مسجد بی‌بی هیبت زیارتگاهی در حدود شش کیلومتری جنوب غربی باکو در جمهوری آذربایجان. این زیارتگاه متعلق به یکی از دختران امام موسی کاظم(ع)، به نام فاطمه صغری است. به این امامزاده، «پیر بی‌بی هیبت» نیز می‌گویند و در میان افراد بومی این منطقه، با نام «مسجد حضرت فاطمه زهرا(س)» نیز شناخته می‌شود. این بقعه در زمان صفویه ساخته شد، اما هنگام تسلط استالین بر این منطقه، آن را تخریب کردند و روی قبر آسفالت ریختند. مردم به احترام بقعه از روی قبر عبور نمی‌کردند. پس از فروپاشی شوروی و استقلال آذربایجان، این بقعه به دستور رئیس‌جمهور وقت، بازسازی شد.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| تأسیس | صفویه |
| کاربری | زیارتگاه • مسجد |
| مکان | باکو |
| نام‌های دیگر | پیر بی‌بی هیبت • مسجد حضرت فاطمه زهرا(س) |
| وقایع مرتبط | تخریب به دستور استالین |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | ۱۹۹۴م به دستور حیدر علی‌اف |
صاحب مزار
محمد باقر مجلسی بقعهٔ بی بی هیبت را به فاطمه صغری دختر موسی بن جعفر(ع) متعلق می‌داند.[۱] [۲]بعضی گفته‌اند پس از شهادت امام رضا(ع) در طوس، کسان آن حضرت متفرق شدند؛ بی‌بی هیبت که نام حقیقی‌اش فاطمه است، از خواهرش، حضرت معصومه(س) جدا شد و به رشت و از آنجا به باکو رفت و در دهکدهٔ شیعه‌نشینِ «شیخ»، سکونت گزید و در همانجا وفات یافت؛[۳] اما این گزارش با وقایع تاریخی، همخوانی ندارد؛ چرا که حضرت معصومه(س) پیش از امام رضا(ع) وفات یافته‌است. در بقعهٔ بی بی هیبت، علاوه بر مزار خود وی، قبرهای دو برادرزادهٔ دختر و یک برادرزادهٔ پسر وی و نیز خادم وی حاجی بدری، معروف به «هیبت» قرار دارد.[۴] باکیخانوف نام آن حضرت را «حلیمه خاتون» ضبط کرده است.[۵]
موقعیت جغرافیایی
زیارتگاه بی‌بی هیبت در اراضی ده‌شیخ، در مغرب خلیج باکو، بر سرراه باکو-بادکوبه و شبه جزیره آبشوران به سالیان و لنکران (طالش)، بر روی تپه‌ای مشرِف به دریای خزر قرار گرفته است. این بقعه در حدود شش کیلومتری جنوب غربی باکو، واقع شده است. چون در قفقاز، غالباً اماکن زیارتی را «پیر» می‌نامند، مردم محل، به امامزاده بی‌بی هیبت نیز عنوان پیر داده‌اند و از آن اغلب با عنوان «پیر بی‌بی هیبت» یاد می‌کنند.[۶] این مکان در میان افراد بومی منطقه، به «مسجد حضرت فاطمه زهرا(س)» نیز شهرت دارد.[۷]
تاریخچه
بنای اولیه
آرامگاه بی‌بی هیبت، در قرن هفتم قمری، به دستور غازان خان و از طرف شیروانشاه فرخ زاد بن آخیستان دوم بنا شده است.[۸] باکیخانوف به تعمیر این مکان از طرف شیروانشاه اشاره کرده است.[۹]این بنا بعدها و به ویژه در زمان شاه عباس اول، نیز تعمیر شده است.[۱۰]در ساختمان امامزاده، انواع هنرها و صنعت‌های اسلامی به کار رفته بود و علاوه بر اهمیت مذهبی و معنوی، از لحاظ معماری نیز یکی از بناهای جالب توجه شهر باکو به شمار می‌رفت.[۱۱]
این امامزاده در دوره‌های مختلف، مورد توجه مردم و شاهان و حکام بود. شاهان صفوی توجه خاصی به این مکان داشتند. فرمان‌هایی از آنها مبنی بر وقف مزارع، باغات و املاک دیگر برای آن، موجود است.[۱۲]شاه طهماسب اول در حکمی بر مراعات حقوق آستانهٔ بی‌بی هیبت و روستاهای وقفی آن از جمله روستای «زیق» تأکید کرده است: «...رعایت رعایای قریه مذکور و درویشان و خادمان آستانه متبرکه، واجب دانسته، قلم و قدم کوتاه و کشیده دارند...۲۰ محرم ۹۵۴».[۱۳]در دوره تزاری نیز آستانه بی‌بی هیبت مورد احترام و توجه مردم قفقاز بود. افراد سرشناسی چون فتحعلی خان قوبا بنا بر وصیتش، در جوار امامزاده به خاک سپرده شده‌اند.[۱۴]
«خورشید بانو ناتوان» یکی از شعرای محلی نیز بسیار به زیارت امامزاده بی‌بی هیبت می‌رفت. وی برای تسهیل رفت و آمد زوار، جاده سنگفرشی بین باکو و روستای شیخلر احداث نمود.[۱۵] این جاده بعدها از طرف شخصیت خیِّر قفقازی، حاج زین العابدین تقی‌اف عریض شد.[۱۶]حسینی فراهانی که در دوره ناصری این مکان را دیده است، می‌نویسد: اهالی محل به امامزاده بی‌بی هیبت اعتقاد زیادی دارند و همیشه به زیارت آن می‌روند و حاجت می‌خواهند.[۱۷]فرهاد میرزا معتمدالدوله قاجار نیز در سفرنامه خود از اعتقاد مردم محل نسبت به امامزاده سخن گفته است.[۱۸]
قبل از تخریب
در سال ۱۹۰۰ میلادی، یکی از ثروتمندان باکو به نام «داداش اف» مسجد باشکوهی در جوار ساختمان قدیمی امامزاده بنا نمود.[۱۹] تا پیش از ۱۳۱۶ش/۱۹۳۷م، مجموعه‌ای از دو مسجد و مناره و کتابخانه در محوطه‌ای قرار داشت که دروازهٔ آن، مدت‌ها پس از ویرانی این مجموعه، در سال مذکور، پابرجا بود. در زیر یکی از پایه‌های ورودی این دروازه، زیارتگاه بی‌بی هیبت (پیر) قرار دارد.
تخریب
اولین مکان مذهبی که به دستور استالین در باکو تخریب شد، مسجد و زیارتگاه بی‌بی هیبت بود.[۲۰] این مسئله بیان‌گر نفوذی است که این مکان بر مردم مسلمان منطقه داشت و کمونیست‌ها را به وحشت می‌انداخت. مردم پس از ویرانی بقعه، همچنان جای مقبره را حفظ کرده بودند؛ به طوری که بر دیوار دروازه تصویر مسجدِ ویران دیده می‌شد؛ روی زمین هم علایمی نصب کرده بودند که جای مقبره را نشان می‌داد.[۲۱]
بازسازی
پس از استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۴م، حیدر علی‌اف، رئیس‌جمهور وقت این کشور، دستور بازسازی بی‌بی هیبت را در همان مکان تخریب‌شده با یک ساختمان و بنای جدید داد و در تاریخ ۱۱ ژوئیه ۱۹۹۷م مصادف با ۱۳۷۶ش، مقبره جدید با حضور رئیس‌جمهور آذربایجان افتتاح شد.[۲۲] روی پایهٔ دروازهٔ این مجموعه، تصویر بناهای ویران شده، نقاشی شده است. در محوطه درون بقعهٔ زیارتگاه، دو سنگ بزرگ که سر آنها به هم تکیه دارد، قرار گرفته است. زائران به این سنگ‌ها دست می‌کشند و نیاز خود را می‌طلبند.
باورهای مردم
از آنجا که مسلمانان شوروی از بقیه مسلمانان جهان جدا افتاده بودند و به تعلیمات اسلامی دسترسی نداشتند، زیارتگاه‌ها در گسترش و حفظ دین اسلام در میان مردم منطقه، نقش بارزی داشتند.[۲۳] مردم بعد از تخریب بنای امامزاده برای آن که ارادت خود را نسبت به امامزاده محبوب خود نشان دهند، به زیارت کوهی می‌رفتند که آن را محل عبادت بی‌بی هیبت می‌دانستند.[۲۴] یکی از باورهای مردم آن منطقه، این بود که سربازانی که در تخریب مرقد شرکت داشته‌اند، هر یک در اثر حادثه‌ای کشته شده‌اند. آنها داستان‌هایی هم دربارهٔ مجازات و تنبیه عاملان تخریب این مکان مقدس ساخته بودند.[۲۵]
پانویس
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج۴۸، ص۳۱۸.
- ↑ مهدی پور،«آستانه مبارکه بی‌بی هیبت(ع) خواهر حضرت معصومه(ع) در جمهوری آذربایجان»، ص۴۸.
- ↑ اعتمادالسلطنه، سفرنامه، ص۵۳؛ حسینی فراهانی، سفرنامه، ص۶۳،۶۴.
- ↑ Mövsümova, 2003:135
- ↑ باکیخانوف، گلستان ارم، ۱۹۷۰م.
- ↑ Haciyeva, 2001: 65
- ↑ معرفی مسجد بی‌بی هیبت باکو، پایگاه تخصصی مسجد.
- ↑ ilkin, 2004: 5
- ↑ باکیخانوف، گلستان ارم، ص۵۴.
- ↑ مهدی پور، «آستانه مبارکه بی‌بی هیبت(ع) خواهر حضرت معصومه(ع) در جمهوری آذربایجان»، ص۴۹.
- ↑ امیدیانی، «بقاع متبرکه و صنعت گردشگری»، ص۱۲۲.
- ↑ خسروی: ۳؛ ۱۱۲Rəhimoğlu,2007
- ↑ مهدی پور، «بقاع متبرکه و صنعت گردشگری»(۲)، ص۴۱.
- ↑ filespreslib.az:29
- ↑ Abasov,2010: 61
- ↑ عظیمی، بی‌بی هیبت خواهر حضرت معصومه در باکو، ص۲.
- ↑ فراهانی، سفرنامه، ص۶۳.
- ↑ معتمدالدوله، سفرنامه، ص۳۸.
- ↑ ilkin,2004: 6
- ↑ Sharifov, 1998: 38
- ↑ رجوع کنید به باکیخانوف، ص ۱۹۷
- ↑ معرفی مسجد بی‌بی هیبت باکو، پایگاه تخصصی مسجد.
- ↑ خلیجی و مجیدی، «رشد هویت اسلامی شیعی در جمهوری آذربایجان»، ص۵۰.
- ↑ عظیمی، بی‌بی هیبت خواهر حضرت معصومه در باکو، ص۲.
- ↑ Sharifov,1998: 40
منابع
- امیدیانی، سیدحسین، «بقاع متبرکه و صنعت گردشگری»، میراث جاودان، ۱۳۸۴ش.
- باکیخانوف، عباسقلی آقا، گلستان ارم، باکو: علم،۱۹۷۰م.
- خلیجی، محسن و ابراهیم مجیدی، «رشد هویت اسلامی شیعی در جمهوری آذربایجان»، شیعه‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- حسینی فراهانی، میرزامحمدحسین، سفرنامه، به کوشش مسعود گلزاری، تهران:انتشارات فردوسی، ۱۳۶۲ش.
- قلی‌زاده علیاری، مصطفی، «یادداشت‌های سفر نخجوان(۳)»، فرهنگ کوثر، ش۲۵، ۱۳۷۸ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- معتمدالدوله، فرهادمیرزا، سفرنامه، به اهتمام: اسماعیل نواب صفا، تهران: زوار، ۱۳۶۶ش.
- مهدی پور، علی اکبر، «آستانه مبارکه بی‌بی هیبت(ع) خواهر حضرت معصومه(ع) در جمهوری آذربایجان»، فرهنگ کوثر، ش۳۰، ۱۳۷۸ش.
- مهدی پور، علی اکبر، «آستانه مبارکه بی‌بی هیبت(ع) (۲) در اسناد تاریخی و فرامین سلطانی» فرهنگ کوثر، ش ۳۶، ۱۳۷۸ش.
- خسروی، خسرو، بی‌بی هیبت، دانشنامه جهان اسلام، موسسه دائره المعارف الفقه اسلامی، کتابخانه مدرسه فقاهت: (Http://lib.eshia.ir, 2013.07.07).
- عظیمی، حوریه، بی‌بی هیبت خواهر حضرت معصومه در باکو، کتابخانه دیجیتال، سایت آستانه مقدسه حضرت معصومه(س):(http://books.masoumeh.com, 1392.05.05)
- معرفی مسجد بی‌بی هیبت باکو، پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ بازدید: ۲ دی ۱۳۹۹ش.
- Rəhim Oğlu, Ağamalı Fəzail).2007.(xvııı əsrin ıı yarısı- xıx ısrin əvvəllərində Quzey Azərbaycan xanlıqlarında sosial-
- - Hacıyeva, Maarife.)2001.(»Azerbaycanda pir inançlari«Journal of Qafqaz university, Number 7، spiring.
- - Abasov, Arif Xanlar oğlu.(2010).İslam Memarlığı və İnşaat, Bakı: Qərb universiteti nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzi.
- - İlkin, Qılman.(2004).Köhnə Bakını Tanıyırsanmı, Bakı: Şirvannəşr.,
- - Mövsümova, Lalə.(2003). Azərbaycan Qadını Uzaq Keçmişdən indiyədək, Bakı: Ulu.
- - Sharifov, azad.(1998).» Legend of the Bibi-Heybat Mosque«Azerbaijan international Autumn(6.3).
- - Azərbaycanda Din: (http:// files.preslib.az, 1392.5.6)
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- معرفی مسجد بی‌بی هیبت باکو