حافظ شیرازی
 حافظیه، آرامگاه حافظ، شیراز | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | خواجه شمس‌الدین محمد |
| لقب | خواجه، لسان الغیب، ترجمان الاسرار، عمدة العارفین و سلطان الشعرا |
| زمینه فعالیت | شعر |
| محل دفن | شیراز |
| هم‌زمان با | ایلخانیان، تیموریان |
| مذهب | شافعی با گرایش و علاقه به اهل بیت (ع) |
| دیوان اشعار | دیوان حافظ |
| تخلص | حافظ |
شمس‌الدین محمد متخلص به حافظ و ملقّب به لِسان‌الغیب از شاعران پارسی‌زبان در قرن هشتم هجری بود. او را از بزرگ‌ترین غزل‌سرایان این زبان برشمرده‌اند. برخی گفته‌اند وجه تخلص و شهرت او به حافظ، آن است که او، حافظ قرآن بوده و بسیاری از ابیات او ترجمان مفاهیم قرآنی است. حافظ‌شناسان مذهب حافظ را شافعی دانسته‌اند؛ ولی در عین حال با استناد به برخی ابیات دیوانش، بر گرایش و علاقه او به اهل بیت تاکید کرده‌اند.
حافظ‌شناسان در انس‌داشتن حافظ با قرآن و تاثیرپذیری شعر او از آن اتفاق نظر دارند. شعر او مضامینی عاشقانه، عرفانی و اخلاقی دارد. دیوان حافظ نزدیک به پانصد غزل را در خود دارد.
زندگی‌نامه
خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی متخلص به حافظ و ملقب به لسان الغیب، مشهورترین غزل‌سرای فارسی است.[۱] فخرالزمانی قزوینی، نیای حافظ را از مردم کوپای (کوهپای) اصفهان خوانده که در روزگار اتابکان فارس، به شیراز کوچ کرده است.[۲] لقب یا نام جدش را غیاث الدین و لقب یا نام پدرش را به اختلاف بهاءالدین یا کمال‌الدین آورده‌اند.[۳]
در سال تولد حافظ اختلاف است و آن را از ۷۰۰ تا ۷۲۶ق گفته‌اند.[۴] حافظ در زمان خود تنها به لقب شمس الدین و تخلص حافظ مشهور بوده و القاب و عناوینی همچون خواجه، لسان الغیب، ترجمان الاسرار، عمدة العارفین و سلطان الشعرا و نیز نسبت او یعنی شیرازی، ظاهرا پس از مرگ او اطلاق شده است.[۵]
سال وفات حافظ ۷۹۲ق است. او را در کتِ شیراز یا مصلای آن شهر دفن کردند و ۶۳ سال بعد عمارتی بر آن ساخته شد.[۶] آرامگاه کنونی او در سال ۱۳۱۴ش ساخته شده که از معماری دوره زندیه الهام گرفته شده است.[۷]
تحصیل
حافظ در نوجوانی و جوانی علوم ادبی و شرعی را فراگرفت و قرآن را حفظ کرد. محمد گلندام که دیوان حافظ را گردآوری کرده و مقدمه‌ای بر آن افزوده گفته است که حافظ به مطالعه کتب علوم شرعی و ادبی چون کشّاف زمخشری، مطالع الانظار قاضی بیضاوی، مفتاح العلوم سکّاکی و کتاب‌هایی از این قبیل مشغول بود.[۸] مطابق مقدمه گلندام، حافظ در درس قوام‌الدین عبدالله حاضر می‌شده و با قرآن مأنوس بوده و در دواوین عرب تجسس داشته است.[۹]
مذهب
بهاءالدین خرمشاهی، حافظ‌شناس ایرانی، مذهب حافظ را از نظر فقهی سنی شافعی و از نظر کلامی اشعری دانسته است.[۱۰] از نظر خرمشاهی، حافظ به‌دلیل نگاه انسان‌محور و گرایش به تصوف و عرفان درباره مذهب سخت‌گیری نداشته است.[۱۱] به گفته او حافظ نه فقط سنی متعصبی نبود که گرایش‌های شیعی هم داشت.[۱۲] تمایل شافعی به اهل‌بیت(ع) در کنار گرایش کلی مردم شیراز در آن دوره به اهل‌بیت(ع) از جمله دلایل وجود برخی نشانه‌های شیعی در اشعار او قلمداد شده است.[۱۳]
قاضی نورالله شوشتری در کتاب مجالس المؤمنین درباره حافظ گفته است:
- حافظ، عارف شیراز، سردفتر اهل راز و در حقایق و معارف ممتاز بود و... ایمان او مُبرّا از عیب و ریب است.[۱۴]
از این عبارت او نتیجه گرفته‌اند که وی قائل به تشیع حافظ بوده است.[۱۵]
شبیری زنجانی حافظ را سنی‌مذهب می‌داند و شواهدی بر این مدعی اقامه کرده است از جمله اینکه شیراز در دوران حافظ، مرکز اهل سنت بود و شیعه بودن حافظ در شیراز مثل سنی بودن یک شخص در قم، بعید و غیر عادی است. بعضی افراد اشعاری از دیوان حافظ را دلیل بر تشیع وی می‌دانند در حالی که این ابیات در نسخه‌های کهن موجود نیست و به مرور زمان به دیوان او افزوده شده است.[۱۶]» همچنین حافظ قوام دین را به چند نفر معرفی می‌کند که یکی از آنها مجدالدین اسماعیل فالی، قاضی القضات اهل سنت شیراز است.[۱۷]متقابلاً پاره‌ای از محققان نه تنها حافظ را شیعه که برخی از اشعارش را منطبق با اعتقادات شیعه مانند امام زمان(ع) و امام حسین(ع) و...دانسته‌اند. به عنوان نمونه غزلی که مطلعش این است: سلام الله ما کرّ اللیال
را درباره امام زمان و این بیت:
از غزلی دیگر را در درباره امام حسین وشهادت علی اکبر دانسته‌اند.[۲۰]
شعر و فکر حافظ
دیوان حافظ نزدیک به پانصد غزل را در خود دارد و شمار ابیات در این غزلیات میان پنج تا ده بیت در نوسان است. این دیوان برآیند پنجاه سال الهام‌گیری و سرایندگی است.[۲۱] درباره شعر حافظ گفته‌اند که معانی دقیق عرفانی را در موجزترین عبارات، در عین حال به روشن‌ترین و صحیح‌ترین وجه بیان کرده است. حافظ را انسانی آزاد می‌دانند که از اظهار تقدس بی‌زاری می‌جویید و برای انسان مقامی قدسی قائل بود.[۲۲] غزل پیش از حافظ غالبا تک مضمونی بود اما در دیوان حافظ شامل درون‌مایه و مضمون‌های متعدد و متنوع است.[۲۳] در غزل حافظ، اوج ترکیب متوازن عشق، اخلاق و عرفان دیده می‌شود.[۲۴] حافظ‌پژوهان درباره انس حافظ با قرآن گفته‌اند که او از فرط انس با قرآن، با همه گوشه کنارهای پیدا و پنهان قرآن علم حضوری داشته است.[۲۵] «به قرآنی که اندر سینه داری»، «لطایف حکمی با نکات قرآنی»، «هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم»، «فکرت مگر از غیرت قرآن و خدا نیست»، «دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند»، «دام تزویر مکن چون دگران قرآن را»، «تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور» برخی از ابیات حافظ است که به تصریح به قرآن اشاره دارد.[۲۶] حافظ را مظهر اعتدال روح و روح اعتدال اقوام ایرانی می‌دانند.[۲۷]
دیوان حافظ را مانند قرآن و مثنوی معنوی «هادی بعضی و بعضی را مضل» دانسته‌اند که بعضی دوستدارانش برای او مقامی قدسی قائل هستند و گروهی دیگر او را بی‌دین و بی‌اعتقاد می‌پندارند.[۲۸] از مهمترین وجوه شعر او، ایهام و دوپهلویی است. در بسیاری از غزل‌های حافظ یک بیت ممکن است دو یا چند تفسیر متفاوت داشته باشد.[۲۹] گفته شده شعر حافظ سه ساحت دارد. گاه شعر او عاشقانه است؛ گاه معانی تصوف و عرفان دارد و گاه مبارزه با ریاکاری است که عنوان شعر رندانه دارد.[۳۰] حافظ با جریان معنوی ملامتیان پیوستگی باطنی و فکری دارد.[۳۱]
آیت الله خامنه ای :
می‌توان ادعا کرد که به اوج سخن حافظ - یعنی به اوجی که در سخن حافظ هست - هیچ سخن دیگری نرسیده است. نه اینکه مرتبه‌ی شعر حافظ در همه‌ی غزلیات و سروده‌ها مرتبه‌ای است والاتر از دیگران، بلکه بدین معنا که در بخشی از این مجموعه‌ی گرانبها و نفیس، اوجی وجود دارد که شبیه آن را در کلام دیگران انسان مشاهده نمی‌کند
تاثیرپذیری از قرآن
حافظ‌شناسان در انس داشتن حافظ با قرآن و تاثیرپذیری شعر او از آن اتفاق نظر دارند و معتقدند مهمترین عامل انتخاب واژه «حافظ» به عنوان تخلص او، حفظ قرآن و انس داشتن با آن است. به گفتۀ امین احمد رازی (درگذشتۀ ۱۰۰۲ق؛ شرح‌حال‌نگار ایرانی)، حافظ شیرازی هرشب جمعه ملتزم به گردیدن گرداگرد عمارت خدای‌خانه در میانۀ صحن مسجد عتیق و تلاوت قرآن با صدای دلنشین بوده است.[۳۲]
تاثیرپذیری شعر حافظ از قرآن از دو دیدگاه قابل بررسی است:
- از لحاظ ساختار: ساختار غزل‌های حافظ مانند قرآن، خطی و تک مضمونی نیست، یعنی حافظ اسیر یک خط باریک معنایی نیست که ملزم باشد آن را از آغاز تا پایان غزل دنبال کند، بلکه سبک او سیری و دایره‌ای است یعنی در عین حفظ وحدت، به مضامین مختلف می‌پردازد.[۳۳]
- از لحاظ معنا یا محتوا:
استفاده حافظ از معانی قرآنی سه گونه است:
۱. ترجمه: منظوم کردن ترجمه برخی آیات قرآن مانند:
- وَلَا تَزِرُ وَازِرَ‌ةٌ وِزْرَ أُخْرَ‌یٰ (سوره انعام، ۱۶۴):
- فَاذْکرُونِی أَذْکرْکمْ (سوره بقره، ۱۵۲)
۲. اقتباس: به معنای اشتمال کلام بر آیات قرآن مانند:
- إِنِّی آنَسْتُ نَارً‌ا سَآتِیکم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ آتِیکم بِشِهَابٍ قَبَسٍ (سوره نمل، ۷ و سوره طه آیه ۱۰ لَعَلِّی آتِیکمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ)
۳. تلمیح: به معنای اشاره به قصص قرآنی مانند:
*اشاره به داستان سرد شدن آتش بر حضرت ابراهیم(ع):
چهارده روایت در شعر حافظ
برخی از یک بیت حافظ، نتیجه گرفته‌اند که حافظ از استادان علم قرائت قرآن بوده و چهارده روایت مختلفِ قرآن را از بر داشته است.[۳۴]
عرفان
جمعی از علمای شیعه، اشعار حافظ را عرفانی دانسته و او را ستوده‌اند. مرتضی مطهری درباره عرفان حافظ گفته است:
- «دیوان حافظ یک دیوان عرفانی است و در حقیقت یک کتاب عرفان است. بعلاوه جنبه فنی شعر، به عبارت دیگر عرفان است بعلاوه هنر. در میان دیوان‌های شعرای فارسی دیوان عرفانی زیاد است، اما دیوانی که واقعاً از یک روح عرفانی سرچشمه گرفته باشد یعنی واقعاً عرفان باشد که به صورت شعر بر زبان سراینده‌اش جاری شده باشد (نه اینکه شاعری بخواهد به سبک عرفان شعر گفته باشد)، زیاد نیست.»[۳۵]
در کتاب «روح مجرد» آمده است: مرحوم قاضی، حافظ شیرازی را هم عارفی کامل می‌دانستند و اشعار مختلف او را، شرح منازل و مراحل سلوک تفسیر می‌کردند.[۳۶]وی هم چنان دیوان حافظ را سراسر عشق و تجلّی و شهود و عرفان، و رموز مختلفۀ راه سلوک إلی الله می‌داند که تمامش درس و دستور العمل در لباس شعر و تشبیه و تمثیل، و بیان معارف عالیه در لباس مجاز از باب تشبیه معقول به محسوس است.[۳۷]علامه طهرانی بر این باور است که کلمات اولیای خدا و عرفای بالله دارای رموز و اشارات و کنایاتی است که فهم آنها اختصاص به خود آنها و همطرازانشان دارد و از اشارات و رموز عارف عالیقدر اسلام خواجه حافظ شیرازی کسی می‌تواند اطّلاع پیدا نماید که هم درجه و هم مقام با او باشد.[۳۸]
جبرگرایی
بسیاری از اشعار حافظ رنگ و بوی جبرگرایی دارد و از این رو بسیاری از حافظ‌پژوهان او را جبری مسلک شمرده‌اند ولی برخی نیز او را معتقد به اختیار دانسته‌اند. (برای آشنایی بیشتر رجوع کنید به اینجا). برخی گفته‌اند حافظ آشکارا از جبر سخن می‌گوید و هم از اختیار. بر هردو پای می‌فشارد، ولی در مجموع هیچ یک را نفی نمی‌کند.[۳۹]
فال حافظ
تفأل به شعر حافظ ریشه‌ای دیرینه در فرهنگ ایران دارد. هر چند حافظ خود بارها به فال زدن اشاره دارد[۴۰] ولی آنچه از قراین پیداست، فال گرفتن با دیوان حافظ احتمالا سال‌ها پس از درگذشت او مرسوم شده است. به سبب همین ویژگی است که برخی، حافظ و برخی، دیوان او را به صفاتی چون لسان الغیب و ترجمان الاسرار توصیف کرده‌اند.[۴۱] تفأل به دیوان حافظ از آنجا ناشی شده است که مطالب غزلیات حافظ به قدری منبسط و وسیع است که هر غزل را می‌توان بر مقاصد و منظورهای متعدد تعبیر کرد.[۴۲] و شعر حافظ را به آرزوهای خود ربط داد.[۴۳]البته از نظر فقهی و دیدگاه فقها عمل کردن به فال حافظ الزامی ندارد و دارای مستند شرعی نیست.[۴۴]
شرح و ترجمه بر دیوان حافظ
بر دیوان حافظ شرح‌هایی به زبان فارسی نوشته شده است از جمله:
- مَرَجَ البحرین: نوشته سیف الدین ابوالحسن عبدالرحمن لاهوری در سال ۱۰۲۶ق. این شرح به کوشش خرمشاهی و دیگران با عنوان «شرح عرفانی غزل‌های حافظ» به چاپ رسیده است.
- لطیفه غیبی: نوشته محمد بن محمد دارابی (۱۰۵۰ق) در شرح اشعار مشکل دیوان حافظ به همراه توضیح برخی اصطلاحات اهل تصوف و عرفان که در سال ۱۳۵۷ش. در شیراز با همین عنوان چاپ شده است.
- بدر الشروح: نوشته بدرالدین اکبر آبادی در سال ۱۲۵۴ق. وی در این شرح از ۲۲ کتاب بهره برده است. این کتاب در سال ۱۳۳۳ق در هند چاپ سنگی و در سال ۱۳۶۲ش. در تهران افست شده است.
- جمال آفتاب و آفتاب هر نظر نوشته علی سعادت پرور براساس دیدگاه‌های علامه طباطبایی [۴۵]
- آئينه جام (ديوان حافظ همراه با يادداشت‌هاى مرتضی مطهری) [۴۶]
- حافظ نامه: نوشته بهاءالدین خرمشاهی که توسط انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده است. چاپ بیستم آن مربوط به سال ۱۳۹۱ است.
- شرح شوق: نوشته سعید حمیدیان در پنج جلد که بیش از چهارهزار صفحه دارد و توسط نشر قطره در سال ۱۳۹۱ش. منتشر شده‌است.
همچنین دیوان حافظ به چندین زبان از جمله انگلیسی، عربی، فرانسوی، روسی، اردو، پنجابی، سندی، هندی، پشتو و بلوچی ترجمه شده است.
جستارهای وابسته
پیوند به بیرون
مدخل حافظ در دانشنامه جهان اسلام
پانویس
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۱۷.
- ↑ فخرالزمانی، تذکره میخانه، ۱۳۶۷ش، ص۸۵.
- ↑ همایونفرخ، حافظ خراباتی، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ مجاهدی، سیری در تاریخ زندگی و برگزیده غزلیات حافظ، ۱۳۸۳ش، ص۱۶.
- ↑ خواندمیر، حبیب السیر، ۳(۲)، ص۲۸۸؛ معین، حافظ شیرین سخن، ج۱، ص۹۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، حافظ، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱۹، ص۵۸۸.
- ↑ طراح بنای آرامگاه حافظ کیست؟، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۱۷.
- ↑ پورنامداریان، «حافظ»، ص۶۸۰.
- ↑ خرمشاهی، حافظ، ص۱۲۳.
- ↑ خرمشاهی، حافظ، ص۱۲۳.
- ↑ خرمشاهی، ذهن و زبان حافظ، ص۲۷۰.
- ↑ خرمشاهی، حافظنامه، ج۲، ص۹۰۵.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران، ج۲، ص۱۱۹.
- ↑ «مذهب حافظ و سعدی»، سایت پرسمان.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۰۰.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۰۰.
- ↑ سایت گنجور.
- ↑ سایت گنجور.
- ↑ تعبیر جالب شعر حافظ در مورد حضرت علی اکبر به روایت علامه طهرانی، سایت خبری شفقنا.
- ↑ دوفوشه کور، در گلگشت ادب فارسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۴
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۱ش.
- ↑ خرمشاهی، «محتوا و صورت در غزل حافظ»، ص۷۱۹.
- ↑ خرمشاهی، ذهن و زبان حافظ، ۱۳۹۰ش، ص۲۷۷.
- ↑ خرمشاهی، «محتوا و صورت در غزل حافظ»، ص۷۳۰.
- ↑ خرمشاهی، ذهن و زبان حافظ، ۱۳۹۰ش، ص۱۹۱.
- ↑ خرمشاهی، ذهن و زبان حافظ، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۸.
- ↑ خرمشاهی، ذهن و زبان حافظ، ۱۳۹۰ش، ص۱۹۳.
- ↑ استعلامی، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۹ش، ج۱، ص۷۰۹.
- ↑ استعلامی، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۹ش، ج۱، ص۷۱۵.
- ↑ دوفوشه کور، در گلگشت ادب فارسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۴
- ↑ رازی، هفت اقلیم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۲۰.
- ↑ خرمشاهی، ذهن و زبان حافظ، ص۲۴.
- ↑ سعیدی، «قرائت قرآن در چهارده روایت و تضمین حافظ»، ص۱۷۲، ۱۷۳.
- ↑ عرفان حافظ، پایگاه جامع شهید مطهری.
- ↑ طهرانی، روح مجرد، ص۳۴۳.
- ↑ طهرانی، ج۴، ص۱۸۵.
- ↑ علامه طهرانی و فهم اشعار عرفانی، دانشنامه تخصصی علامه طهرانی.
- ↑ رحیمی، حافظ اندیشه، ص۲ و ۳.
- ↑ راز فال زدن به دیوان حافظ شیرازی چیست؟، خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ «زده‌ام فالی و فریاد رسی می‌آید»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۱ش.
- ↑ استعلامی، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۹ش، ج۱، ص۷۱۵.
- ↑ نظر آیت الله شبیری زنجانی درباره عمل به فال حافظ
- ↑ کتابخانه دیجیتال نور ؛https://noorlib.ir/book/view/3701/%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%A2%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%88-%D8%A2%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%87%D8%B1-%D9%86%D8%B8%D8%B1?pageNumber=-5&viewType=html
- ↑ https://motahari.org/product/آئينه-جام-ديوان-حافظ-همراه-با-يادداشت/
منابع
- استعلامی، محمد، فرهنگ‌نامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، چاپ دوم، ۱۳۹۹ش.
- پورنامداریان، تقی، «حافظ»، پنج شاعر بزرگ ایران (برگزیده مقالات دانشنامه زبان و ادب فارسی به سرپرستی اسماعیل سعادت، به کوشش مژگان گله‌داری، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۹ش.
- جمعی از نویسندگان، حافظ، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- مجاهدی، محمد علی، سیری در تاریخ زندگی و برگزیده غزلیات حافظ، قم، حضور، ۱۳۸۳ش.
- حسینی طهرانی، محمدحسین، روح مجرد (یاد نامه مرحوم حاج سیذ هاشم موسوی حداد)، انتشارات علامه طباطبایی.
- خرمشاهی، بهاء الدین، «محتوا و صورت در غزل حافظ»، پنج شاعر بزرگ ایران (برگزیده مقالات دانشنامه زبان و ادب فارسی به سرپرستی اسماعیل سعادت، به کوشش مژگان گله‌داری، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۹ش.
- خرمشاهی، بهاء الدین، ذهن و زبان حافظ، تهران، ۱۳۶۲ش.
- خرمشاهی، حافظنامه، علمی و فرهنگی، چاپ یازدهم، ۱۳۷۹ش.
- خرمشاهی، حافظ، طرح نو، ۱۳۷۸ش.
- خواندمیر، غیاث الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
- دوفوشه کور، شارل هانری، در گلگشت ادب فارسی، ترجمه علی شریعت کاشانی، تهران، نظر، ۱۳۹۳ش.
- رحیمی، مصطفی، حافظ اندیشه، تهران، نشر نو، ۱۳۹۸ش.
- «زده‌ام فالی و فریاد رسی می‌آید»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ انتشار: ۶ مهر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- سبحانی، توفیق، تاریخ ادبیات ایران، تهران، زوّار، چاپ سوم، ۱۳۹۵ش.
- سعیدی، علی، «قرائت قرآن در چهارده روایت و تضمین حافظ»، علوم اسلامی، ش۱۲، ۱۳۸۷ش.
- شوشتری، سید نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، نشر اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۵ق.
- فخرالزمانی، عبدالنبی، تذکره میخانه، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
- «مذهب حافظ و سعدی»، سایت پرسمان، تاریخ انتشار: ۱۷ اسفند ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- معین، محمد، حافظ شیرین سخن، به کوشش مهدخت معین، تهران، ۱۳۶۹ش.
- طراح بنای آرامگاه حافظ کیست؟، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب:۲۰ مهر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- راز فال زدن به دیوان حافظ شیرازی چیست؟، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار: ۲ فروردين ۱۳۹۹ش.
- تعبیر جالب شعر حافظ در مورد حضرت علی اکبر به روایت علامه طهرانی، سایت خبری شفقنا، تاریخ انتشار: ۷ مهر ۱۳۹۶ش.
- https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3972
- https://www.mashreghnews.ir/news/609910/نظر-آیت-الله-شبیری-زنجانی-درباره-عمل-به-فال-حافظ