مستدرکنویسی
مُسْتَدرَک‌نویسی، به معنای تالیف کتاب با هدف تکمیلِ کتابی دیگر و جبران کاستی‌های آن است. مستدرکنویسی، اصطلاحی رایج در میان نویسندگان حوزه علوم اسلامی است. این شیوه از نگارش کتاب، از قرن چهارم قمری میان مسلمانان آغاز و در شاخه‌های مختلف علوم اسلامی از جمله فقه، رجال، حدیث و... مستدرکاتی نگاشته شد. مستدرک‌هایی مانند مستدرک الصحیحینِ حاکم نیشابوری و مستدرک الوسائل اثر محدث نوری از مهم‌ترین کتاب‌ها در این زمینه به‌شمار می‌آیند.
معناشناسی
در لغتنامه دهخدا برای این واژه معانی‌ای چون جبران‌شده، تدارُک مافات، رفعِ توهم‌شده، ذیلی بر کتاب، مقاله یا رساله با شرح برخی نکاتِ آن، ذکر شده است.[۱] تَکْمله نیز غالبا مترادف با مستدرک به کار می‌رود و به معنای تکمیل کننده است.[۲]
در اصطلاح کتابشناسی، مستدرک یا تکمله، کتابی است که با هدف تتمیم یا تکمیلِ کتابی دیگر و جبران کاستی های آن تدوین می‌شود. به این معنا که مطالبی که باید در کتاب اولیه باشد و نیست، در کتاب جدید آورده می‌شود. این کار یا به قلم مؤلف و یا شخص دیگری انجام می‌گیرد. در این نوع نوشته، اشتراک در موضوع، اطلاعات و غالبا در روش، مورد توجه است. به کتاب دوم مستدرک می‌گویند.[۳] بنابر این علم، مستدرک ندارد و یک کتاب که در تکمیل کتابی دیگر نوشته می‌شود، یک مستدرک به شمار می‌رود و نباید جمع بسته شود. می‌توان عنوان کتاب‌های «مستدرکات علم رجال الحدیث» و «مستدرکات اعیان الشیعة» را اشتباه دانست.
عنوان کتاب‌های مستدرک، غالبا متشکل از کلمه «مستدرک» و عنوان کتابی است که نویسنده مستدرک قصد دارد آن را کامل کند؛ مانند مستدرک سفینة البحار، مستدرک الوسائل، المستدرک علی الصحیحین. الزامات هم به کتاب‌هایی گفته می‌شود که به عنوان مکمل کتاب دیگری تألیف شده است مانند الالزامات والتتبع نوشته حافظ ابوالحسن علی بن عمر بن احمد بن مهدی مشهور به دارقطنی(درگذشت: ۳۸۵ق) این مجموعه دربردارنده دو کتاب از دارقطنی است که به نحوی کامل کننده صحیح بخاری و مسلم است.[۴]
پیشینه تاریخی
آغاز مستدرک‌نگاری به عنوان کتابی مستقل، چندان روشن نیست؛ اما باتوجه به اطلاعات موجود، می‌توان به این نکته اشاره کرد که این پدیده پس از نگارش جوامع حدیثی اهل سنت آغاز گردید؛ زمانی که برخی به استدراکِ احادیث فوت شده از صحیحین (صحیح بخاری و صحیح مسلم) پرداختند. از تاریخ مستدرک نویسی برمی‌آید که این امر از قرن چهارم هجری قمری آغاز شده است.[۵]. این فن در طول هزار سال تحولات متنوعی داشته که در تاریخ، ثبت و ضبط نشده و تحلیل علمی درباره منشأ و اثرات آن را دشوار می‌کند.[۶]
انواع مستدرک
مستدرکات و تکمله‌های معروف در میراث اسلامی را می‌توان از چند جهت طبقه‌بندی کرد:
- موضوع: مستدرکات فقهی، حدیثی، رجالی و... هر یک از این اقسام نمونه‌هایی را در تاریخ اسلامی دارند.
- مولف: که به دو گروه تقسیم می‌شود:
- مستدرکات خودنگار: مستدرکاتی که مولف بر کتاب خویش نوشته است.
- مستدرکات غیر نگار: مستدرکاتی که غیر مولف بر کتاب نوشته است.
- مکان تالیف: که به سه گروه تقسیم می‌شود:
- مستدرکات ضمیمه‌ای: نوشته‌ای که در پایان اثر، توسط مولف یا شخصی دیگر برای تکمیل اطلاعات متن اصلی، به آن اضافه شده است.
- مستدرکات تعلیقه‌ای: نوشته‌ای که در پاورقی یا حاشیه کتاب برای تکمیل آن می‌آید.
- مستدرکات مستقل: کتابی مستقل که برای تکمیل اثری دیگر نوشته می‌شود.[۷]
مستدرکات مشهور
- مستدرکات اهل سنت
- مستدرک حاکم نیشابوری به نام مستدرک صحیحین در علم حدیث
- الالزامات علی الصحیحین، اثر دارقطنی در علم حدیث.
- مستدرکات شیعه
- مستدرک وسائل الشیعه اثر محدث نوری در علم حدیث
- مستدرک سفینه البحار اثر علی نمازی شاهرودی در علم حدیث
- مستدرک نهج البلاغه اثر هادی آل کاشف الغطاء در علم حدیث
- مستدرکات علم رجال الحدیث اثر علی نمازی شاهرودی در علم رجال.[۸]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ج۲، ص۱۸۰۴.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ج۴، ص۱۸۰۴.
- ↑ نجف زاده، دانش حدیث، ص۲۷۳.
- ↑ اعظمی، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، ۱۴۲۵ق، ص۵۲.
- ↑ نجف زاده، دانش حدیث، ص۲۷۳
- ↑ ملکشاهی، استدراکی بر کتابشناسی حجاب، ص۱۶۶.
- ↑ راد، علی، مستدرک‌نگاری، گونه‌شناسی نمونه‌های برتر مستدرکات حدیثی، ص۵۰.
- ↑ راد، علی، مستدرک نگاری، گونه شناسی نمونه‌های برتر مستدرکات حدیثی، ص۵۰-۵۷.
منابع
- اعظمی، محمد ضیاء الرحمن، معجم مصطلحات الحدیث و لطائف الاسانید، عربستان نشر اضواء السلف، ۱۴۲۵ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
- راد، علی، مستدرک‌نگاری، گونه‌شناسی نمونه‌های برتر مستدرکات حدیثی، مشکوة، ش۱۰۰، ۱۳۸۷ش.
- ملکشاهی، احمد، استدراکی بر کتابشناسی حجاب، آیینه پزوهش، ش پیاپی، ۱۳۷۱-۷۲ش.
- نجف‌زاده بار فروش، محمدباقر، دانش حدیث، تهران، ماجد، ۱۳۷۳ش.