علوم قرآن
علوم قرآن مجموعهای از دانش‌های مرتبط با قرآن است که برای شناخت ماهیت، تحولات تاریخی، مبانی تفسیر و مطالعاتِ انجام‌شده درباره قرآن به‌کار میرود. اثبات وحیانی‌بودن قرآن، اصالت متن آن و همچنین دفاع از قرآن در برابر شبهات، از دلایل اهمیت این دانش شمرده می‌شود. علوم قرآن را متفاوت با معارف قرآن (دانش تفسیر) و مقدم بر آن می‌دانند.
شروع پرداختن به علوم قرآن، به برخی آیات قرآن و همچنین به احادیث پیامبر(ص) و ائمه(ع) بازگردانده شده است. مُصحَف تفسیری امام علی(ع) نخستین اثری دانسته می‌شود که درباره برخی مسائل علوم قرآن بحث کرده است. سیر تحول علوم قرآن، در چند مرحله ترسیم شده که تدوین تک‌نگاری‌ها در قرن‌های اول و دوم، شکل‌گیری رسمی در قرن‌های سوم و چهارم، و تثبیت و توسعه در قرن‌های هشتم و دهم قمری از جملهٔ آن‌هاست.
اوج‌گیری اندیشهٔ شیعی در علوم قرآن با مباحث عالمانی همچون سیدِ مرتضی، شیخ صدوق، شیخ مفید و فضل بن حسن طَبْرسی، از سده‌های پنجم تا هفتم قمری آغاز شده است. مباحث و موضوعات اصلی علوم قرآن عبارت‌اند از: وحی، نزول قرآن، اسباب نزول، قرائت‌های هفت‌گانه، فضایل سوره‌ها، تجوید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اعجاز قرآن، ترتیب نزول سوره‌ها، جمع‌آوری قرآن، مکی و مدنی، تاریخ قرآن، تحریف‌ناپذیری قرآن، و حروف مقطعه.
اهمیت
محمدهادی معرفت، نظریه‌پرداز علوم قرآن، این دانش را بر مطالعه محتوای درونی آیات قرآن، یعنی بر دانش تفسیر مقدم دانسته است؛[۱] زیرا علوم قرآنی مجموعهای از دانش‌های مقدماتی است که فهم محتوای قرآن و همچنین اثبات وحی‌بودن آن، مبتنی به یادگیری آن‌هاست.[۲] به‌گفته محمدعلی کوشا، مترجم و قرآن‌پژوه معاصر، بحث درباره قرآن و شناخت مسائل آن از همان دوران صدر اسلام مطرح بوده و بزرگان و دانشمندان بسیاری دراین‌باره به گفت‌وگو نشسته‌اند.[۳]
دلایلی برای اهمیت دانش علوم قرآن بیان شده که از آن جمله است: اثبات وحیانی‌بودن قرآن، اثبات اصالت متن قرآن و عدم تحریف آن در طول زمان، نقش بنیادین در تفسیر و فهم قرآن و نیز توانایی برای دفاع از قرآن در برابر شبهات.[۴] ارتباط و تداخل بخش‌هایی از مباحث علوم قرآن با سایر دانش‌های اسلامی مانند تاریخ و سیره، حدیث، ادبیات، کلام، تفسیر، فقه و اصول فقه، از دیگر دلایل اهمیت پرداختن به علوم قرآن دانسته شده است.[۵]
مفهوم‌شناسی
علوم قرآن اصطلاحی دربارهٔ مسائل مرتبط با شناخت قرآن و ابعاد مختلف آن است[۶] و شامل مباحثی چون وحی و نزول قرآن، ترتیب سوره‌ها و آیات، اسباب نزول، کاتبان وحی، یکسان‌کردن مصحف‌ها، جمع‌آوری، نگارش، پیدایش قرائات و منشأ اختلاف در قرائت، حجیت و تحریف‌ناپذیری، اعجاز، تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و همچنین دفع شبهات از ساحت قرآن می‌شود.[۷] با این حال برخی بر آن‌اند که علوم قرآن محدود به موضوعات خاص نیست و موضوعات آن تحت‌تأثیر عوامل مختلف و پرسش‌های نوظهور گسترده‌تر می‌شود.[۸]
تفاوت با دیگر علوم مرتبط با قرآن
دانش‌های مرتبط با قرآن به سه دسته تقسیم شده است: ۱. علوم درون قرآن، مثل عقاید، اخلاق و احکام[۹] که تفسیر موضوعی حاصل آن است،[۱۰] ۲. علوم مقدماتی، مانند صرف، نحو، منطق و بلاغت که برای فهم الفاظ و معانی قرآن بکار میرود،[۱۱] و ۳. علوم قرآنی.[۱۲]
آغاز پیدایش مسائل علوم قرآن
طرح مباحث کلی درباره قرآن، همزاد با نزول آن دانسته شده است. به‌گفته محمدعلی مهدوی‌راد، از پژوهشگران قرآنی، آیات عدم تحریف، آیات درباره نزول قرآن، آیات مربوط به مسئله وحی، محکم و متشابه، و همچنین ناسخ و منسوخ از جمله این مباحث است که در خود قرآن بدان پرداخته شده است.[۱۳]
همچنین گفته شده علوم قرآن، مانند دیگر علوم اسلامی، افزون بر قرآن، در قالب احادیث شکل گرفته است.[۱۴] در این راستا، به احادیث پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) درباره موضوعاتی چون فضایل قرآن، نزول قران بر هفت حرف و قاریان که مباحث قرآن هستند، اشاره کرده‌اند.[۱۵]
ابن‌ندیم مُصحَف تفسیری امام علی(ع) را نخستین نوشته‌ای دانسته که برخی مباحث علوم قرآن را در بر داشته است.[۱۶] می‌گویند مسائلی مانند ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و اسباب نزول در آن مطرح شده است.[۱۷]
تحولات
به گفته محمدهادی معرفت، علوم قرآن در سده‌های گوناگون رشد خود، مراحل مختلفی را طی کرده است:[۱۸]
تدوین تک‌نگاری‌ها
قرن اول و دوم هجری را سده‌های تدوین تک‌نگاری‌ها دانسته‌اند[۱۹] که مهم‌ترینشان کتابٌ فی القرائه، نوشته یحیی بن یَعْمر شاگرد ابوالاسود دوئَلی، کتاب عدد آی القرآن تألیف ابوالحسن بصری، کتاب غریب القرآن اثر اَبان بن تَغلِب، شاگرد امام سجاد(ع) و کتاب الآیات المتشابهات نوشته مقاتل بن سلیمان است.[۲۰]
شکل‌گیری رسمی
شکل‌گرفتن رسمی علوم قرآن در قرن سوم و چهارم دانسته شده است که مصادف بوده با رشد مسائل ادبی و اوج‌گیری مباحث کلامی درباره قرآن.[۲۱] افرادی چون یحیی بن زیاد فرّاء، ابن‌قتیبه دینوری، حسن بن علی بن فضال از اصحاب امام رضا(ع)، عمر بن بحر مشهور به جاحظ، احمد بن موسی بن مجاهد (شیخ القراء بغداد) از جمله افراد مشهور در حوزه علوم قرآن در این دو قرن هستند.[۲۲]
به گزارش صبحی صالح، اولین آثار درباره علوم قرآن به‌معنای رایج امروزی، از قرن سوم قمری و با کتاب الحاوی فی علوم القرآن اثر محمد بن خلف بن المرزبان[۲۳] و همچنین کتاب عَجائبُ علومِ القرآن، تألیف ابوبکر محمد بن قاسم بن بشار انباری (درگذشت: ۳۲۸ق) در قرن چهارم قمری شروع شده است.[۲۴] به گفته پژوهشگران، کتاب عجائب علوم القرآن، نخستین بار، به برخی از موضوع‌های علوم قرآن در معنای اصلی خود مانند فضایل قرآن و نزولش بر هفت حرف و نگارش مَصاحف و تعداد سوره‌ها، آیات و کلمات آن پرداخته است.[۲۵]
در این دوره، گفت‌وگوهایی درباره ماهیت و شبهات کلامی قرآن شکل گرفت. همچنین این دوره با گسترش جریان فکری معتزلی درباره قرآن و شهرت قرائت‌های هفت‌گانه همراه بود.[۲۶]
علت شکل‌گیری
به‌گفته احمد پاکتچی، پژوهشگر علوم قرآن، این دانش پس از آن به‌تدریج پدید آمد که عالمان علوم مختلف اسلامی، تفاسیری با رویکردهای مختلف کلامی، فقهی و فلسفی نگاشتند که مخاطب هرکدام از آن تفاسیر، عالمان همان علوم بودند و عالمان علوم قرآن تلاش کردند با ایجاد زبانی مشترک میان تفاسیر مختلف، همه تفاسیر از قرآن کریم را یکپارچه سازند و آن را برای همگان قابل‌فهم کنند.[۲۷]
اوج
اوج‌گیری مباحث ادبی و اندیشه شیعی در مباحث قرآنی، مربوط به سده‌های پنجم تا هفتم دانسته می‌شود و عالمان شیعه مشهوری از جمله سیدِ مرتضی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سیدِ رضی، قطب راوندی، فضل بن حسن طَبْرسی و سید بن طاووس در این دوره به مباحث علوم قرآن پرداخته‌اند.[۲۸] انعکاس مباحث علوم قرآن در مقدمه تفاسیر، از این دوره شروع شده است؛ تفاسیری از جمله مَجمع‌البیان، اَلتِّبیان، تفسیر صافی، آلاءُالرحمن و اَلْبیان.[۲۹]
تثبیت و توسعه
قرن هشتم تا دهم را دوره تثبیت و توسعه علوم قرآن در قالب دانشی جامع معرفی کرده‌اند[۳۰] که آثار مهمی چون البرهان فی علومِ القرآن توسط محمد بن عبدالله زرکشی و کتاب اَلاِتقان فی علوم القرآن توسط جلال الدین سیوطی نوشته شد.[۳۱]
رکود
سده یازدهم تا سیزدهم، به‌علت سیطره آثار سیوطی، دوره رکود علوم قرآن نامیده شده است. در همین دوره زمانی، آثار فهرست‌نویسی و واژه‌یابی قرآن رواج پیدا کرد. همچنین با اوج‌گیری اخباری‌گری، برخی از آثار مهم درباره علوم قرآن در جوامع روایی تدوین شد که از جمله آن‌ها می‌توان به مفصل‌ترین فهرست موضوعی آیات قرآن در بحارالانوار اثر علامه مجلسی اشاره کرد.[۳۲]
گسترش دوباره
قرون چهاردهم و پانزدهم را سده‌های گسترش و توسعه مجدد علوم قرآن خوانده‌اند. این دوره با کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب اثر محدث نوری درباره تحریف قرآن و اعتراضات به آن شروع شد. در این عصر، تحول کمّی و کیفی در علوم قرآن صورت گرفت و آثار مهمی چون اَلتَّمهید فی علومِ القرآن اثر محمدهادی معرفت تدوین شد. پاسخ به شبهات درباره قرآن و همچنین ورود خاورشناسان مانند ایگناتس گلدزیهر، تئودور نولدکه، آرتور جفری، توشی‌هیکو ایزوتسو و نواندیشان و روشنفکران دینی مانند محمد ارکون، نصر حامد ابوزید و... به مباحث علوم قرآن، از ویژگی‌های این دوره است.[۳۳]
موضوعات
مباحث و موضوعات اصلی که درباره قرآن سخن می‌گویند و بر هرکدام عنوان علم گذاشته شده عبارت‌اند از: وحی، نزول قرآن، اسباب نزول، قرائت‌های هفت‌گانه، فضایل قرآن، تجوید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اعجاز قرآن، ترتیب نزول سوره‌ها، جمع‌آوری قرآن، مکی و مدنی، تاریخ قرآن، عدم تحریف قرآن، و حروف مقطعه.
وحی
وحی ارتباط پیامبران با عالم غیب جهت دریافت پیام خداست.[۳۴] به گفته مفسران، وحی بر پیامبران از سه طریق صحبت‌کردنِ بدون‌واسطهٔ خدا با پیامبر، سخن‌گفتن از طریق واسطه‌ای غیربشری مانند جبرئیل و سخن از «ورای حجاب» صورت می‌گیرد.[۳۵]
اعجاز قرآن
اعجاز قرآن به ویژگی‌های فوق‌بشری قرآن از لحاظ ساختار، لفظ، متن و... اشاره دارد و اینکه غیر خدا کسی قادر به آوردن مانند آن نیست.[۳۶] قرآن برای اثبات اعجاز خود با مخالفان تَحَدّی می‌کند[۳۷] و آنان را به آوردن متنی مانند قرآن[۳۸] یا چند سوره[۳۹] یا یک سوره[۴۰] دعوت می‌کند.
اسباب نزول
اَسبابِ نُزول یا شَأن نزول به اشخاص، حوادث و موقعیت‌هایی اشاره دارد که درباره آن‌ها آیه یا آیاتی از قرآن نازل شده است.[۴۱] برای اسباب نزول نقش مهمی در تفسیر آیات قرآن فرض شده است.[۴۲] عالمان مسلمان کتاب‌های مستقلی درباره اسباب نزول نوشته‌اند. همه آیات قرآن شأن نزول ندارند و برخی از قرآن‌شناسان مجموع اسباب نزول را حدود ۴۶۰ مورد دانسته‌اند.[۴۳] مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل‌سنت در بحث از اسباب نزول به ثبت مجموعه‌هایی از شأن نزول آیات در فضایل امام علی(ع) و فضایل اهل‌بیت(ع) توجه ویژه داشته‌اند.[۴۴]
نزول قرآن
نزول قرآن فرستاده‌شدن آیات قرآن از طریق وحی بر حضرت محمد(ص) است.[۴۵] نزول قرآن در دو مرحلهٔ دفعی و تدریجی یا نزول آن صرفاً به‌صورت تدریجی از مباحث مورداختلاف در علوم قرآن است. محققانی همچون محمدهادی معرفت فقط به نزول تدریجی قرآن باور دارند؛[۴۶] ولی در مقابل، افرادی چون علامه طباطبایی قائل به دو نزول تدریجی و نزول دفعی برای قرآن هستند.[۴۷]
فضایل قرآن
فضایل سُوَر مجموعه روایاتی است که جایگاه و منزلت سوره‌های قرآن و آثار دنیوی و اخروی تلاوت آن‌ها را بیان می‌کند.[۴۸] مهم‌ترین هدف روایاتِ فضایل سوره‌ها را تشویق مسلمانان به قرائت قرآن و تدبر در آن دانسته‌اند.[۴۹] در جوامع حدیثی شیعه و سنی، روایات زیادی درباره فضایل سوره‌ها و آیات قرآن وجود دارد.[۵۰] در قرآن نیز به فضایل برخی از سوره‌ها اشاره شده است.[۵۱]
قرائت‌های هفت‌گانه
قاریان هفت‌گانه یا قُرّاء سَبْعه، هفت نفر از قرائت‌کنندگان قرآن در قرن دوم قمری بودند که در نحوه خواندن برخی از کلمات قرآن با یکدیگر اختلاف داشتند. این افراد نحوه خواندن خود را از برخی تابعین آموخته بودند که تابعین نیز به نوبه خود، نزد صحابه آموزش دیده بودند.[۵۲]
مشهور اهل‌سنت قرائت‌ها هفت‌گانه را متواتر می‌دانند و در میان شیعیان نیز برخی از فقها از جمله علامه حلی و شهید ثانی این قرائت‌ها را متواتر و خواندن هریک از آن‌ها در نماز را جایز می‌داند.[۵۳]
محکم و متشابه
مُحْکَم و مُتَشابه به دو دسته از آیات قرآن اشاره دارد: محکم به آیاتی گفته می‌شود که معنای آن‌ها به‌قدری روشن است که نمی‌توان معنای دیگری برای آن در نظر گرفت و شبهه‌ناپذیر و رسا هستند. در مقابل، متشابه آیاتی است که احتمالات مختلفی برای معنای ظاهری آن‌ها وجود دارد و مراد واقعی آیه از ظاهر آن به دست نمی‌آید.[۵۴] گروهی از اهل‌سنت علم به متشابهات را مختص خداوند می‌دانند؛[۵۵] ولی به‌گفته محققانی چون محمدهادی معرفت، طبق آیه هفتم سوره آل‌عِمران، امكان دستيابى به حقايق نهفته در آیات متشابه، براى پويندگان و علماى راستين فراهم است.[۵۶]
ناسخ و منسوخ
ناسخ و منسوخ دو دسته از آیات قرآن‌اند. آیه ناسخ جایگزین حکم آیه منسوخ می‌شود و با نزول آیه ناسخ، زمان عمل به آیه منسوخ پایان می‌یابد.[۵۷] از نظر قرآن‌پژوهان و فقها، نسخ هم در قرآن و هم در سنت رواست و نسخ قرآن به قرآن، قرآن به سنت، سنت به سنت و سنت به قرآن جایز است و سابقه دارد.[۵۸]
پانویس
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۰.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۱؛ کوشا، «علوم قرآنی»، ص۹۳۹.
- ↑ کوشا، «علوم قرآنی»، ص۹۳۹.
- ↑ باقری، «علوم قرآن؛ چیستی، چرایی و چگونگی»، ص۵۰-۵۴.
- ↑ نصیری، «فلسفه علوم قرآن»، ص۲۲۹-۲۳۵.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۶.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، دار احیا التراث العربی، ج۱، ص۲۰.
- ↑ باقری، «علوم قرآن؛ چیستی، چرایی و چگونگی»، ص۴۶-۴۷.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۴.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۷
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۴.
- ↑ موسوی دارابی، نصوص فی علوم القرآن، ۱۴۲۲ق، ص۹-۱۷.
- ↑ مهدوی راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۶-۸۷.
- ↑ نصیری، «فلسفه علوم قرآن»، ص۲۲۶.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۷.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۵-۴۶.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۹۲-۲۹۳؛ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۳۷۰-۳۷۱؛ ایازی، «مصحف امام علی(ع)»، ص۱۶۷ و ۱۷۷-۱۷۸.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۷-۸.
- ↑ نصیری، «فلسفه علوم قرآن»، ص۲۲ ۸؛
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۸؛ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۸.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۸.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۹-۹۳.
- ↑ صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ۲۰۰۰م، ص۱۲۴.
- ↑ صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ۲۰۰۰م، ص۱۲۲.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۸۸.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۹۰-۹۳.
- ↑ پاکتچی، تاریخ تفسیر قرآن، ۱۳۹۲ش، ص۱۱۴-۱۱۹.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۹۳-۹۷.
- ↑ نصیری،« فلسفه علوم قرآن»، ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ نصیری،« فلسفه علوم قرآن»، ص۲۲۸.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۵-۱۶؛ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۹۷-۱۰۰.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۱۰۰-۱۰۲.
- ↑ مهدوی‌راد و معرفت، «علوم قرآن»، ص۱۰۲-۱۰۹.
- ↑ طباطبایی، وحی یا شعور مرموز، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۴
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۲۷۹؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۷۴؛ مطهری، نبوت، ۱۳۷۳ش، ص۸۱-۸۴
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآنی، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۹-۱۵۹.
- ↑ مؤدب، «اعجاز قرآن»، ص۱۹۷.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۸۸.
- ↑ سوره هود، آیه ۱۳.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۳.
- ↑ ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم السلام، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ زرقانی، مناهل العرفان، بیروت، ج۱، ۱۰۲.
- ↑ حاجی میرزایی، «اسباب نزول»، ص۱۹۲.
- ↑ معرفت و لسانی فشارکی، «اسباب النزول»، ص۱۲۷.
- ↑ حکیم، علوم القرآن، ۱۴۱۷ق، ص۲۵.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۱۵-۱۸.
- ↑ نصیری، «چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور»، ص۵۲ –۵۳
- ↑ اقبال، فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۹۶؛ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۳؛ مالک بن انس، الموطا، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ سوره اسراء، آیه۸۲، سوره طه، آیه۱۲۴.
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۸۴-۹۲.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۴۱؛ شهید اول، ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۳۰۵.
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۲.
- ↑ صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ۲۰۰۰م، ص۲۸۲.
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۷.
- ↑ طباطبایی، قرآن در اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۴۱.
- ↑ حاجی میرزایی، «ناسخ و منسوخ»، ص۲۱۹۹.
منابع
- ابن‌ندیم، محمد بن إسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۷ق.
- اقبال، ابراهیم، فرهنگ نامه علوم قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- ایازی، سید محمدعلی، «مصحف امام علی(ع)»، در دانشنامه امام علی (ع)، ج۱۲، زیر نظر علی‌اکبر رشاد، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- باقری، علی‌اوسط، «علوم قرآن؛ چیستی، چرایی و چگونگی»، در نشریه قرآن شناخت، شماره اول، ۱۳۸۷ش.
- بستانی، قاسم، و زهرا چنانی و سیما آلبوغبیش،«اعتبار سنجی روایات فضائل قرائت قرآن نزد شیعه»، مجله مطالعات فهم حدیث، سال پنجم، شماره اول، پیاپی نهم، پاییز ۱۳۹۷.
- پاکتچی، احمد، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۲ش.
- حاجی‌میرزایی، فرزاد، «اسباب نزول»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، جلد اول، تهران، انتشارات دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- حاجی‌میرزایی، فرزاد، «ناسخ و منسوخ»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، جلد دوم، تهران، انتشارات دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش
- حکیم، محمدباقر، علوم القرآن، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، بی‌جا، ۱۴۰۸ق.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فى علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۰ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۱ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، ج۳، قم، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق.
- صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، بیروت، دارالعلم للملایین، ۲۰۰۰م.
- صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طباطبائی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، مصحح: محمدباقر بهبودی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، وحی یا شعور مرموز، قم، دارالفکر، ۱۳۷۷ش.
- عابدینی، ناصر، «معناشناسی نزول در قرآن با تاکید بر واژگان بیانگر نزول قرآن»، نشریه حسنا، شماره ۲۱، ۱۳۹۳ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- فتح‌الهی، ابراهیم، «روش‌شناسی علوم قرآن از منظر فلسفه علم»، در دوفصلنامه نامه حکمت، شماره ۱، ۱۳۸۶ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۶۴ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کوشا، محمدعلی، «علوم قرآنی»، در دانشنامه معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶ش.
- مؤدب، سید رضا، «اعجاز قرآن»، در دانشنامه علوم قرآن، زیر نظر علی‌اکبر رشاد، جلد دوم، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- مالک بن انس، موطأ الإمام مالک، ابوظبی، مؤسسه زاید بن سلطان آل نهیان للأعمال الخیریة و الإنسانیة، ۱۴۲۵ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی(ره)، ۱۳۸۵ش.
- مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۶۸ش.
- مطهری، مرتضی، نبوت، تهران، نشر صدرا، ۱۳۷۳ش.
- معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآنی، قم، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهيد، ۱۳۸۷ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مرکز انتشاراتی التمهید، ۱۴۲۸ق.
- معرفت، محمدهادی، محمدعلی لسانی فشارکی، «اسباب النزول»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد هشتم، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- موسوی دارابی، سید علی، نصوص فی علوم القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۲۲ق
- مهدوی‌راد، محمدعلی و حامد معرفت، «علوم قرآن، در دانشنامه علوم قرآن، ج۱، زیر نظر علی‌اکبر رشاد، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- ناصحیان، علی‌اصغر، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت علیهم‌السلام، مشهد، دانشگاه علوم رضوی، ۱۳۸۹ش.
- نصیری، علی، «چگونگی تعامل با روایات فضایل و خواص آیات و سور»، مجله علوم حدیث، سال بیست و یکم، شماره اول، ۱۳۹۵ش.
- نصیری، علی، «فلسفه علوم قرآن»، در نشریه قبسات، شماره ۳۹-۴۰، ۱۳۸۵ش.
پیوند به بیرون