غدیریه
غدیریه عنوان اَشعاری است که بیشتر دربارهٔ واقعه غدیر سروده شده و تاریخ شروع آن را از غدیریه حسان بن ثابت در روز غدیر دانسته‌اند. از نظر مضامین، علاوه بر واقعه غدیر و فضائل امام علی(ع) برای جانشینی پیامبر(ص) موارد دیگری چون حدیث اخوت، حدیث منزلت و ماجرای لَیْلَةُ الْمَبیت نیز مضامین غدیریه‌ها را شکل داده‌اند.
علامه امینی (درگذشت: ۱۳۹۰ق)، زندگی‌نامه و اثر بیش از ۱۰۰ نفر از غدیریه‌سرایان عرب را در کتاب الغدیر گردآورده است. سرایندگان غدیریه‌های فارسی نیز از قرن چهارم تا قرن چهاردهم در کتاب غدیریه‌های فارسی معرفی شده‌اند.
غدیریه چیست؟
غدیریه را شعری دانسته‌اند که دربارهٔ واقعه غدیر و فضایل امام علی(ع) و امامت او به خصوص با ذکر نام غدیر و غدیر خم، به زبان عربی یا فارسی سروده می‌شود.[۱] این اشعار غالبا در قالب قصیده سروده می‌شود.[۲] برخی بر این باورند که غدیریه باید با محوریت واقعه غدیر و جانشینی امام علی(ع) سروده شده باشد و به اشعاری که در بیان فضایل و مناقب امام(ع) سروده شده و در ضمن آنها به واقعه غدیر هم اشاره شده است، غدیریه گفته نمی‌شود.[۳]
از نظر جواد محدثی، روحانی شاعر و نویسنده شیعه، اسکلت کتاب الغدیر، تألیف علامه امینی، بر غدیریه‌هایی استوار است که شاعران از عصر پیامبر(ص) تا زمان مؤلف سروده‌اند.[۴]
به نظر برخی، غدیریه فقط یک واقعه را به تصویر نمی‌کشد بلکه تصویر یک حقیقت و یک معرفت است که سرچشمه تمام معارف دیگر بوده و ترسیم فرهنگی پویا و اصیل است.[۵]
سرایندگان غدیریه‌های عربی
غدیریه حسان بن ثابت در توصیف واقعه غدیر:
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم بخم و أسمع بالرسول منادیا فقال فمن مولاکم و ولیکم فقالوا و لم یبدوا هناک التعادیا إلهک مولانا و أنت ولینا و لم‌تر منا فی المقالة عاصیا فقال له قم یا علی فإننی رضیتک من بعدی إماما و هادیا فمن کنت مولاه فهذا ولیه فکونوا له أنصار صدق موالیا هناک دعا اللهم وال ولیه و کن للذی عادی علیا معادیا پیامبر خدا(ص) آنان را در روز غدیر ندا داد، چه ندای ارزشمندی. او فرمود: مولای شما و سرپست شما چه کسی است؟ آنان بی‌درنگ گفتند: خدای تو مولای ماست و تو سرپرست و ولی امر مایی. ما هرگز از فرمان تو سرپیچی نخواهیم کرد. در آن هنگام، پیامبر(ص) به علی فرمود: برخیز من تو را انتخاب کردم تا بعد از من امام و رهبر باشی. بعد فرمود: هر کس من مولا و رهبر اویم این مرد مولا و رهبر او خواهد بود; پس شما همگی، از سر صدق، از او پیروری کنید. بارالها، دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار.
سید رضی، خصائص الائمة، ۱۴۰۶ق، ص۴۲
حسّان بن ثابت، اولین غدیریه‌سرای تاریخ است که به اذن رسول اکرم(ص) و در روز غدیر، این واقعه را به شعر درآورده است.[۶]
از آن پس شعرای دیگری در فضلیت غدیر شعر گفته و ارادت خود را به امام علی(ع) اظهار کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به کُمَیْت بن زید اَسَدی (شهادت: ۱۲۶ق)، سید اسماعیل حِمیَری (درگذشت: ۱۷۳ق)، العبدی، ابوتمام حبیب ابن اوس الطاعی (درگذشت: ۲۳۱ق) و دِعْبِل بْن عَلی خُزاعی (شهادت: ۲۴۶ق) اشاره کرد. علامه امینی اسامی و زندگی‌نامه بالغ بر ۱۰۵ تن از ایشان را از قرن اول تا قرن یازدهم در خلال مطالب مجلدات دوم تا هفتم و همچنین در جلد یازدهم کتاب الغدیر آورده است.[۷]
از امام علی(ع) غدیریه‌ای با این مضمون نقل شده است:
مُحَمَّدٌ النَّبِی أَخِی وَ صِنْوِی وَ حَمْزَةُ سَیدُ الشُّهَدَاءِ عَمِّی و جعفرٌ الّذی یُضحی و یُمسی یطیرُ مع الملائکة ابنُ اُمّی ... وَ بِنْتُ مُحَمَّدٍ سَکَنِی وَ عِرْسِی مَنوطٌ لَحْمُهَا بِدَمِی وَ لَحْمِی و سبطا أحمد وَلَدای منها فَأیّکمُ له سَهْمٌ کسهمی ... وَ أَوْجَبَ لِی وَلَایتَهُ عَلَیکُمْ رَسُولُ اللَّهِ یوْمَ غَدِیرِ خُمٍ ... فَوَیلٌ ثُمَّ وَیلٌ ثُمَّ وَیلٌ لِمَنْ یلْقَی الْإِلَهَ غَداً بِظُلْمِی
- محمّد پیامبر و برادر و خویش من است و حمزه سرور شهیدان عموی من است و جعفر که صبح و شام با ملائکه پرواز می‌کند برادر من است.
- و دختر پیامبر فاطمه(س) مایه آرامشِ من و همسر من است که گوشت او به خون و گوشت من وابسته است.
- حسن و حسین دو سبط پیامبر فرزندان من از فاطمه هستند پس کدام از شما فضایلی چون من دارد که از همه شما در فضایل سبقت گرفتم. پیامبر ولایت من را بر شما روز غدیر واجب کرد.
- پس وای به حال، پس وای به حال، پس وای به حال کسی که فردای قیامت خدا را درحالی‌که به من ظلم کرده ملاقات کند.
طبرسی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، ج۱، ص۱۸۰
در کتاب الغدیر، نام برخی از دشمنان امام علی(ع) نیز به عنوان غدیریه‌سرا آمده است. نظیر عَمْرِو بْن عاص(درگذشت: ۴۳ق) که قصیده جُلجُلیه او در این خصوص شهرت یافته است.[یادداشت ۱]
زهره فتح‌الله‌نوری، پژوهشگر شیعه، هشت نفر از برجسته‌ترین غدیریه‌سرایان قرن چهاردهم و پانزدهم هجری نظیر پولس سلام، سعید عقل، جرج شکور و ویکتور اِلْکِک را مورد بررسی قرار داده و بر این باور است که آنچه در غدیریه‌های عربی، توجه انسان را به خود جلب می‌کند وجود غدیریه‌های «جوزف عون» و «جرج زکی الحاج» از شعرای معاصر و مسیحی لبنانی است که به لهجه‌های عامیانه لبنانی سروده شده است.[۸]
مضامین غدیریه‌ها
کبریٰ صالحی در پایان‌نامه خود با عنوان «نگاهی سبک‌شناسانه به غدیریه‌های عصر اول عباسی»، غدیریه‌ها را مشتمل بر این مضامین می‌داند:[۹]
- فضائل امام علی(ع) و آنچه او را شایسته خلافت می‌نمود.
- شجاعت و دلاوری امام علی(ع) در میدان نبرد.
- حدیث منزلت.
- نسبت امام علی(ع) با پیامبر اکرم(ص).
- حدیث اخوت، وصایت و وراثت.[یادداشت ۲]
- حدیث ردالشمس.
- لیله المبیت و جانفشانی امام علی(ع).
- حدیث خاصف النعل.
سرایندگان غدیریه‌های فارسی
محمد صحتی سردرودی، روحانی شیعه، در کتاب «غدیریه‌های فارسی از قرن چهارم تا قرن چهاردهم» با اقتباس از کتاب الغدیر و به همان سبک، فهرستی ۱۷۹ نفره از سرایندگان غدیریه فارسی را گرد آورده است.[۱۰]
در ادامه به برخی از غدیریه‌های فارسی مربوط به قرن هفتم و هشتم هجری به عنوان نمونه اشاره می‌شود:
| افضل چو ز علم و فضل آگاه علی است | درمسند عرفان ازل، شاه علی است | |
| ز بعد نبی امام خلق دو جهان | باالله علی است، ثُم باالله علی است. |
| ازین سبب پیغمبر با اجتهاد | نام خودوآن علی مولا نهاد | |
| گفت: هرکو را منم مولا و دوست | بابن عم من، علی، مولای اوست |
| سرو بستان امامت دُرّ دریای هدی | شمع ایوان ولایت، نور چشم اولیا | |
| قلعه گیر کشور دین، حیدر درنده حی | دسته‌بند لالهٔ عصمت، وصی مصطفی | |
| ره به منزل برد هرکو مذهب حیدر گرفت | دآب حیوان یافت آن کوخضررا رهبر گرفت |
به بیان برخی، سخت‌گیری حاکمان اهل سنت نسبت به عقاید شیعی، موجب شد تا تفاوت معناداری بین فراوانی غدیریه‌ها پیش از عصر صفوی و پس از آن بوجود آید. به عنوان نمونه، فردوسی مطرود بارگاه غزنوی شده و امیر معزّی با همه اعتبارش در دربار ملکشاه و سلطان سنجر هرگاه کلمه «وصی» را در بیتی به‌کار می‌برد، بلافاصله در بیت بعد عذر این تقصیر را می‌خواست تا مبادا به غضب سلطان و علمای اهل سنت گرفتار شود، چراکه واژه‌ای را در شعرش به‌کار برده است که شیعیان برای امام علی(ع)به‌کار می‌برند.[۱۴]
کتابشناسی
- الغدیر، اثر علامه امینی و ترجمه محمدباقر بهبودی، نشر کتابخانه بزرگ اسلامی.
- غدیر در شعر فارسی، اثر مصطفی موسوی گرمارودی، نشر دلیل.
- غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، اثر محمد صحتی سردرودی، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- گلبانگ غدیر، اثر محمدمهدی بهداروند، تهران، نشر پیام آزادی.
- در ساحل غدیر اثر احمد احمدی‌بیرجندی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- خلوتی با غدیر، اثر محمدمهدی بهداروند، تهران، نشر حرّ.
پانویس
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۴ش، ص۴۴۴.
- ↑ نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها
- ↑ نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۴ش، ص۳۳۶.
- ↑ نمکی آرانی، «مدحت کن و بستای کسی را...»، ص۱۰۹.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۴ش، ص۳۳۶؛ هلالی، کتاب سُلیم‌بن قیس الهلالی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۸۲۸–۸۲۹.
- ↑ ر.ک. امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲–۷؛ ج۱۱.
- ↑ فتح‌الله نوری، غدیریه‌سرایان معاصر عرب و معرفی غدیریه آنها، ۱۳۹۱ش، ص۲۸.
- ↑ ر.ک صالحی، نگاهی سبک‌شناسانه به غدیریه‌های عصر اول عباسی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ صحتی سردرودی، غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، ۱۳۷۹ش.
- ↑ مرقی کاشانی، رباعیات، ۱۳۶۳ش، ص۵۱.
- ↑ مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ۱۳۷۷ش، ص۹۸۰.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار، ۱۳۶۹ش، ص۱۳۴.
- ↑ ر.ک نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها، سایت آیین رحمت.
یادداشت
- ↑ غدیریه عمروبن عاص به قصیده «جُلجُلیه» [به معنای زنگوله] معروف است و ماجرای آن چنین است که معاویه، عمروعاص را که حاکم مصر شده بود، به جهت امتناع از ارسال خراج، تهدید کرد. عمروعاص نیز در جواب معاویه نامه‌ای ۶۶ بیتی به نظم نوشت که به قصیده جلجلیه معروف شد که حاوی برخی از حقایق تاریخی در آن زمان است.قصیده با این بیت شروع شده: معـاويـة الفضل لا تنس لي * وعـن نهـج الحـق لا تعـدل... و به جهت این بیت فـإن كـنت فيـها بلغت المنى * فـفي عـنقي عـلق الجُلجُل به قصیده جلجلیه مشهور شده است. (امینی، الغدیر، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۲۱۳.)
- ↑ شیخ صدوق به نقل از جابر بن عبدالله انصاری می‌نویسد: پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع) فرمود: «یا علی! أنت أخِی وَ وَصِی وَ وَارثِی، وَ خَلِیفَتی عَلی أُمَّتِی فِی حَیاتِی وَ بَعْدَ وَفَاتِی. مُحِبُّکَ مُحبی، و مُبعْضُکَ مُبغِضِی وَعَدو عدوی، و ولیک ولی». (شیخ صدوق، أمالی الصدوق، ۲۰۰۹م، ص۹۸.) ایشان در جایی دیگر چنین ایراد نموده‌اند: «عَلی أَخِی وَ وَزیری و وارثی و وَصَی وَ خَلِیفَتی فِی أُمَتِی».(جوینی خراسانی، فرائدالسمطین، ج ۱، ص۳۱۵، باب ۵۸، حدیث ۲۵.)
منابع
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
- امینی، عبدالحسین، ترجمه الغدیر، ترجمه محمدباقر بهبودی، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- خواجوی کرمانی، محمودبن علی، دیوان اشعار، تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹ش.
- جوینی خراسانی، إبراهیم بن محمد، فرائدالسمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین، بتحقیق محمدباقر المحمودی، بیروت، مؤسسه المحمودی، ۱۹۷۸م.
- سید رضی، محمد بن حسین، خصائص الائمة، مشهد، آستان مقدس رضوی، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، أمالی الصدوق، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۲۰۰۹م.
- صالحی، کبری، نگاهی سبک‌شناسانه به غدیریه‌های عصر اول عباسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، اهواز، دانشگاه شهید چمران، ۱۳۹۴ش.
- صحتی سردرودی، محمد، غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- فتح‌الله نوری، زهره، غدیریه‌سرایان معاصر عرب و معرفی غدیریه آنها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ادبیات و علوم انسانی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، قم، معروف، ۱۳۸۴ش.
- مرقی کاشانی، بابا افضل، رباعیات، تهران، نشر فارابی، ۱۳۶۳ش.
- مولوی، جلال الدین محمد بلخی، کلیات دیوان شمس تبریزی، تهران، نگاه، ۱۳۷۷ش.
- نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها، سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: ۳ اسفند۱۴۰۳ش.
- نمکی آرانی، میثم، «مدحت کن و بستای کسی را...»، ماهنامه کیهان فرهنگی، شماره ۱۷۰، ۱۳۷۹ش.
- هلالی، سُلیم‌بن قیس، کتاب سُلیم‌بن قیس الهلالی، قم، چاپ محمدباقر انصاری زنجانی، ۱۳۸۴ش.