تلخیص البیان فی مجازات القرآن (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید رضی (متوفای ۴۰۶ق) |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | ادبی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار الاضواء |
تَلخیصُ البَیان فی مَجازاتِ القُرآن، کتابی به زبان عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن، تألیف سید رضی، دانشمند شیعه(متوفی ۴۰۶ق). این کتاب نخستین اثرِ مستقل درباره مجازها و استعاره‌های قرآن است.
نام‌ها
تلخیص البیان به گفته ابن خلکان در نوع خود کم‌نظیر است.[۱] مؤلف در المجازات النبویه،[۲] ابن عنبه[۳] و سید محسن امین،[۴] نام کتاب را «تلخیص البیان عن مجازات القرآن» آورده‌اند، اما در برخی منابع، نام آن «تلخیص البیان من مجازات القرآن» آمده است.[۵] برخی دیگر به دلیل موضوع کتاب، آن را با عنوان «مجاز» یا «مجازات القرآن» ذکر کرده‌اند[۶] اما عنوان کتاب در تمام چاپ‌ها، «تلخیص البیان فی مجازات القرآن» است.
اهمیت
باتوجه به نثر شریف رضی[۷] و عبارت‌های فصیح و ترکیب‌های اصیل،[۸] در سیر علوم بلاغی، این کتاب از مهمترین آثار تحقیقی قرن چهارم دانسته شده است[۹] که مجازها و استعاره‌ها و کنایه‌های قرآن کریم را به ترتیبِ سوره‌ها و آیات و با استشهاد فراوان از اشعار عربی، با عنوان کلی مجاز آورده است[۱۰] آن را تفسیر بیانی قرآن کریم دانسته‌اند که برای نشان دادن جنبه اعجاز بلاغی و بیانی قرآن نوشته شده است.[۱۱]
این کتاب نخستین اثر مستقل درباره مجازها و استعاره‌های قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبویة[۱۲] به این نکته اشاره کرده است، هر چند کتاب مَجاز القرآن ابوعبیده مَعمر بن مثنّی (درگذشت ۲۰۹ق)، عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وی معنایی عام داشته و مراد از آن راه‌هایی بوده که قرآن برای بیان مقاصد خود برگزیده است.[۱۳] از این رو مَجاز با کلمات تفسیر، معنی، تقدیر و تأویل مترادف شده است و معنای بلاغی آن مورد نظر نیست[۱۴]
زمان نگارش
شریف رضی در تلخیص البیان از پدر خود، ابواحمد حسین بن موسی، با عبارت «رضی‌اللّه عنه و أرضاه» یاد کرده است[۱۵] با توجه به سال درگذشت پدرش (۴۰۰ق) و سال وفات خودش (۴۰۶ق)، وی باید کتاب را در ۶ سال آخر زندگی‌اش نوشته باشد. او در این کتاب از برخی استادانش نام برده است، از جمله از ابن جنّی، قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی.[۱۶]
ویژگی‌ها
برخی از ویژگی‌های تلخیص البیان عبارت است از:
- ذکر قرائت‌های مختلف بنا بر نظر قاریان هفت‌گانه[۱۷]
- بحث از معانی واژگان و ترکیب‌های قرآنی[۱۸]
- برطرف کردن مشکلات شواهد شعری که به آنها استناد کرده و اظهارنظر در مسائل اختلافی[۱۹]
- استفاده از احادیث در بیان مجازها و ترکیب‌های قرآنی[۲۰]
نگاهی به محتوا
نخستین مطلب در کتاب سید رضی درباره آیه ۷ سوره بقره است خَتَمَ الله عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ این آیه درباره منافقین است که خداوند فرموده بر چشم‌های آنها پرده است واین در واقع استعاره است [یادداشت ۱] زیرا منافقان واقعاً به اشیاء نگاه می‌کنند و چشم‌هایشان را حرکت می‌دهند ولی چون بهره لازم از این نگاه را (که همان عبرت است) نمی‌برند؛ خداوند از چشم‌هایشان به پوشیده شده با پرده تعبیر کرده است. [۲۱] و مطلب پایانی درباره آیه های ۱تا۳ سوره انشراح است. أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ، وَ وَضَعْنََا عَنْكَ وِزْرَكَ، اَلَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ . سید رضی درباره آیه سوم گفته است که این تعبیر (اَلَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ) مجاز(غیر حقیقی) و استعاره(مبالغه در تشبیه) است زیرا پیامبر معصوم است و گناهی مرتکب نمی‌شود(خواه بر طبق این نظر که پیامبر هیچ گناهی کبیره و یا صغیره را مرتکب نمی شود یا بر طبق این نظر که امکان ارتکاب صغیره برای او وجود دارد.) آن هم در حدی که کمرش را بشکند و صدای شکستنش شنیده شود. منظور از «وزر» در این سوره همان سختی ها و مشقات بزرگ و آزار و اذیت‌هایی است که پیامبر(ص) از قومش در راه تبلیغ رسالتش مشاهده می کند. [۲۲]
نسخه‌ها
نخستین بار سید محمد مشکوة نسخه‌ای از این کتاب را شناسایی و عکس آن را با مقدمه و فهرست‌های مختلف در ۱۳۲۹ در تهران چاپ کرد. سپس محقق مصری، محمد عبدالغنی حسن، همین نسخه را تحقیق و در ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م در مصر چاپ کرد و چاپ افست آن را در بیروت منتشر نمود.
پس از این دو چاپ، نسخه دیگری از کتاب در کتابخانه سید محمد جزائری در نجف به دست آمد و مکی سید جاسم چاپ کامل آن را در ۱۳۷۵ق در بغداد انتشار داد که اساس چاپ دیگری در تهران در ۱۴۰۷ق شد. سید محمدباقر سبزواری آن را در ۱۳۳۰ش در تهران به فارسی برگرداند و با استشهاد به اشعار فارسی[۲۳] به چاپ رساند.
پانویس
- ↑ ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۴۱۶.
- ↑ سید رضی، المجازات النبویه، ۱۹۶۸م، ص۹.
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطّالب، ۱۳۸۰ق، ص۲۰۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۲۱۸.
- ↑ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص ۵۱؛ حرّ عاملی، قسم۲، امل الامل، ۱۳۶۲ش، ص۲۶۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۷ق، ص۳۹۸؛ آقا بزرگ، الذریعه، م‍ک‍ت‍ب‍ة ص‍اح‍ب الذریعه ال‍ع‍ام‍ه، ج۴، ص۴۲۱؛ فروخ، تاریخ الادب العربی، ۱۹۸۹م، ج۳، ص۶۰.
- ↑ رجوع کنید به باخرزی، دمیة القصر، ۱۳۹۱ق، ج۱، ص۲۹۳؛ ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۱۵؛ متز، آدام، الحضارة الاسلامیة فی القرن الرابع الهجری، ۱۳۷۷ق، ج۱، ص۴۸۷، ۴۹۱؛ تستری، قاموس الرجال، ۱۳۷۹-۱۳۹۱ق، ج۸، ص۱۴۸.
- ↑ رجوع کنید به شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، ص۱۶۱، ۳۰۴، مقدمه، ص م.
- ↑ ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، ص۱۳۹.
- ↑ ضیف، البلاغة تطور و تاریخ، ص۱۴۰؛ برای نمونه شواهد رجوع کنید به شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، ص۱۴۳، ۱۶۹، ۱۷۹.
- ↑ شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، مقدمه، ص۶۱.
- ↑ شریف رضی، المجازات النبویه، ۱۹۶۸م، ص۱۰.
- ↑ ابن مثنی، مجاز القرآن، ج۱، مقدمه سزگین، ص۱۹.
- ↑ ابن مثنی، مجاز القرآن، ج۱، ص۱۸-۱۹؛ مقایسه کنید با علوی مقدم، مقایسة مجاز القرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی، ۱۳۶۶ش، ص۱۳۳، ۱۳۹؛ برای نمونه‌ها رجوع کنید به ابن مثنی، ج۱، ص۳، ۱۴۷، ۲۰۵.
- ↑ شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، ص۳۲۲.
- ↑ شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، ص۴۸، ۲۱۲، ۲۸۰۲۸۱.
- ↑ رجوع کنید شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، ص۱۱۴، پانویس۲، ص۱۲۷، پانویس۱.
- ↑ رجوع کنید به شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، فهرست، ص۴۴۷-۴۵۸
- ↑ شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، مقدمه، ص م.
- ↑ رجوع کنید به شریف رضی، تلخیص البیان، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش، ص۱۵۷، ۱۷۴، ۲۷۴.
- ↑ سیدرضی، تلخیص البیان، ج۱۷ ص۱۱۳.
- ↑ سیدرضی، تلخیص البیان، ج۱۷ ص۳۶۷.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به شریف رضی، تلخیص البیان، ترجمه سبزواری، ۱۳۳۰ش، ص۴۴-۴۵، ۴۹، ۶۰
یادداشت
- ↑ استعاره همان تشبیه است ولی همراه مبالغه در آن بدون این که ادات تشبیه بکار برده بشود و در جمله نشانی از تشبیه باشد. دهخدا، ذیل استعاره. و یا استعمال کلمه‌ای در غیر معنی حقیقی خودش به عنوان تشبیه با آوردن «مُشَبّه» یا «مُشَبّهٌ‌به» در کلام و حذف طرف دیگر، مانندِ این جمله: «ماهی را دیدم سر از دریچه بیرون کرد.» ماه در این جمله به‌جای کلمۀ محبوب، معشوق، یا زنی زیبا به کار رفته است. فرهنگ فارسی عمید، ذیل استعاره.
منابع
- آقا بزرگ طهرانی، م‍ح‍م‍دم‍ح‍س‍ن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، نجف، م‍ک‍ت‍ب‍ة ص‍اح‍ب الذریعه ال‍ع‍ام‍ه، بی‌تا.
- ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن عنبه، عمدة الطّالب فی انساب آل ابی طالب، چاپ محمدحسن آل طالقانی، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- معمربن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره، ۱۹۸۸م.
- امین، محسن، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- باخرزی، علی بن حسن، دمیة القصر و عصرة اهل العصر، چاپ محمد تونجی، دمشق، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
- تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، تهران، ۱۳۷۹-۱۳۹۱ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، چاپ احمد حسینی، قم، ۱۳۶۲ش.
- شریف رضی، محمد بن حسین، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد مشکوة، تهران، ۱۳۲۹-۱۳۳۲ش.
- شریف رضی، محمد بن حسین، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- شریف رضی، محمد بن حسین، تلخیص البیان فی مجازات القرآن، ترجمة محمدباقر سبزواری، تهران، ۱۳۳۰ش.
- شریف رضی، محمد بن حسین، المجازات النبویة، چاپ طه محمد زینی، قاهره، ۱۹۶۸م، چاپ افست قم، بی‌تا.
- ضیف، شوقی، البلاغة تطور و تاریخ، قاهره، ۱۹۸۷م.
- علوی مقدم، محمد، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص البیان سیدرضی»، در یادنامة علامه شریف رضی، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی، تهران، ۱۳۶۶ش.
- فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۹م.
- متز، آدام، الحضارة الاسلامیة فی القرن الرابع الهجری، نقله الی العربیة محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
- نجاشی، احمدبن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- نسخه ای تازه یاب از تلخیص البیان فی مجازات القرآن
- سید رضی و «تلخیص البیان فی مجازات القرآن»
- شرح آیاتی برگزیده از کتاب تلخیص البیان فی مجازات القرآن
- معرفی کتاب تلخیص البیان فی مجازات القرآن