غدیریه
غدیریه به اَشعاری می‌گویند که دربارهٔ واقعه غدیر سروده شده است. نخستین غدیریه را سرودهٔ حَسّان بن ثابت در روز غدیر دانسته‌اند. از نظر مضامین، علاوه بر واقعه غدیر و فضایل امام علی(ع) برای جانشینی پیامبر(ص) موارد دیگری چون حدیث اخوت، حدیث منزلت و ماجرای لَیْلَةُالْمَبیت نیز مضامین غدیریه‌ها را شکل داده‌اند.
علامه امینی (درگذشت: ۱۳۹۰ق)، زندگی‌نامه و اثر بیش از صد نفر از غدیریه‌سرایان عرب را در کتاب الغدیر گرد آورده است. سرایندگان غدیریه‌های فارسی نیز از قرن چهارم تا قرن چهاردهم در کتاب غدیریه‌های فارسی معرفی شده‌اند.
تعریف غدیریه
غدیریه به اشعاری می‌گویند که دربارهٔ واقعه غدیر و فضایل امام علی(ع) و امامت او، به‌خصوص با ذکر نام غدیر و غدیر خم سروده می‌شود.[۱] این اشعار غالباً در قالب قصیده سروده می‌شود.[۲] برخی بر این باورند که غدیریه باید با محوریت واقعهٔ غدیر و جانشینی امام علی(ع) سروده شده باشد و به اشعاری که در بیان فضایل و مناقب امام(ع) سروده شده و در ضمن آنها به واقعه غدیر هم اشاره شده، غدیریه گفته نمی‌شود.[۳]
از نظر جواد محدثی، روحانی شاعر و نویسنده شیعه، چهارچوب کتاب الغدیر، تألیف علامه امینی، بر غدیریه‌هایی استوار است که شاعران از عصر پیامبر(ص) تا زمان مؤلف سروده‌اند.[۴]
به نظر برخی، غدیریه فقط یک واقعه را به تصویر نمی‌کشد؛ بلکه تصویر یک حقیقت و معرفت است که سرچشمه تمام معارف دیگر و ترسیم فرهنگی پویا و اصیل است.[۵]
سرایندگان غدیریه‌های عربی
غدیریه حسان بن ثابت در توصیف واقعه غدیر ینادیهم یوم الغدیر نبیهمبخم و أسمع بالرسول منادیافقال فمن مولاکم و ولیکمفقالوا و لم یبدوا هناک التعادیاإلهک مولانا و أنت ولیناو لم‌تر منا فی المقالة عاصیافقال له قم یا علی فإننیرضیتک من بعدی إماما و هادیافمن کنت مولاه فهذا ولیهفکونوا له أنصار صدق موالیاهناک دعا اللهم وال ولیهو کن للذی عادی علیا معادیاترجمه: پیامبر خدا(ص) آنان را در روز غدیر ندا داد، چه ندای ارزشمندی. او فرمود: مولای شما و سرپست شما چه‌کسی است؟ آنان بی‌درنگ گفتند: خدای تو مولای ماست و تو سرپرست و ولیِّ‌امر مایی. ما هرگز از فرمان تو سرپیچی نخواهیم کرد. در آن هنگام، پیامبر(ص) به علی فرمود: برخیز. من تو را انتخاب کردم تا بعد از من امام و رهبر باشی. بعد فرمود: هرکس من مولا و رهبر اویم این مرد مولا و رهبر او خواهد بود. پس شما همگی، از سر صدق، از او پیروری کنید. بارالها، دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار.
سید رضی، خصائص الائمة، ۱۴۰۶ق، ص۴۲
حَسّان بن ثابت، اولین غدیریه‌سرای تاریخ است که با اجازه پیامبر(ص) و در روز غدیر، این واقعه را به شعر درآورده است.[۶]
از آن پس، شعرای دیگری در فضلیت غدیر شعر گفته و ارادت خود را به امام علی(ع) اظهار کرده‌اند که از جمله آنها کُمَیْت بن زید اَسَدی (درگذشت: ۱۲۶ق)، سید اسماعیل حِمیَری (درگذشت: ۱۷۳ق)، العبدی، ابوتمام حبیب ابن اوس الطاعی (درگذشت: ۲۳۱ق) و دِعْبِل بْن عَلی خُزاعی (درگذشت: ۲۴۶ق) است. علامه امینی اسامی و زندگی‌نامه بالغ بر صد تن از ایشان را از قرن اول تا قرن یازدهم در میان مطالب جلدهای دوم تا هفتم و همچنین جلد یازدهم کتاب الغدیر آورده است.[۷]
از امام علی(ع) غدیریه‌ای با این مضمون نقل شده است مُحَمَّدٌ النَّبِی أَخِی وَ صِنْوِیوَ حَمْزَةُ سَیدُ الشُّهَدَاءِ عَمِّیو جعفرٌ الّذی یُضحی و یُمسییطیرُ مع الملائکة ابنُ اُمّی... وَ بِنْتُ مُحَمَّدٍ سَکَنِی وَ عِرْسِیمَنوطٌ لَحْمُهَا بِدَمِی وَ لَحْمِیو سبطا أحمد وَلَدای منهافَأیّکمُ له سَهْمٌ کسهمی... وَ أَوْجَبَ لِی وَلَایتَهُ عَلَیکُمْرَسُولُ اللَّهِ یوْمَ غَدِیرِ خُمٍ... فَوَیلٌ ثُمَّ وَیلٌ ثُمَّ وَیلٌلِمَنْ یلْقَی الْإِلَهَ غَداً بِظُلْمِیترجمه: محمد پیامبر و برادر و خویش من است و حمزه سرور شهیدان عموی من است و جعفر که صبح و شام با ملائکه پرواز می‌کند برادر من است.
و دختر پیامبر فاطمه(س) مایه آرامشِ من و همسر من است که گوشت او به خون و گوشت من وابسته است.
حسن و حسین دو سبط پیامبر فرزندان من از فاطمه هستند. پس کدام از شما فضایلی چون من دارد که از همه شما در فضایل سبقت گرفتم. پیامبر ولایت من را بر شما در روز غدیر واجب کرد.
پس وای به حال، پس وای به حال، پس وای به حال کسی که فردای قیامت خدا را درحالی‌که به من ظلم کرده ملاقات کند.
طبرسی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، ج۱، ص۱۸۰
در این کتاب، نام برخی از دشمنان امام علی(ع) نیز به عنوان غدیریه‌سرا آمده است؛ نظیر عَمْرِو بْن عاص (درگذشت: ۴۳ق) که قصیده جُلجُلیهٔ او در این خصوص شهرت یافته است.[یادداشت ۱]
زهره فتح‌الله‌نوری، پژوهشگر شیعه، هشت نفر از برجسته‌ترین غدیریه‌سرایان قرن‌های چهاردهم و پانزدهم قمری نظیر پولس سلام، سعید عقل، جرج شکور و ویکتور اِلْکِک را بررسی کرده و گفته است آنچه در غدیریه‌های عربی، توجه انسان را به خود جلب می‌کند وجود غدیریه‌های «جوزف عون» و «جرج زکی الحاج» از شعرای معاصر و مسیحی لبنانی است که به لهجه‌های عامیانهٔ لبنانی سروده شده است.[۸]
مضامین غدیریه‌ها
کبریٰ صالحی، در پایان‌نامه‌اش با عنوان «نگاهی سبک‌شناسانه به غدیریه‌های عصر اول عباسی»، غدیریه‌ها را مشتمل بر این مضامین می‌داند:[۹]
- فضایل امام علی(ع) و آنچه او را شایسته خلافت می‌نمود.
- شجاعت و دلاوری امام علی(ع) در میدان نبرد.
- حدیث منزلت.
- نسبت امام علی(ع) با پیامبر(ص).
- حدیث وصایت، اخوت و وراثت.
- حدیث ردالشمس.
- لیلةالمَبیت و جان‌فشانی امام علی(ع).
- حدیث خاصِفُ النَّعْل.
سرایندگان غدیریه‌های فارسی
محمد صحتی سردرودی، روحانی شیعه، در کتاب «غدیریه‌های فارسی از قرن چهارم تا قرن چهاردهم» با اقتباس از کتاب الغدیر و به همان سبک، فهرستی ۱۷۹نفره از سرایندگان غدیریه فارسی را گرد آورده است.[۱۰]
برخی از غدیریه‌های فارسی مربوط به قرن هفتم و هشتم هجری به شرح زیر است:
به بیان برخی، سخت‌گیری حاکمان اهل‌سنت نسبت به عقاید شیعی موجب شد تفاوت معناداری بین فراوانی غدیریه‌ها پیش از عصر صفوی و پس از آن به وجود آید. به عنوان نمونه، فردوسی مطرود بارگاه غزنوی شد و امیر معزّی با همه اعتبارش، در دربار ملکشاه و سلطان سنجر هرگاه کلمه «وصی» را در بیتی به‌کار می‌برد، بلافاصله در بیت بعد، عذر این تقصیر را می‌خواست تا مبادا به غضب سلطان و برخی علمای اهل‌سنت گرفتار شود؛ چراکه این واژه را شیعیان برای امام علی(ع) به‌کار می‌برند.[۱۴]
کتابشناسی
- الغدیر، اثر علامه امینی و ترجمهٔ محمدباقر بهبودی، نشر کتابخانه بزرگ اسلامی.
- غدیر در شعر فارسی، اثر مصطفی موسوی گرمارودی، نشر دلیل.
- غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، اثر محمد صحتی سردرودی، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- گلبانگ غدیر، اثر محمدمهدی بهداروند، تهران، نشر پیام آزادی.
- در ساحل غدیر، اثر احمد احمدی‌بیرجندی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- خلوتی با غدیر، اثر محمدمهدی بهداروند، تهران، نشر حرّ.
پانویس
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۴ش، ص۴۴۴.
- ↑ نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها
- ↑ نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۴ش، ص۳۳۶.
- ↑ نمکی آرانی، «مدحت کن و بستای کسی را...»، ص۱۰۹.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۴ش، ص۳۳۶؛ هلالی، کتاب سُلیم‌بن قیس الهلالی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۸۲۸–۸۲۹.
- ↑ نگاه کنید به امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲–۷؛ ج۱۱.
- ↑ فتح‌الله نوری، غدیریه‌سرایان معاصر عرب و معرفی غدیریه آنها، ۱۳۹۱ش، ص۲۸.
- ↑ نگاه کنید به صالحی، نگاهی سبک‌شناسانه به غدیریه‌های عصر اول عباسی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ صحتی سردرودی، غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، ۱۳۷۹ش.
- ↑ مرقی کاشانی، رباعیات، ۱۳۶۳ش، ص۵۱.
- ↑ مولوی، کلیات دیوان شمس تبریزی، ۱۳۷۷ش، ص۹۸۰.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار، ۱۳۶۹ش، ص۱۳۴.
- ↑ نگاه کنید به نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها، سایت آیین رحمت.
یادداشت
- ↑ غدیریه عمروبن عاص به قصیدهٔ «جُلجُلیه» [به‌معنای زنگوله] معروف است و ماجرای آن چنین است که معاویه عمروعاص را که حاکم مصر شده بود، به جهت امتناع از ارسال خراج تهدید کرد. عمروعاص نیز در جواب معاویه نامه‌ای ۶۶بیتی به نظم نوشت که به قصیدهٔ جُلجُلیه معروف شد. این سروده حاوی برخی حقایق تاریخی در آن زمان است. قصیده با این بیت شروع می‌شود: معـاويـة الفضل لا تنس لي * وعـن نهـج الحـق لا تعـدل... و به جهت این بیت فـإن كـنت فيـها بلغت المنى * فـفي عـنقي عـلق الجُلجُل به قصیده جلجلیه مشهور شده است (امینی، الغدیر، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۲۱۳).
منابع
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
- امینی، عبدالحسین، ترجمه الغدیر، ترجمه محمدباقر بهبودی، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- خواجوی کرمانی، محمودبن علی، دیوان اشعار، تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹ش.
- جوینی خراسانی، إبراهیم بن محمد، فرائدالسمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین، بتحقیق محمدباقر المحمودی، بیروت، مؤسسه المحمودی، ۱۹۷۸م.
- سید رضی، محمد بن حسین، خصائص الائمة، مشهد، آستان مقدس رضوی، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- صالحی، کبری، نگاهی سبک‌شناسانه به غدیریه‌های عصر اول عباسی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، اهواز، دانشگاه شهید چمران، ۱۳۹۴ش.
- صحتی سردرودی، محمد، غدیریه‌های فارسی (از قرن چهارم تا چهاردهم)، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- فتح‌الله نوری، زهره، غدیریه‌سرایان معاصر عرب و معرفی غدیریه آنها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، ادبیات و علوم انسانی، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، ۱۳۹۱ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، قم، معروف، ۱۳۸۴ش.
- مرقی کاشانی، بابا افضل، رباعیات، تهران، نشر فارابی، ۱۳۶۳ش.
- مولوی، جلال الدین محمد بلخی، کلیات دیوان شمس تبریزی، تهران، نگاه، ۱۳۷۷ش.
- نقش شیعیان در گسترش غدیریه‌ها، سایت آیین رحمت، تاریخ بازدید: ۳ اسفند۱۴۰۳ش.
- نمکی آرانی، میثم، «مدحت کن و بستای کسی را...»، ماهنامه کیهان فرهنگی، شماره ۱۷۰، ۱۳۷۹ش.
- هلالی، سُلیم‌بن قیس، کتاب سُلیم‌بن قیس الهلالی، قم، چاپ محمدباقر انصاری زنجانی، ۱۳۸۴ش.