذهبی تفاسیر تطبیقی»، ص۸۱.
- ↑ طیب‌حسینی، «تفسیر تطبیقی»، ص۲۲۳.
- ↑ طیب‌حسینی، «تفسیر تطبیقی»، ص۲۲۲.
- ↑ طیب‌حسینی، «تفسیر تطبیقی»، ص۲۲۴.
- ↑ نجارزادگان، تفسیر تطبیقی، ۱۳۸۳ش، کل کتاب.
- ↑ عابدی، تفسیر تطبیقی آیه مودت، ۱۳۸۴ش، کل کتاب.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۲-۷۶.
- ↑ نجارزادگان، تفسیر تطبیقی، ۱۳۸۳ش، ص۱۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۲.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۲.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۲.
- ↑ تمیمی، اصول و قواعد التفسیر الموضوعی للقرآن، ۱۴۳۶ق، ص۱۲۲-۱۲۳.
- ↑ تمیمی، اصول و قواعد التفسیر الموضوعی للقرآن، ۱۴۳۶ق، ص۱۲۳.
- ↑ تمیمی، اصول و قواعد التفسیر الموضوعی للقرآن، ۱۴۳۶ق، ص۱۲۴-۱۲۷.
- ↑ تمیمی، اصول و قواعد التفسیر الموضوعی للقرآن، ۱۴۳۶ق، ص۱۲۸-۱۳۰.
- ↑ تمیمی، اصول و قواعد التفسیر الموضوعی للقرآن، ۱۴۳۶ق، ص۱۳۰.
- ↑ کریمی، «فرایند عملی تفسیر موضوعی تطبیقی»، ص۱۳۶.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۰.
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن (۳)، ۱۳۹۲ش، ص۷۷.
منابع
- تمیمی، مازن شاکر، اصول و قواعد التفسیر الموضوعی للقرآن، کربلا، العتبة الحسینیة المقدسه، ۱۴۳۶ق.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، منطق تفسیر قرآن (۳)، قم، پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی، ۱۳۹۲ش.
- طیب‌حسینی، «تفسیر تطبیقی»، در جلد ۸ دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۲ش.
- عابدی، فداحسین، تفسیر تطبیقی آیه مودت، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- عسگری، انسیه، و محمدکاظم شاکر، «آسیب‌شناسی مبانی و پیش‌فرض‌های کلامی و مذهبی تفاسیر تطبیقی»، در مجله پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی، شماره ۱۵، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- عسگری، انسیه، و محمدکاظم شاکر، «تفسیر تطبیقی، معنایابی و گونه‌شناسی»، در مجله پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
- کریمی، مصطفی، «فرایند عملی تفسیر موضوعی تطبیقی»، در مجله حکمت بالغه، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ش.
- نجارزادگان، فتح‌الله، تفسیر تطبیقی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۳ش.
پیوند به بیرون
روش‌شناسی مطالعات تطبیقی در تفسیر قرآن