سید جلال‌الدین آشتیانی

سید جلال‌الدین میری آشتیانی (۱۳۰۴ش - ۱۳۸۴ش) استاد فلسفه و عرفان نظری؛ وی فلسفه و عرفان را از علامه طباطبایی، رفیعی قزوینی، امیرکلاهی مازندرانی آموخت و پس از پایان تحصیل به مشهد رفت و در حوزه علمیه مشهد و دانشگاه به تدریس و تألیف در زمینه فلسفه و عرفان مشغول شد و از فلسفه مقابل جریان‌های مخالف آن مانند مکتب تفکیک دفاع کرد.

سید جلال‌الدین آشتیانی

استاد فلسفه و عرفان اسلامی
اطلاعات فردی
تاریخ تولد	۱۳۰۴ش
زادگاه	آشتیان، اراک
تاریخ وفات	۳ فروردین سال ۱۳۸۴ش
محل دفن	حرم امام رضا(ع)
اطلاعات علمی
استادان	آقا شیخ مهدی مازندرانی امیرکلاهی • سید حسین طباطبایی بروجردی • سید محمدتقی خوانساری • سید محسن حکیم • سید عبدالهادی شیرازی • سید حسن موسوی بجنوردی • علامه طباطبایی
محل تحصیل	آشتیان • قم • نجف • قزوین
تألیفات	شرح بر زاد المسافر • هستی از نظر عرفان و فلسفه • نقد تهافت غزالی و...
سایر	تدریس در دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد • تصحیح متون فلسفی و عرفانی • تدریس عرفان و فلسفه برای طلاب • دفاع از فلسفه در تقابل با مکتب تفکیک

آشتیانی آثارش را به زبان فارسی می‌نگاشت. او بر چندین اثر مهم فلسفی شرح نوشت و با نگارش مقدمه و تصحیح ده‌ها اثر فلسفی و عرفانی آنها را احیا کرد. مجموعه اقدامات فرهنگی وی موجب شد که در سال ۱۳۷۶ش، دانشمند برجسته کشور انتخاب شود و در سال ۱۳۸۱ش نشان درجه یک دانش جمهوری اسلامی ایران را دریافت کند.

زندگینامه

سید جلال الدین میری آشتیانی در سال ۱۳۰۴ش در آشتیان از توابع سلطان آباد اراک متولد شد. وی فرزند اول خانواده بود. پدرش کاسب و جد مادری‌اش از روحانیون آشتیان بودند.

سید جلال در پنج سالگی تحصیل را از مکتبخانه آغاز کرد. او همزمان مدرک دوره ابتدایی دبستان را نیز گرفت. آشتیانی پس از اخذ مدرک مقطع ابتدایی، علیرغم این‌که به او پیشنهاد ریاست اداره مالیات آشتیان شد، آن را نپذیرفت و با کمک مادر و به تشویق و راهنمایی میرزا ابوالقاسم دانش آشتیانی در سال ۱۳۲۳ ش راهی قم شد.

مهاجرت به قم

گاه‌شمار زندگی سید جلال الدین آشتیانی

۱۳۰۴	تولد
۱۳۰۹	آغاز تحصیل در مکتب خانه
۱۳۲۳	مهاجرت به قم برای تحصیل علوم دینی
۱۳۳۶	مهاجرت به نجف به مدت دو سال
۱۳۳۸	آغاز تدریس در دانشکده الهیات مشهد تألیف هستی از نظر عرفان و فلسفه
۱۳۳۹	آشنایی با کربن و آغاز «منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران
۱۳۴۰	تألیف شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا احراز رتبه دانشیاری
۱۳۴۳	انتشار شرح مقدمه قیصری بر فصول الحکم
۱۳۴۵	احراز درجه استادی
۱۳۴۶	درگذشت پدر تصحیح شواهد الربوبیه
۱۳۵۵	دریافت جایزه بنیاد فرهنگی البرز به خاطر آثار علمی و پژوهشی تصحیح و مقدمه بر تمهید القواعد ابن ترکه
۱۳۶۳	آغاز تدریس فلسفه و عرفان در حوزه علمیه مشهد
۱۳۷۵	بازنشستگی اجباری از خدمت در دانشگاه فردوسی مشهد
۱۳۷۶	درگذشت مادر آخرین تدریس در حوزه علمیه انتخاب «دانشمند برجسته» توسط فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران
۱۳۷۷	اشتغال مجدد در دانشکده الهیات با عنوان پیمانی
۱۳۷۸	مراسم نکوداشت استاد سید جلال الدین آشتیانی
۱۳۸۰	دریافت نشان درجه یک دانش از رئیس جمهوری اسلامی ایران
۱۳۸۴	درگذشت در سوم فروردین

آشتیانی چگونگی فراگیری فلسفه و عرفان را اینگونه بیان می‌کند:

«شرح تجرید علامه را از اول می‌خواندیم...خیلی مهم است. آن وقت این را می‌خواندیم بعد به سراغ منظومه می‌رفتیم. چون کتاب فنی و منظمی است. بعد وقتی منظومه خوانده می‌شد ما آن زمان شوارق می‌خواندیم. یک شخص بزرگی در قم بود به اسم آقا شیخ مهدی مازندرانی امیرکلاهی که هم‌دوره آقامیرزا احمد و آقا شاه آبادی بود. ایشان شوارق الالهام و منظومه برای ما می‌گفت و ما قسمتی از اسفار را هم پیش ایشان می‌خواندیم. ولی ایشان در اثنای درس می‌پرداخت به مسائلی خارج از درس؛ قضایای مشروطه و امثال آن. از عهده آثار فلسفی به خوبی برمی‎آمد. استاد دیده بود. در فقه و اصول هم تسلط کامل داشت. ..تا رسایل و مکاسب خواندم و می‌خواستم به درس امام بروم که ایشان گفتند طبیعیات منظومه را که شروع می‌کنیم شما بیایید. بعد من رفتم تهران و به آقا میرزا مهدی آشتیانی گفتم. ایشان گفتند: من دوستی دارم که هم‌دوره ما بود و منزوی است. نامه‌ای نوشت و پیش ایشان رفتم.»

با معرفی میرزا مهدی آشتیانی، خدمت شیخ مهدی مازندرانی امیرکلاهی می‌رسد که در معقول از تلامید میرزاحسن کرمانشاهی و میر شهاب الدین تبریزی و در منقول از شاگردان سید محمدکاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی بود. شرح منظومه سبزواری و مکاسب شیخ انصاری، قسمت زیادی از شوارق و بخشی از امور عامه اسفار را نزد وی فراگرفت. سید جلال آشتیانی در زندگینامه خود نوشت خود می‌گوید که در درس میرزا مهدی آشتیانی شرکت نکرده است؛ اگر چه برخی مشکلات فلسفی و عرفانی را با او مطرح می‌کرده است.

هشت سال در درس خارج فقه سید حسین طباطبایی بروجردی شرکت کرد. یک سال نیز در درس سید محمد تقی خوانساری حاضر شد. آشتیانی نقل می‌کند که آیت‌الله بروجردی درکمال لطف و مهربانی، ۹ سال تمام کلیه مخارج تحصیلی‌اش را متکفل بوده و به‌دلیل حمایت‌های او، در آرامش به تحصیل اشتغال داشت.

عزیمت به نجف
در سال ۱۳۳۶ش به نجف رفت. در دو سال اقامت در نجف از درس سید محسن حکیم و سید عبدالهادی شیرازی بهره برد. از سید حسن موسوی بجنوردی بیش از دیگران استفاده کرد. به خاطر بیماری نجف را ترک کرد و به ایران بازگشت.

بازگشت به قم
پس از دو سال اقامت در نجف، به قم بازگشت. ۸ سال در دروس علامه طباطبایی حاضر شد. الهیات شفاء، الهیات بالمعنی الاخص و امور عامه اسفار، یک دوره اصول فقه و بخشی از تفسیر قرآن را از علامه طباطبایی آموخت. علامه طباطبایی کفایه را با حواشی محمدحسین غروی اصفهانی تدریس می‌کرد. آشتیانی از جهت اخلاقی از علامه طباطبایی تأثیر پذیرفته است. او برای سید حسین نصر اینگونه می‌نویسد:

«قبل از آمدن حاجی آقا (علامه طباطبایی) به قم ما فقط دروس فقه و فلسفه می‌خواندیم و توجهی به جنبه اخلاقی تعلیم و تربیت اسلامی نداشتیم. ایشان بودند که ما را متوجه ساختند که همراه با فراگیری متون باید به تصفیه نفس و کسب صفات اخلاقی پرداخت.»

یک سال نیز در درس اسفار میرزا احمد آشتیانی شرکت می‌کند. آشتیانی یک سال را در قزوین اقامت کرد و مباحث نفس اسفار را از سید ابوالحسن رفیعی قزوینی درس گرفت. رفیعی قزوینی به خواهش سید جلال ایام نوروز را به قم آمد. سید مصطفی خمینی و چند تن دیگر سفر نفس اسفار را نزد وی شروع کردند. برای او درس خارج اصولی نیز فراهم آوردند؛ اما وی پس از یک ماه مصمم شد به قزوین بازگردد. سید جلال نیز به قزوین بازگشت. امام خمینی گفته بود دو سال هم بتوانید حاج سید ابوالحسن را در قم نگه دارید، غنیمت است. پس از یکسال اقامت در قزوین به قم بازگشت و تابستان‌ها برای ادامه درس به قزوین سفر می‌کرد.

ورود به دانشگاه

آشتیانی در سال ۱۳۳۸ش با ارائه رساله‌ای با موضوع هستی از نظر فلسفه و عرفان به عضویت دانشگاه پذیرفته شد و تدریس را در دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد آغاز کرد. دو سال پیش‌تر برای ورود به دانشگاه تهران اقدام می‌کند، اما با مخالفت برخی اساتید آنجا از دانشگاه تهران بازماند در بهمن ۳۸ «هستی از نظر فلسفه و عرفان» را که نخستین کتاب وی بود، منتشر کرد. این کتاب با استقبال روبرو شد. آشتیانی از فضای دانشگاه ناخشنود بود. در کنار تدریس، برای احیای فلسفه و عرفان اسلامی به تصحیح متون فلسفی و عرفانی رو می‌آورد. ده‌ها اثر فلسفی و عرفانی را از محققان چهار قرن اخیر تصحیح می‌کند. پس از دو سال، رتبه دانشیاری و در آذر ۴۵ درجه استادی را اخذ می‌کند. در آبان ۷۵ به اجبار بازنشسته می‌شود و دو سال بعد با عنوان پیمانی به دانشکده الهیات برمی‌گردد.

تدریس در حوزه علمیه

سید جلال آشتیانی از ۱۳۶۳ش تا ۱۳۷۶ش دروس عرفان و فلسفه را برای طلاب تدریس کرد. درس‌ها نخست در مسجد کوچکی و سپس در مدرسه امام صادق برگزار شد. در این سال‌ها او اشعة اللمعات جامی، شرح منظومه، مقدمه قیصری بر فصوص، مصباح الهدایة و شرح دعای سحر امام خمینی، اسفار ملاصدرا، شرح فصوص قیصری، مصباح الانس و الشواهد الربوبیة را تدریس کرد.

درگذشت

آشتیانی در ۳ فروردین سال ۱۳۸۴ش پس از یک دوره بیماری درگذشت. پس از سه روز سید عزالدین زنجانی بر او نماز گزارد و در حرم امام رضا(ع) دفن شد. آیت الله خامنه‌ای او را یکی‌ از پرورش‌‌یافتگان‌ حوزه‌ درسی‌ امام‌ خمینی‌ و علامه‌ طباطبایی‌ و در شمار برجسته‌ترین‌ اساتید فلسفه‌ و عرفان‌ برشمرده است.

اساتید

در فلسفه و عرفان:

• علامه طباطبایی
• سید ابوالحسن رفیعی قزوینی
• مهدی مازندرانی امیرکلاهی

در فقه و اصول:

• سید حسین بروجردی
• امام خمینی
• علامه طباطبایی
• سید محسن حکیم
• سید محمد تقی خوانساری
• سید عبدالهادی شیرازی
• سید حسن بجنوردی
• محمد صدوقی

آثار

آشتیانی نزدیک ۵۰ سال از عمر خود را به تألیف و نگارش در حوزه فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی صرف کرد. با همکاری هانری کربن، گزیده‌ای از آثار حکمای ایران را گردآوری کردند.
آثار تألیفی

• شرح بر زاد المسافر صدر المتالهین در باره معاد جسمانی
• شرح فصوص الحکم فارابی
• شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم
• هستی از نظر عرفان و فلسفه
• نقد تهافت غزالی

مقدمه بر آثار دیگران

• مقدمه بر نقد النصوص فی شرح نقش النصوص، تألیف عبدالرحمن بن احمد جامی، تصحیح ویلیام چیتیک، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۵۶
• مقدمه بر شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا، نوشته آن ماری شیمل، ترجمه حسن لاهوتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶
• مقدمه بر شرح مثنوی معنوی مولوی، نوشته نیکسون، ترجمه حسن لاهوتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴

تصحیح و تعلیق و مقدمه

• تفسیر فاتحة الکتاب، تفسیری عرفانی از مؤلفی ناشناخته تصحیح و مقدمه و تعلیقه آشتیانی،
• مرآت العارفین، تفسیر سوره حمد، تصحیح و تعلیق آشتیانی
• اثولوجیا، تألیف فلوطین، با تعلیقات قاضی سعید قمی، تصحیح و مقدمه
• اصول المعارف، تألیف فیض کاشانی، تصحیح و تعلیق آشتیانی
• انوار جلیه، ملاعبدالله زنوزی، تصحیح و مقدمه آشتیانی
• تحفه در مباحث علم، ملانظرعلی گیلانی، تصحیح و مقدمه آشتیانی
• تحفة المراد، شرح قصیده میرفندرسکی، تألیف شریف دارابی
• تمهید القواعد، ابن ترکه، تصحیح و مقدمه آشتیانی
• شرح رساله مشاعر، ملامحمدجعفر لاهیجی، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• رسالة النصوص، صدرالدین قونوی، تصحیح و تعلیق
• رساله نوریه در عالم مثال، حکیم بهایی لاهیجی،تصحیح و تعلیق و مقدمه
• رسائل فلسفی، تألیف ملاصدرا، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• رسائل فلسفی، ملانظرعلی گیلانی
• مجموعه آثار عصار، سید محمد کاظم عصار، تصحیح و مقدمه
• رسائل قیصری، داوود بن محمودقیصری، تصحیح و مقدمه
• شرح فصوص الحکم، مؤیدالدین جندی، تصحیح و مقدمه
• شرح فصوص الحکم، محمدداوود قیصری رومی، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• شرح دعاء العرفه، ملأ محمدعلی فاضل خراسانی، تصحیح و مقدمه
• الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه، ملاصدرا، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• قرة العیون، ملااحمد نراقی، تصحیح و مقدمه
• لمعات الهیه، ملاعبدالله زنوزی، تصحیح و مقدمه
• المبدأ و المعاد، تألیف ملاصدرا، تصحیح و مقدمه
• رسائل حکیم سبزواری، ملاهادی سبزواری، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• مشارق الدراری، شرح تائیه ابن فارض، سعید الدین بن سعید فرغانی، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• مصباح الهدایه، امام خمینی ، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیه، ملاصدرا، تصحیح و مقدمه
• مکاتبات عرفانی بین سید احمد کربلایی و محمدحسین غروی اصفهانی، تصحیح و تعلیق و مقدمه
• اللمعة الالهیه و الکلمات الوجیزه، ملامحمدمهدی نراقی

، تصحیح و تعلیق و مقدمه

• منتخابی از آثار حکمای الهی ایران در چهار جلد.

تقابل با مکتب تفکیک

پس از مهاجرت میرزا مهدی اصفهانی به مشهد، حوزه علمیه مشهد به تضاد با فلسفه و عرفان روی آورد. آشتیانی منتقد میرزای اصفهانی و مکتب تفکیک بود. این مخالفت‌ها به بازنشستگی اجباری او انجامید. نقد آشتیانی بر تهافت الفلاسفه غزالی، تعریضی بر مکتب مشهد بود. آشتیانی بر این باور بود که میرزا مهدی اصفهانی قابلیت فراگیری فلسفه را نداشت و ریاضتهای خارج از اندازه او را دچار یأس و ناامیدی کرده بود. آشتیانی به نقل از سید محمدهادی میلانی می‌گفت: «اصفهانی از عرفان سُرخورد، به جان فلسفه افتاد».

تقدیرها

• در اسفند ۱۳۷۶ فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران سید جلال آشتیانی را به عنوان دانشمند برجسته کشور انتخاب و معرفی کرد.
• یک سال بعد کتاب شرح قیصری بر فصوص الحکم به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد.
• همچنین در ۱۳۸۱ش. دومین همایش چهره‌های ماندگار به عنوان چهره ماندگار علمی کشور برگزیده شدند و نشان درجه یک دانش جمهوری اسلامی ایران از سوی رییس جمهور به او اهدا شد.

یادنامه‎‌ها

• گنج پنهان فلسفه و عرفان: زندگی عادی و علمی استاد سید جلال الدین آشتیانی، نوشته حسن جمشیدی، دانشگاه فردوسی مشهد
• جلال حکمت و عرفان: یادنامه استاد علامه سید جلال الدین آشتیانی، محمدجواد صاحبی، بوستان کتاب قم
• صدرای زمان: یادنامه حکیم متاله سید جلال الدین آشتیانی، دفتر تبلیغات اسلامی مشهد، ۱۳۸۴، این یادنامه حاوی گفتگوهایی با اندیشمندان پیرامون حیات علمی سید جلال آشتیانی است.
• نکوداشت استاد سید جلال الدین آشتیانی، گروه نویسندگان، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۷۷

منابع

• زندگینامه خودنوشت سید جلال الدین آشتیانی
• حسن جمشیدی، گنج پنهان فلسفه و عرفان: زندگی عادی و علمی استاد سید جلال الدین آشتیانی، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۴
• علی اصغر حقدار، کتابشناسی استاد سید جلال الدین آشتیانی (تألیفات، مقالات، مصاحبه و تصحیحات)، آیینه پژوهش ۱۳۷۴، شماره ۳۳
• استاد سید جلال الدین آشتیانی شارح و مورخ حکمت و عرفان، کیهان فرهنگی، شهریور ۱۳۶۴، شماره ۱۸
• صدرای ثانی، سید جلال الدین آشتیانی، حسن لاهوتی، اطلاعات حکمت و معرفت، فروردین ۱۳۸۹، شماره ۴۹
• سید جلال الدین آشتیانی پیش کسوت عرفان و فلسفه، ملکی (جلال الدین)،محمد؛آینه پژوهش، مرداد و شهریور۱۳۸۴، شماره ۹۳
• سال شمار زندگی استاد سید جلال الدین آشتیانی، مطالعات اسلامی، پاییز و زمستان ۱۳۷۷، شماره ۴۱-۴۲
• https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=162

پیوند به بیرون

• دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• زندگینامه سید جلال‌الدین آشتیانی