زینب دختر امام کاظم(ع)
 زینب دختر امام کاظم(ع) | |
| نام | زینب |
|---|---|
| نقش | امامزاده و خواهر امام رضا(ع) |
| مدفن | قم، اصفهان، کاشان، اراک، بیرجند، نطنز، هرات، مصر و... |
| پدر | امام موسی بن جعفر(ع) |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
زینب دختر امام کاظم(ع) عنوانی برای اشاره به سه تن از دختران امام کاظم(ع) است که زینب نام داشتند و در منابع با القاب کبری، صغری و یا بدون لقب ثبت شده‌اند. طبق گزاراشات تاریخی یکی از این دختران ساکن مدینه، یکی مُحَدِّث و یکی از آنها احتمالا به مصر مهاجرت کرده و در آنجا درگذشته است.
زیارتگاه‌های مختلفی در مناطق گوناگون ایران و برخی کشورهای اسلامی به زینب دختر امام کاظم(ع) منسوب است که روشن نیست متعلق به کدام‌یک از این دختران است. این مکان‌ها به‌صورت معمول به دلیل انتساب به زینب، با عناوینی مانند زینبیه و گاهی با القاب ایرانی همچون بی‌بی زینب، زینب خاتون، شاه زینب یا شاهزاده زینب نامیده می‌شوند. ازجمله مهم‌ترین امامزاده زینب‌ها می‌توان به مراقدی در قم، اراک، اصفهان، کاشان، نطنز، بیرجند، رامهرمز، هرات و مصر اشاره کرد. البته بیشتر آنها با یک یا چند واسطه به یکی از امامان شیعه می‌رسند.
یادکرد زینب در منابع تاریخی
زینب نام سه تن از دختران امام کاظم(ع) است که در منابع گوناگون با القاب کبری، صغری و بدون لقب از یکدیگر متمایز شده‌اند.[۱] این اسامی در منابعی مانند تاریخ اهل البیت،[۲] الارشاد،[۳] تاریخ قم،[۴] المَجدی فی انساب الطالبیین،[۵] دلائل الامامه،[۶] تاج المَوالید،[۷] لُباب الانساب،[۸] تاریخ مَوالید الائمه(ع)،[۹] تذکرة الخواص،[۱۰] کشف الغُمه،[۱۱] الفصول المُهمه.[۱۲] المناقب،[۱۳] تذکرة الخواص،[۱۴] کشف الغمه.[۱۵] یاد شده است.
از تاریخ تولد، وفات، ازدواج و دیگر مسایل هیچ‌یک از زینب‌های موسی بن جعفر(ع) اطلاع دقیقی در دست نیست؛ ولی بر اساس گزارش فقیه بحرالعلوم در کتاب زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، یکی از آنها به احتمال زیاد در مدینه زندگی می‌کرده[۱۶] و یکی از زینب‌ها به مصر مهاجرت کرده است.[۱۷] هرچند منبع مورد استناد این گزارش (کتاب اخبار الزینبیات) از منظر برخی کتابشناسان، جعلی و بی اعتبار است.[۱۸]
نقل روایت توسط زینب دختر امام کاظم(ع)
زینب دختر امام کاظم(ع) در سلسله سند حدیثی قرار گرفته که ابن رازی؛ محدث و فقیه شیعه قمی در قرن ۴ هجری قمری، آن را در کتاب المسلسلات خود آورده است.[۱۹] در این حدیث که علامه مجلسی (درگذشت: ۱۱۱۱ق) نیز آن را به نقل از ابن رازی آورده، بُکَیر بن اَحنَف از فاطمه دختر امام رضا(ع) و او از قول فاطمه، ام کلثوم و زینب، دختران امام کاظم(ع)، مطالبی درباره منزلت امام علی(ع) و شیعیانش نقل کرده است.[۲۰] در این حدیث که به حدیث فاطمیات یا حدیث فواطم مشهور شده، شش تن از دختران ائمه(ع) به نام فاطمه از حضرت فاطمه(س) و ایشان از پدرش این حدیث را نقل کرده‌اند.[۲۱] بنابراین زینب دختر موسی بن جعفر(ع) از راویان احادیث بوده ولی مشخص نیست که کدام یک از زینب‌های امام کاظم(ع) بوده است.[۲۲]
زیارتگاه‌های منسوب
چندین زیارتگاه‌های شهرهای مختلف ایران و برخی از کشورهای اسلامی وجود دارد که به زینب دختر امام کاظم(ع) منسوب شده است.
زینبیه اصفهان
امامزاده زینبیه اصفهان واقع در خیابان آیت‌الله غفاری اصفهان در گذشته جزء روستای ارزنان اصفهان بود.[۲۳] نخستین شهرت این امامزاده و انتساب آن به زینب دختر امام کاظم(ع) به ذیحجه سال ۱۳۵۱ق برمی‌گردد.[۲۴] درباره صحت انتساب این امامزاده به زینب دختر امام هفتم میان پژوهشگران اختلاف نظر وجود دارد. معلم حبیب‌آبادی (درگذشت ۱۳۹۶ق)؛ نویسنده نخستین کتاب درباره زینبیه اصفهان و سید مصلح‌الدین مهدوی اصفهانی (درگذشت ۱۳۷۴ش)؛ هر دو به دلایل شهرت و ضعف این انتساب اشاره کرده‌اند؛[۲۵] با این حال برخی از پژوهشگران معاصر پس از جمع‌آوری شواهد و قرائن، انتساب زینبیه اصفهان به امام کاظم(ع) را با یک واسطه مورد تایید دانسته‌اند.[۲۶]
زینب خاتون قم
امامزاده معصومه خاتون یا زینب خاتون در شمال غربی شهر کَهَک و در ۲۵ کیلومتری قم واقع شده است.[۲۷] به اعتقاد اهالى، زينب خاتون به‌همراه برادرش سيد هاشم كه از فرزندزادگان امام هفتم(ع) است، در اين بقعه مدفون هستند.[۲۸] البته پژوهشگران انساب، نسب زينب خاتون قم را با چهار واسطه به امام موسى كاظم(ع) می‌رسانند.[۲۹]
بی‌بی زینب خاتون کاهین بیرجند
بقعه‌ای در نزدیکی روستای کاهین از توابع بيرجند وجود دارد که مشهور به زینب خاتون و منسوب به زینب دختر امام کاظم(ع) است.[۳۰] برخی عالمان معاصر بیرجند، به نقل از کتاب تاریخ قهستان احتمال دادهاند که در سفر امام جواد(ع) به خراسان برای ازدواج با ام فضل دختر مأمون، بعضی از خواهران ایشان ازجمله زینب همراهشان بوده که در کاهین در اثر بیماری فوت شده و همانجا دفن می‌شود.[۳۱] در مقابل گفته شده که امام جواد(ع) به خراسان سفری نداشته و درباره زینبیه کاهین دو احتمال دادهاند:
- زينب دختر حسين فرزند موسى بن محمد الاعرج بن موسى ابی السبحة بن ابراهيم المرتضى فرزند امام موسى كاظم(ع).[۳۲]
- زينب دختر موسى فرزند احمد بن محمد الاعرج بن ابن ابى على احمد بن موسی مبرقع فرزند امام جواد(ع).[۳۳]
شاه زینب یزدل کاشان
امامزاده شاه زینب در نزدیکی روستای یزدل در شمال غرب کاشان قرار دارد.[۳۴] اهالی محل، بنای امامزاده را متعلق به زینب دختر امام کاظم(ع) می‌دانند.[۳۵] درباره این امامزاده نیز احتمال داده شده که با ۱۰ واسطه به امام صادق(ع) برسد.[۳۶]
بی‌بی زینب خاتون رامهرمز
در محله علمدار شهر رامهرمز امامزاده‌ای واقع شده است که میان اهالی به بی‌بی زینب خاتون دختر امام کاظم(ع) شهرت دارد. البته احتمال داده شده که نسب زینب مدفون در این بقعه، با هشت واسطه به امام حسن مجتبی(ع) برسد.[۳۷]
بی‌بی زینب خاتون هَنجَن نطنز
امامزاده زینبیه هنجن در روستایی به همین نام در نزدیکی شهر نطنز واقع شده که میان اهالی به بی‌بی زینب خاتون و دختر امام کاظم(ع) شهرت دارد.[۳۸] البته گفته شده این شهرت محلی از سوی منابع نسب‌نگارانه هنوز مورد تایید قرار نگرفته و به شهرت محلی اکتفا شده است.[۳۹]
شاهزاده زینب خاتون آهنگران اراک
امامزاده شاهزاده زينب خاتون در روستای آهنگران در شمال اراک[۴۰] نیز به اعتقاد اهالى، از فرزندان امام موسى كاظم(ع) است كه همراه با کاروانی ۷۲ نفره در اين مکان به شهادت رسيده است.[۴۱]
زینبیه هرات
مرقدی مشهور به زینب خاتون و یا بی‌بی معصومه در شهر هرات در افغانستان وجود دارد.[۴۲] منابع محلی این بقعه را متعلق به زینب دختر موسی بن جعفر(ع) دانسته‌اند.[۴۳] اگرچه فخر رازی اشاره کرده که اهل هرات گمان می‌کنند مادر جعفر الملک، زینب دختر امام کاظم(ع) است؛ ولی اشاره‌ای به دفن زینب در هرات نکرده است.[۴۴] برخی نسب‌پژوهان با اشاره به این نکته و جمع‌آوری شواهد دیگر، مزار یادشده را متعلق به زينبی می‌دانند که نسلش با پنج واسطه به امام سجاد(ع) می‌رسد.[۴۵]
قبر زینب در مصر
بنا بر متن موجود در کتاب السیده زینب و اخبار الزینبیات، زينب دختر امام کاظم(ع) با خواهر و همسر خواهرش، قاسم بن محمد ديباج فرزند امام جعفر صادق(ع)، به مصر مهاجرت كرده است.[۴۶] این گزارش مورد استفاده برخی نسب‌شناسان نیز قرار گرفته است.[۴۷] فقیه بحرالعلوم، احتمال داده که آرامگاه زينب و برخی دیگر از خاندان اهل‌بیت(ع) در منطقه القرافه مصر باشد.[۴۸]
پانویس
- ↑ برای نمونه، ر.ک: ابن صوفی، المجدی فی انساب الطالبیین، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ ابن ابی الثلج، تاریخ اهل البیت، ۱۴۱۰ق، ص۱۰۶-۱۰۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ قمی، تاریخ قم، ۱۳۶۱ش، ص۱۹۹.
- ↑ ابن صوفی، المجدی فی انساب الطالبیین، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۹.
- ↑ طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۹۶.
- ↑ ابن فندق، لباب الانساب، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۹۴.
- ↑ ابن خشاب، تاریخ موالید الائمه، ۱۴۰۶ق، ص۳۴-۳۵.
- ↑ ابن الجوزی، تذکره الخواص، ص۳۱۴-۳۱۵.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ ابن صباغ، الفصول المهمه، ص۹۶۱.
- ↑ ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ش، ج۴، ص۳۲۴.
- ↑ سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۱۴-۳۱۵.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۳.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۶.
- ↑ در باب بی‌اعتباری رساله اخبار الزینبات
- ↑ ابن رازی، جامع الاحادیث، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۶۵، ص۷۶-۷۷.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۳-۱۶.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۳-۱۶.
- ↑ معلم حبیب‌آبادی، کشف الخبیه عن مقبرة الزینبیه، ۱۳۵۲ق، ص۲۸-۲۹.
- ↑ معلم حبیب‌آبادی، کشف الخبیه عن مقبرة الزینبیه، ۱۳۵۲ق، ص۲۸.
- ↑ معلم حبیب‌آبادی، کشف الخبیه عن مقبره الزینبیه، ص۲۸-۳۷؛ مهدوی، تاریخچه ارزنان، ۱۳۷۵ش، ص۲-۷.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ص۳۱-۳۲.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۶۶.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۷۰.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، هزار مزار ایران، استان قم و مرکزی، ۱۳۹۰ش، ص۱۶۲-۱۶۷.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۲۱-۳۱.
- ↑ آیتی، بهارستان، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، دانشنامه بقاع و اماکن متبرکه، ۱۳۸۴ش، ج۴، ص۴۵۹.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۴۰.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۵۲.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۵۴-۵۵.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۵۶.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۵۸.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۵۰.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۵۲.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۶۵.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۶۶.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۴۱.
- ↑ فکری سلجوقی، مزارات با برکات هرات، ۱۳۱۰، ص۱۸۶.
- ↑ فخر رازی، الشجره المبارکه، ۱۴۰۹ق، ص۲۰۶.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۴۷.
- ↑ حسن محمد قاسم، السیده زینب و اخبار الزینبیات، ۱۳۵۳ق، ص۲۱-۲۲.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۶.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۱۷.
منابع
- «در باب بی‌اعتباری رساله اخبار الزینبات»، در تارنمای گنجینه؛ یادداشت‌ها و مقالات احمد خامه‌یار.
- آیتی، محمد حسین، بهارستان، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۷۱ش.
- ابن ابی الثلج، تاریخ اهل البیت(ع)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۰ق.
- ابن خشاب بغدادی، تاریخ موالید الائمه (المجموعه)، قم، کتابخانه آيت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۶ق.
- ابن رازی، جعفر بن محمد، جامع الاحادیث، تصحیح محمد حسینی نیشابوری، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.
- ابن شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفة الائمه، تحقیق سامی العزیزی، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۹ش.
- ابن فندق، علی بن زید بیهقی، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۳۸۵ش.
- ابن‌صوفی نسابه، علی بن محمد علوی عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، به تحقیق احمد مهدوی دامغانی، قم، مطبعه سیدالشهداء (ع)، ۱۴۰۹ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، تبریز، چاپ مکتبة بنى هاشمى، ۱۳۸۱ق.
- حسن محمد قاسم، السیده زینب و اخبار الزینبیات للعبیدلی النسابه، مصر، بی‌نا، ۱۳۵۳ق.
- سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، قم، المنشورات الشریف الرضی، ١٤١٨ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، بیروت، دار القار، ۱۴۲۲ق.
- طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامه، قم، بعثت، ۱۴۱۳ق.
- فخر رازی، الشجرة المبارکه، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۹ق.
- فقيه محمدى جلالى بحرالعلوم گيلانى، محمد مهدى، دانشنامه بقاع و اماكن متبركه، تهران، سازمان اوقاف و امور خیریه، ۱۳۸۴ش.
- فقيه محمدى جلالى بحرالعلوم گيلانى، محمد مهدى، زینب دختر امام موسی کاظم(ع)، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش.
- فقيه محمدى جلالى بحرالعلوم گيلانى، محمد مهدى، هزار مزار ایران استان قم و مرکزی، قم، وثوق، ۱۳۹۰ش.
- فکری سلجوقی، مزارات با برکات هرات، مطبعه دانش، ۱۳۱۰.
- قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تصحیح جلال‌الدین طهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- معلم حبیب‌آبادی، میرزا محمد علی، کشف الخبیه عن مقبره الزینبیه، اصفهان، مطبعه محمدی و مطبعه نور، ۱۳۵۲ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مهدوی، سید مصلح‌الدین، تایخچه ارزنان و مقبره علیا جناب زینب خاتون معروف به زینبیه دختر گرامی حضرت موسی بن جعفر علیهاالسلام، اصفهان، اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان، ۱۳۷۵ش.