مفسر

مُفَسِّر به‌کسی گفته می‌شود که قرآن را تفسیر کند و علم تفسیر علمی است که مفاهيم و معانى آيات قرآن را روشن مى‌كند.

قرآن به دلیل اینکه داراى ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخ و عام و خاص است نیازمند مفسرانی است که آشنای با منابع تفسیر قرآن و همچنین دارای شرایط ضروری این علم باشند تا بتوانند قرآن را به‌خوبی تفسیر کنند. اهل‌بیت(ع) به دلیل اینکه وظیفه تبیین آیات قرآن برای مردم را بر عهده داشتند اولین مفسران قرآن هستند. مفسران قرآن باید دارای شرایط ضروری و کمال باشند. از جمله شرایط ضروری آشنایی با ادبیات عرب؛ شناخت علوم قرآن؛ آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی؛ شناخت فقه و اصول فقه و آشنایی با علوم حدیث است. از جمله شرایط کمال نیز آگاهی از علم کلام(اصول دین) و ایمان می‌باشد. قرآن، سنت و عقل را از جمله منابع مورد نیاز مفسر دانسته‌اند. مفسران شیعه را به هشت طبقه تقسیم‌بند‌ی کرده‌اند که هر طبقه دارای ویژگی خاصی است.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

مفسر قرآن به‌کسی گفته می‌شود که قرآن را تفسیر کند و علم تفسیر علمی است که مفاهيم و معانى آيات قرآن را روشن مى‌كند. فهم صحیح قرآن و عمل به آن نیاز به مفسر قرآن دارد، زیرا فهم قرآن براى همه افراد بطور كامل ميسّر نیست. قرآن داراى ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخ و عام و خاص مى‌باشد؛ به همین جهت افراد برای بهره بردن از این کتاب نیازمند شخصی هستند که بتواند این کتاب را تفسیر نمایند که در اصطلاح به چنین شخصی مفسر می‌گویند.

اهل بیت(ع) مفسران قرآن

به‌گفته آملی اولين مفسر و مُبَيِّن قرآن، پیامبر(ص) است و تفسير و تبيين آيات قرآن، رسالتى است كه خداوند بر عهدۀ پیامبر(ص) گذاشته است. در مرحله دوم، خود قرآن مفسری کامل و مطمئن برای آیات قرآن است و در مرحله سوم اهل‌بیت(ع) مفسران حقیقی قرآن هستند زیرا آنان وارثان پیامبر(ص) هستند و هر چه که از طریق اهل‌بیت(ع) از قبیل احادیث، ادعیه و مناجات به‌ ما رسیده است، همه تفسیر قرآن است. اهل‌بیت(ع) نقش هدایتی و تربیتی داشتند و مردم را به مفاهیم و معانی حقیقی قرآن هدایت می‌کردند و از طرف دیگر به تربیت مفسر برای درک فهم قرآن و استنباط احکام شرعی از آیات قرآن می‌پرداختند به‌گونه‌ای که به آنها اجازه اجتهاد هم می‌دادند و از طرف دیگر مبانی و اصول راهبردی‌ای را می‌آموختند تا به‌وسیله آن بتوانند مفاهیم آیات را کشف کنند و از قیاس و تفسیر به رأی نهی می‌کردند.

شرایط مفسر

مفسرین به صورت کلی شرایط مفسر را به دو قسم شرایط ضروری و شرایط کمال تقسیم کرده‌اند. شرایط ضروری شروطی هستند که بدون آنها تفسیر معتبر ارائه نمی‌شود. این شرایط عبارت‌اند از: آشنایی با ادبیات عرب؛ شناخت علوم قرآن؛ آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی؛ شناخت فقه و اصول فقه؛ آشنایی با علوم حدیث؛ شناخت منابع، قواعد، روش‌ها، مبانی و پیش فرض‌های تفسیر؛ رعایت بی‌طرفی علمی؛ پرهیز از پیش داوری در تفسیر(پرهیز از تفسیر به رأی). شرایط کمال هم شروطی هستند که در تعمیق و کمال حداکثری تفسیر مؤثر است، از جمله: آگاهی از علم کلام(اصول دین)؛ ایمان؛ علم الموهبه؛ آگاهی از مکاتب و علوم مرتبط با قرآن و مبانی و دیدگاه‌ها در مورد آن‌ها؛ مُمارِست و تمرین تفسیر.

منابع مورد نیاز مفسر

جوادی آملی تفسیر قرآن بدون علم و قبل از تحقیق را، مصداق «تفسیر به رأی» می‌داند، بنابراین باید مفسر از منابع مورد نیاز استفاده کند تا تفسیر او مصداق تفسیر به رأی نباشد. جوادی آملی اولین و مهمترین منبع مفسر را قرآن کریم می‌داند زیرا که قرآن خودْ مفسِّر خویش است. وی منبع دیگر مفسِّر را سنت معصومین(ع) می‌داند زیرا که طبق حدیث متواتر ثقلین، اهل‌بیت(ع) همتای قرآن هستند و بهره‌گیری از هر کدام باید همراه با دیگری باشد. جوادی آملی منبع سوم مورد نیاز مفسر را عقل می‌داند. بنابراین اگر عقل، مطلبی را اثبات یا نفی کرد، نباید مفسر با ظاهر آیات آن مطلب را رد کند.

طبقات مفسران شیعه

مفسران را از لحاظ مذهب، مکتب نحوی، طبقه، قرن، گرایش تقسیم‌بندی کرده‌اند: مفسران از جهت مذهب به شیعه(امامیه، زیدیه، اسماعیلیه) و اهل سنت(حنفیه، مالکیه، شافعیه، حنبلیه) و از حیث مکتب نحوی به بصری و کوفی و از نظر طبقه به هشت طبقه و از حیث قرن به قرن اول تا قرن پانزدهم و از حیث گرایش به تاریخی، تربیتی، رموز قرآن، روایی، عرفانی، علمی، فلسفی، اجتماعی، اخلاقی، کلامی تفسیم‌بندی شده‌اند. مفسران شیعه را به هشت طبقه تقسیم کرده‌اند:

• طبقه اول: تعدادی از صحابه پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) بودند که روایات تفسیری نقل کرده یا ثبت نموده‌اند. مهم‌ترین آنان عبارتند از: ابن‌عباس، ابی‌بن کعب، جابر بن عبدالله، عبدالله بن مسعود.
• طبقه دوم: شیوه این طبقه این بود که روایات مأثور را که از طبقه اول گرفته بودند، با استناد در تألیفات خود درج و از هرگونه اعمال نظر خودداری می‌کردند. مشهورترین آنها عبارت‌اند از: سعید بن جبیر، یحیی بن یعمر، طاووس یمانی و محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی.
• طبقه سوم: جمعی از اصحاب ائمه(ع) هستند که به تفسیر یا تألیف تفسیری شهرت دارند، افراد معروف این طبقه عبارتند از: ابوحمزه ثمالی، ابان بن تغلب و حسین بن سعید.
• طبقه چهارم: مفسرانی هستند که نزدیک به زمان ائمه (ع) می‌زیسته‌اند و احادیث تفسیری را جمع‌آوری کرده و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود؛ مانند: علی بن ابراهیم قمی، فرات بن ابراهیم کوفی و عیاشی، محمد بن ابراهیم نعمانی، محمد بن حسن شیبانی.
• طبقه پنجم: کسانی هستند که تفسیر را وارد مرحله جدیدی کردند و با استناد به روایات به استنباط از قرآن و احادیث همت گماشتند، ازجمله شیخ مفید، ابن‌شهرآشوب و ابوالقاسم مغربی.
• طبقه ششم: کسانی هستند که مجموعه‌ای از کتب تفسیری را به وجود آوردند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند؛ از جمله: سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی، قطب‌الدین راوندی، امین الدین طبری، شیخ معز الدین سمان.
• طبقه هفتم: افرادی هستند که در قرن هفتم تا یازدهم زمینه تحولی زیر بنائی در تفسیر را بوجود آوردند: مانند: شیخ طبرسی، فیض کاشانی و شریف لاهیجی، ملاصدرا، سید عبدالله شبر، سید هاشم بحرانی، سید حیدر آملی، عبدعلی حویزی.
• طبقه هشتم: یا مفسران جدید شیعه که از یک شیوه پیروی نکرده‌اند، عبارتند از: محمدجواد بلاغی، سید محمدحسین طباطبایی، سید مصطفی خمینی، سید محمود طالقانی، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، عبدالله جوادی آملی، حسین شاه‌عبدالعظیمی، سید عبدالحسین طیب، سید محمدحسین فضل‌الله، سید محمدتقی مدرسی.