رسائل اخوان الصفا
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابوسلیمان مقدسی و دیگران |
| موضوع | گوناگون |
| سبک | دائرةالمعارف |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۴ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | گوناگون |
رسائل اِخْوان الصَّفا یا رسائل اخوان الصفا و خُلّان الوفا دائرة المعارفی از دانش‌های مختلف است. هدف از نگارش این رسائل، راهنمایی و هدایت گمراهان و غافلان و آشنایی با همه بخش‌های دانش‌ها و هنرهای نظری و عملی ذکر شده است. این رسائل، مطالب گسترده‌ای در حوزه علوم منطقی، ریاضی، طبیعی، الهی و حکمت عملی دارد.
گفته شده نویسندگان این رسائل ایرانی و شیعه بودند. برخی آنها را از اسماعیلیان و بعضی از قرمطیان دانسته‌اند.
معرفی اجمالی رسائل
رسائل اخوان الصفا دایرة المعارفی شامل ۵۲ رساله از دانش‌های مختلف است که با هدف و انگیزه‌ی دربرگیری همه معارف و انتقال آنها به انسان‌ها به نگارش درآمده است. مراد نویسندگان این بود که پیروان خود را هدایت کنند تا با صفات خدایی زندگی کنند.[۱]
بنابر گزارشی، ابوحیان توحیدی هدف نگارش این رسائل را نجات دین از نادانی‌ها و گمراهی‌ها به کمک فلسفه دانسته است.[۲]
معرفی اخوان الصفا
درباره اینکه اخوان الصفا چه کسانی بودند، اختلاف نظر و ابهام وجود دارد؛ زیرا آنها عمداً نامشان را پنهان می‌کردند.[۳]
در منابع تاریخی از افرادی مانند زید بن رفاعه، ابوسلیمان مقدسی، علی بن هارون زنجانی، ابواحمد نهرجوری(مهرجانی)، عوفی به عنوان نویسندگان رسائل اخوان الصفا نام برده شده است.[۴] گفته شده اخوان الصفا شیعه و ایرانی بودند؛[۵] اما در مذهب آنها اختلاف است. برخی مذهب اخوان الصفا را اسماعیلیه دانسته‌اند. [۶] بعضی آنها را از قَرمَطیان، یکی از شاخه‌های فرقه اسماعیلیه، شمرده‌اند.[۷]
ویژگی‌ها
برخی از ویژگی‌هایی که رسائل اخوان الصفا را از دیگر مکتوبات فلسفی متمایز می‌کند از این قرار است:
- طبقه‌بندی خاص دانش‌های فلسفی: رساله‌های اخوان الصفا در چهار بخش ریاضی-تعلیمی، جسمانی-طبیعی، نفسانی-عقلی و ناموسی-الهی دسته‌بندی شده‌اند.
- تمثیلات عددی: در همه رساله‌های اخوان الصفا از تمثیل‌های عددی بهره گرفته شده است.
- آمیختگی با نجوم و باورهای خرافه‌نما: اخوان الصفا به مباحثی مانند سحر، طلسم و احکام نجومی بسیار اهمیت می‌دادند و فلسفه خود را با آنها آمیختند.
- استشهاد فراوان به آیات قرآن: اخوان الصفا برخلاف بسیاری از فیلسوفان، فراوان به آیات قرآن و گاه به احادیث تمسک و استناد کرده و با این شیوه بر هماهنگی دین و فلسفه تأکید کرده‌اند.[۸]
اهتمام به مواعظ اخلاقی و تأکید بر رازداری و حفظ اسرار را از دیگر ویژگی‌های این رسائل شمرده‌اند.[۹]
تاریخ تألیف
در تاریخ تألیف رسائل میان پژوهش گران اختلاف نظر است. برخی تاریخ تنظیم کتاب را قرن چهارم قمری/دهم میلادی[۱۰] و بعضی سال‌های ۲۶۰ تا ۲۹۷ق، عده‌ای پیش از استقرار خلافت فاطمیان در ۲۹۷ق، گروهی بین سال‌های ۳۵۰ تا ۳۷۵ق و برخی نیز سال‌های ۳۵۰ تا ۳۷۰ق، یعنی پیش از تسخیر مصر از سوی فاطمیان در ۳۵۸ق دانسته‌اند.[۱۱]
تعداد و ساختار
رساله‌های اخوان الصفا که در دست است، ۵۲ رساله است، در حالی که در برخی موارد به ۵۱ رساله اشاره شده است.[۱۲] رساله پنجاه و دوم الرسالة الجامعة است که گفته شده بعدها به رسائل افزوده شد.[۱۳]
رسائل شامل چهار بخش عمده است و هر بخشی چندین رساله را دربرمی گیرد. چهار بخش اصلی از این قرارند:
- رسائل ریاضی - تعلیمی (۱۴رساله)؛
- رسائل جسمانی - طبیعی (۱۷رساله)؛
- رسائل نفسانی - عقلی (۱۰رساله)؛
- رسائل ناموسی - الهی (۱۱رساله).[۱۴]
برخی از رسائل ریاضی - تعلیمی عبارتند از: عدد، هندسه، ستاره‌شناسی، موسیقی، جغرافیا، منطق، مقولات ده‌گانه، برهان.
از جمله رسائل جسمانی - طبیعی نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد: درباره آسمان و گیتی، پیدایش و تباهی (کَون و فساد)، ماهیت طبیعت، ترکیب پیکر انسان، حاسّ و محسوس، توانایی انسان در شناخت‌ها، ماهیت مرگ و زندگی، ماهیتِ لذت و درد، علل اختلاف زبان‌ها.
بعضی از رسائل نفسانی - عقلی نیز بدین گونه است: مبادی عقلی طبق عقاید اخوان الصفا، عقل و معقول، ماهیت عشق، ماهیت قیامت و معراج، علت‌ها و معلول‌ها.
رسائل ناموسی - الهی این رساله‌ها را در بردارد: در عقاید و مذاهب، درباره عقاید اخوان الصفا، ماهیت راه به سوی خدا و چگونگی رسیدن به او، در ماهیت ایمان و خصال مؤمنان، دربارۀ ماهیت قانون الاهی و وضع شرعی، در انواع سیاست‌ها، در ماهیت سحر و افسون و طلسمات و... .[۱۵]
چاپ‌ها و ترجمه‌ها
نخستین چاپ کامل مجموعه رسائل در چهار جلد در ۱۳۰۳–۱۳۰۶ق به کوشش نورالدین بن جیواخان در بمبئی منتشر شد. در ۱۳۰۶ق، بخش اول رسائل در قاهره، در ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م هر چهار جلد با دو مقدمه از احمد زکی پاشا و طه حسین در قاهره و در ۱۹۵۷م نیز در ۴ جلد در بیروت منتشر شد.[۱۶]
زبان اصلی رسائل عربی است؛ اما بخش‌هایی از آن به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. گزیده‌هایی از آن به فارسی، آلمانی، فرانسوی، انگلیسی[۱۷] و ترکی[۱۸] ترجمه و منتشر کرده است. تهرانی در الذریعه از تعدادی کتاب که بنام منتخب رسائل اخوان الصفاست نام برده است. مانند منتخب این رسائل توسط فیض کاشانی بنام منتخب رسائل إخوان الصفا [۱۹] مجمل الحکمه ترجمه منتخبی از رسائل اخوان الصفا است که مترجمش معلوم نیست. [۲۰]«خلاصة الوفا في اختصار رسائل إخوان الصفا» برگزیده‌هایی از رسائل اخوان الصفا که مکرر به چاپ رسیده است. [۲۱]
پانویس
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۱.
- ↑ یوسفیان، «شکل گیری فلسفه اسلامی»، ص۲۳۹و۲۴۰.
- ↑ شرف، «اخوان الصفا»، ص۲۴۲.
- ↑ نگاه کنید به: کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۰؛ شرف، «اخوان الصفا»، ص۲۴۴و۲۴۵.
- ↑ یوسفیان، «شکل گیری فلسفه اسلامی»، ص۲۴۱.
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۰ و ۱۷۳؛ یوسفیان، «شکل گیری فلسفه اسلامی»، ص۲۴۳.
- ↑ نگاه کنید به: شرف، «اخوان الصفا»، ۲۴۵ و ۲۴۶.
- ↑ نگه کنید به: یوسفیان، «شکل گیری فلسفه اسلامی»، ص۲۴۴-۲۴۸.
- ↑ نگه کنید به: یوسفیان، «شکل گیری فلسفه اسلامی»، ص۲۴۸و۲۴۹.
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۰.
- ↑ نگاه کنید به: شرف، «اخوان الصفا»، ص۲۴۶.
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۱.
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۱.
- ↑ اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا، دارالاسلامیه، ج۱، ص۲۱؛ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۱؛ یوسفیان، «شکل گیری فلسفه اسلامی»، ص۲۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا، دارالاسلامیه، ج۱، ص۲۱-۴۲؛ شرف، «اخوان الصفا»، ص۲۴۸.
- ↑ شرف، «اخوان الصفا»، ص۲۴۷.
- ↑ شرف، «اخوان الصفا»، ص۲۴۷ و ۲۴۸.
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۵۲ش، ص۱۷۳و۱۷۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج ۲۲، ص۴۰۶
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۵۰؛ ج۲۲، ص۴۰۶.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۲۳۵.
منابع
- اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا و خُلّان الوفا، بیروت، دارالاسلامیه، بی‌تا.
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه، الناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران، ۱۴۰۸ق.
- شرف، شرف الدین خراسانی، «اخوان الصفا»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسدالله مبشری، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۵۲ش.
- یوسفیان، حسن، «شکل‌گیری فلسفه اسلامی»، در: درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی، زیرنظر محمدفنایی اشکوری، ج۱، تهران، انتشارات سمت؛ قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.