سبزوار
 میدان سربداران در سبزوار | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | از شهرهای مهم شیعی در قرن پنجم، حکومت سربداران، توجه صفویان به این شهر شیعی. |
| کشور | ایران |
| استان | خراسان رضوی |
| مساحت | ۲۰.۴۸۴ کیلومتر مربع |
| جمعیت کل | ۳۱۹.۸۹۳ تن در سال ۱۳۹۰ش |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | بیهق |
| وقایع مهم | قیام سربداران |
| اماکن | |
| زیارتگاه | آرامگاه یحیی بن زید، آرامگاه ملاهادی سبزواری |
| حوزه علمیه | مدرسه علمیه فصیحیه، مدرسه علمیه مکتب نرجس، مدرسه علمیه فخریه، مدرسه علمیه شریعتمدار |
| مساجد | مسجد جامع ، مسجد پامنار |
| مشاهیر | |
| مذهبی | ملا هادی سبزواری، سید عبدالاعلی سبزواری، محقق سبزواری |
| اجتماعی | ابوالفضل بیهقی (نویسنده تاریخ بیهقی) |
| سیاسی | علی شریعتی |
سبزوار از شهرهای تاریخی شیعی در ایران. وجود امامزاده‌های فراوان، پایتختی حکومت سربداران، حضور علمای بزرگ از جمله ملاهادی سبزواری و سیدعبدالاعلی سبزواری و همچنین بزرگداشت واقعه کربلا به وسیله هیئات و تعزیه‌خوانی از دیگر دلایل اهمیت این شهر شیعی است.
موقعیت جغرافیایی و طبیعی سبزوار
سبزوار از نظر موقعیت جغرافیایی در غرب خراسان رضوی قرار دارد و با استان سمنان هم‌مرز است. از شمال و شمال غربی به اسفراین و بجنورد، از جنوب به بردسکن، از شرق به نیشابور و از غرب به شهرستان شاهرود از توابع استان سمنان منتهی می‌شود. مساحت این شهر ۲۰۴۸۴ کیلومتر مربع[۱] و جمعیت آن بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ش ۲۹۸۵۸۸ نفر است.[۲] ارتفاع آن از سطح دریا در منابع مختلف بین ۹۴۰ تا ۹۷۷ متر ذکر شده است. فاصلۀ آن تا مشهد ۲۲۰ کیلومتر و از پایتخت ایران (تهران) ۶۶۰ کیلومتر است.
افضل‌المُلک(۱۲۷۹-۱۳۴۸ق) صاحب کتاب «سفرنامه خراسان و کرمان» که در عهد مظفرالدین شاه می‌زیسته است، درباره ویژگی‌های طبیعی و انسانی این شهر می‌گوید:
- «سبزوار از شهرهایی است که بعد از فتنۀ چنگیزی احداث شده است. هوایش خنک است. غله و فواکه خوب از اینجا بیرون می‌آید. این شهر جزء خراسان است. لکن اهالیش به محبت و صفا و ذوق و همت بر سایر اهالی شهرهای خراسان حالیه(در این دوران) رجحان دارند.»[۳]
بیهق
شهر کنونی سبزوار بر روی ویرانه‌های شهر بیهق ساخته شده است. بیهق در اصل بیهه (به فتح اول و سوم)، و از توابع نیشابور بوده. بیهه از بهین (بیهین) به معنای بهترین منطقه در نیشابور گرفته شده است. ابوالحسن بیهقی درباره بنای بیهق نوشته است: «مردی بوده در روزگار بهمن الملک که او را بیهه خوانده‌اند و آن جا که مقابل آمنا باد است دیهی کرده است. این نیز بنا نموه و اینجا بیهق نام گرفته است...»[۴]
بنای بیهق به دوره قبل از ساسانیان و بنای سبزوار به اوایل حکومت آنان (ساسانیان) می‌رسد. بر همین اساس برات معتقد است که: «بیهق جزو پارت قدیم و بعد از آن جزو حکومت ساسانیان شده است.»[۵] با ورود اسلام به ایران، ناحیه بیهق نیز در عهد خلافت عثمان فتح، و مردم آن مسلمان شدند.
بنابر نقل افضل الملک، شهر بیهق در قدیم در محل کنونی سبزوار بوده و مناره خسرو گرد در وسط شهر قرار داشته است و بعد که این شهر خراب شده، شهر سبزوار در کنار آن بنا شده است.[۶] بنابر نقل حافظ‌ِاَبرو(متوفی ۸۳۴ق)، مناره این شهر نیز بنابر نقلی توسط کیخسرو ساخته شده است. وی بعد از قتل افراسیاب (شاه اسطوره‌ای توران) در این ناحیه قلعه‌ای ساخت که آن را خسروگرد می‌نامند.[۷]
پیشینه سبزوار
درباره وجه تسمیه سبزوار، بنابر آنچه در منابع مختلف وجود دارد، تا زمان حملۀ مغولان عموماً نام این ناحیه همان بیهق بوده است و فقط در چند جا نامی از سبزوار، سابزوار، سوزوار و... آمده است. سبزوار همان «ساسویه آباد» است که داستان بنای این شهر را ابن فندق در تاریخ بیهق به طور کامل توضیح داده است و درباره معنی آن نوشته است: «سبزوار شهری بزرگ شد با انواع درخت میوه‌دار و سایه‌بخش، پس مردمان این را سابزوار نوشتند یعنی سازوار».[۸]
دربارۀ چگونگی بنای سبزوار آمده است: ساسویه بن شاپور ملک آن را بنا کرده است و شاپور ملک همان کسی است که شهر نیشابور را بنیان گذارده است. شهر سبزوار در اصل ساسویه آباد نام داشته است. به استناد این سخن، نیشابور را شاپور ساسانی و سبزوار را پسرش ساسویه بن شاپور بنیان نهاده‌اند. همین منبع در جای دیگر بنای شهر را به شخصی به نام ساسان پسر بهمن بن اسفندیار... نسبت داده است.[۹]
پس از اسلام
از قرن اول تا هفتم هجری، حوادث گوناگونی در سبزوار رخ داده است. از جمله وقایع تاریخ سبزوار در این دوران می‌توان به پناهندگی نصر بن سیار به بیهق (۱۳۲ قمری)، حملۀ حمزۀ آذرک و قتل عام مردم این شهر (۲۳۱ قمری)، طغیان احمد بن عبدالله خجستانی علیه عمرو لیث در سبزوار (۲۶۱ قمری)، جنگ میان رافع بن هرئمه و عمرو لیث صفاری در سبزوار (۲۸۳ قمری)، شورش امیر ابوجعفر احمد بن مسلم الزیادی علیه منصور بن نوح بن عبدالملک (۳۶۴ قمری)، جنگ‌های متعدد غزنویان و سلجوقیان در ناحیه بیهق (۴۲۹ قمری) و غارت این شهر توسط امرای خوارزمشاهی اشاره کرد.
عبدالجلیل قزوینی رازی این شهر را در کنار قم و ساوه، یکی از شهرهای مهم تشیع در نیمه دوم قرن پنجم به حساب آورده است.[۱۰]
پس از حمله مغولان در اوایل قرن هفتم هجری به ایران، خراسان و از جمله سبزوار به شدت آسیب دید. به طور مثال پس از کشته شدن تغاجار داماد چنگیز، نورکاری نویان که موفق به فتح نیشابور نشد، به همراه تعدادی از سپاهیان خود عازم فتح سبزوار شد و طی سه شبانه‌روز جنگ توانست شهر را فتح و حدود ۷۰ هزار نفر را در این جنگ به قتل برساند.[۱۲]
این قتل و غارت‌ها و حس بیگانه‌ستیزی مردم این دیار، سرانجام به صورت قیام سربداران نمایان شد. این حادثه از روستای باشتین سبزوار در سال ۷۳۶ قمری آغاز و رهبری آن را امین الدین عبدالرزاق باشتینی که خود از ملازمان دربار ابوسعید ایلخانی بود بر عهده داشت. در زمان آخرین امیر سربداران (خواجه علی مؤید)، تیمور گورکانی به خراسان آمد و او به تیمور تسلیم شد. به این ترتیب دولت شیعی سربداران همانند دیگر حکومت‌های محلی که پس از ایلخانان در ایران شکل گرفته بودند، توسط تیمور منقرض گردید. پس از آن در دورۀ صفویان به دلیل اینکه اکثریت مردم این شهر شیعه بودند، مورد توجه قرار گرفت و رو به آبادانی گذاشت.[۱۳]
پس از این عصر تا زمان صفویان جز نام چند حاکم، اطلاع چندانی از این شهر در دست نیست. از جمله دربارۀ حکومت سبزوار در عهد آقا محمدخان قاجار آمده است: «سبزوار در دست یک رئیس غیلی چی (قلیچی) که از یک قبیلۀ ترک بوده، قرار داشت».[۱۴] از آنجا که سبزوار در اثر حملات اقوام گوناگون از جمله افغان‌ها در قرن هجدهم میلادی ویران شده بود، «در عهد فتحعلی شاه توسط علی یارخان مزینانی که از حکام سرکش خراسان بود تعمیر و آباد گشت. کار تجارت در آنجا رونق فراوان یافته، زیرا که مرکز عمدۀ کشت پنبه شده است و همچنین بازار فروش و صادرات پشم می‌باشد.[۱۵]
سربداران
| حاکمان | ||
|---|---|---|
| عنوان | دورهٔ حکومت | |
| امیر عبدالرزاق باشتینی | ۷۳۶ تا ۷۳۸ | |
| وجیه الدین مسعود باشتینی | ۷۳۸ تا ۷۴۵ | |
| محمد آیتیمور | ۷۴۵ تا ۷۴۷ | |
| کلواسفندیار | ۷۴۷ تا ۷۴۹ | |
| شمس الدین فضل الله | ۷۴۹ تا ۷۴۹ | |
| یحیی کرابی | ۷۵۳ تا ۷۵۹ | |
| خواجه ظهیر کرابی | ۷۵۹ تا ۷۶۰ | |
| حیدر قصاب | ۷۶۰ تا ۷۶۱ | |
| لطف الله فرزند پهلوان امیرمسعود | ۷۶۱ تا ۷۶۲ | |
| حسن دامغانی | ۷۶۲ تا ۷۶۶ | |
| نجم الدین علی مؤید | ۷۶۶ تا ۷۸۳ | |
| رهبران مذهبی | ||
| شیخ خلیفه مازندرانی • شیخ حسن جوری • درویش هندوی مشهدی • سید عزالدین سوغندی • درویش عزیز جوری • درویش رکن الدین • داود سبزواری • ... | ||
| علمای هم‌عصر | ||
| شهید اول • ... | ||
سربداران سلسله‌ای از حاکمان شیعه در منطقه باشتین سبزوار (۷۸۸-۷۳۶ قمری) است. سربداران نخست به صورت یک قیام مذهبیِ شیعی- صوفی علیه هیئت حاکمه، (چه ایرانی و چه مغول) ظهور کرد. این قیام که در پی تعالیم مذهبی شماری از شیوخ خراسان و سبزوار آغاز شده بود به صورت یک حرکت مذهبی – سیاسی کل منطقه شرقی و شمالی ایران آن زمان را دربرگرفت. این قیام با همراهی دو گروه مذهبی (درویشان) و سیاسی (سربداران) شکل گرفت. نخستین رهبران مذهبی ایشان شیخ خلیفه و شاگردش شیخ حسن جوری بودند. در ایام تیمور هم شیخ داود سبزواری از همین طایفه علیه تیمور قیام کرد.
مذهب تشیع با بن‌مایه‌ای از تعالیم تصوف و بیگانه‌ستیزی و فتوت و جوانمردی و بُعد مردمی و فقدان وراثت در سلطنت از جمله عوامل و ویژگی‌های مهم این قیام محسوب می‌شد. این دولت نیم قرن در خراسان و جرجان (گرگان)، قومس (کومش ) و مازندران و جوین و اسفراین حکومت کرد، و عاقبت به‌دست امیرتیمور گورکانی منقرض گردید.
اماکن مهم
آرامگاه ملاهادی سبزواری
بنای آرامگاه اسرار در ضلع جنوبی میدان کارگر شهر سبزوار واقع است. فضای داخلی آرامگاه شامل طرحی چلیپایی شکل بوده که در آن حجره‌ها و اتاق‌هایی تعبیه گردیده است. تزیینات، ترمیم و استحکام بخشی آرامگاه در اوایل سال ۱۳۴۰ش توسط انجمن آثار ملی انجام شده است. کاشی کاری‌های رنگارنگ بر زمینه لاجوردی و گنبد فیروزه‌ای رنگ به بنا جلوه و شکوه خاصی بخشیده است. بنای اولیه آرامگاه حاج ملا هادی در ۱۳۰۰ق توسط میرزا یوسف مستوفی المالک ساخته شد.[۱۶]
آرامگاه یحیی بن زید
یحیی بن زید، نوه امام سجاد(ع) که پس از شهادت پدرش (زید) از کوفه به خراسان گریخت و با فراخواندن مردم خراسان در شهر سبزوار دست به قیام علیه بنی امیه زد. قیام وی نیز همانند قیام پدرش با شکست مواجه شده و در جوزجان افغانستان به شهادت رسید. مردم خراسان در سوگ کشته شدن وی نام فرزندان خود را در آن سال یحیی گذاشتند.[۱۷] درباره مدفن وی اختلاف است که برخی آن را در جوزجان می‌دانند و برخی نیز در برخی شهرهای ایران، آرامگاهی را منسوب به وی می‌کنند. از آنجا که زمانی یحیی بن زید در سبزوار مخفی بوده، بنایی در این شهر به عنوان مدفن وی منسوب شده‌است.[۱۸]
دیگر اماکن
در این شهر، امامزاده‌هایی دیگر نیز منسوب به فرزندان ائمه و همچنین حسینیه‌هایی نیز وجود دارد که به نام اصناف نامگذاری شده است. حسینیه خرازها، حسینیه نجارها، حسینیه قنادها و حسینیه بزازها، از این جمله‌اند.[۱۹]
مشاهیر
ملاهادی سبزواری
ملاهادی سبزواری (۱۲۱۲-۱۲۸۹ هجری قمری) متخلص به «اسرار»، حکیم، شاعر و عارف شیعی عصر قاجار و بزرگترین فیلسوف قرن سیزدهم است که در سبزوار متولد شد و در همانجا بدرود حیات گفت. حاجی سبزواری به لحاظ زمانی متعلق به نسل پنجم بعد از ملاصدرا است.
او از ۸ سالگی به فراگیری علوم دینی پرداخت. پس از عزیمت به شهرهای مشهد و اصفهان به مشهد بازگشت و به تدریس حکمت، فقه و تفسیر مشغول شد. مدتی در کرمان سکونت گزید و سپس به زادگاه خود بازگشت و در مدرسه فصیحیه به تدریس پرداخت. حکیم سبزواری از بزرگترین شارحان فلسفه صدرایی است. مشهورترین اثرش کتاب منظومه است که در آن حکمت و منطق را به نظم بیان کرده. حکیم سبزواری، از بیت المال ارتزاق نکرد و مایحتاجش را از زمین زراعی و دو گاوی که داشت تهیه می‌کرد.
سیدعبدالاعلی سبزواری
سید عبدالاعلی موسوی سبزواری، مرجع تقلید و مفسر و قرآن‌پژوه شیعه که بیشتر عمر خویش را در نشر و گسترش معارف اسلام و قرآن مصروف داشت. کتاب تفسیری مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن و کتاب فقهی مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام از آثار برجسته او است.
محقق سبزواری
محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانی سبزواری (۱۰۱۷-۱۰۹۰ق)، مشهور به محقق سبزواری از فقهای شیعه در عصر صفویه در قرن یازدهم قمری. او از سوی شاه عباس دوم منصب شیخ الاسلامی و امامت جمعه اصفهان را در اختیار داشت. از اینرو علاوه بر تبحر در فقه، در سیاست نیز آثاری از خود برجای گذاشته است، روضة الانوار عباسی، مبانی اندیشه سیاسی و آیین مملکت داری او را دربردارد. کفایة الاحکام و ذخیرة المعاد از مهمترین آثار فقهی سبزواری به شمار می‌آیند. وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت از مهمترین آراء فقهی او است. او بر الهیات شفای ابن سینا و شرح اشارات خواجه نصیر الدین طوسی نیز حاشیه زده است.
محسن بن محمد بروقنی
ابوسعد محسن بن محمد بَروقَنی، از سادات علوی؛ عالم و متکلم زیدی قرن پنجم مشهور به حاکم جِشُمی (یا چشمی). آثار حاکم چشمی مورد توجه فراوان عالمان زیدی بوده و در منابع زیدی از وی با عنوان الحاکم یاد شده است. معروف‌ترین اثر وی به نام شرح عیون المسائل، شامل فِرَق غیرمسلمان، فرقه‌های مسلمان، معتزله و آرا و عقاید آنها، توحید، تعدیل و تجویر، و نبوت است. وی در این کتاب به آرای قاضی عبدالجبار تکیه کرده است.
دیگر
علما و دانشمندان دیگری نیز از مفاخر این شهر به حساب می‌آیند که برخی از آنها عبارتند از:
عالمان و نویسندگان
- ابوالفضل بیهقی: تاریخ‌نگار و نویسندهٔ دربار غزنوی. نویسندهٔ تاریخ بیهقی (تاریخ مسعودی)
- ابوالحسن بیهقی: ظهیرالدین ابوالحسن علی بن ابوالقاسم زید ابن محمد بیهقی معروف به ابن فندق و فرید خراسان؛ حکیم و ادیب مشهور ایران و از ریاضی‌دانان قرن ششم قمری
- عبدالرزاق بغایری: استاد ریاضی و مهندسی در دارالفنون. وی از پیشگامان علم نقشه‌برداری و جغرافیا در ایران بود. تعیین خطوط مرزی و نقشه‌برداری از مرزهای ایران برای اولین بار، تهیهٔ اولین نقشهٔ تهران و ابداع قطب‌نمای قبله‌نما از کارهای شاخص اوست.
- ملا حسین واعظ کاشفی: حسین بن علی بیهقی مشهور به ملا حسین واعظ کاشفی ادیب و عالم قرن ۱۰
- سید محمد موسوی حسینی سبزواری اصفهانی مشهور به میرلوحی، ملقب به مطهر، عالم شیعی قرن یازدهم
- امین‌الشریعه سبزواری: از مشاهیر، علما و فضلا و ادبای شیعی در اواخر قاجار
- محمدتقی شریعتی: از علمای مشهور سبزوار، پدر دکتر علی شریعتی، پایه‌گذار کانون نشر حقایق اسلام
- علی شریعتی: نویسنده و جامعه‌شناس و صاحب کتبی مانند تشیع علوی و تشیع صفوی و فاطمه فاطمه است حسین(ع) وارث آدم
- محمود دولت‌آبادی: رمان‌نویس مشهور و نویسندهٔ رمان کلیدر
- دکتر قاسم غنی: وزیر، پزشک و ادیبی که تصحیح دیوان حافظ و رباعیات خیام از آثار اوست.
شاعران
- ابن یمین: شاعر قرن هشتم هجری
- امیر شاهی سبزواری: شاعر قرن نهم هجری- وفات ۸۵۷ق
- سالک سبزواری: شاعر
- ضیایی سبزواری: شاعر قرن سیزدهم هجری
- تجلّی سبزواری: ادیب و شاعر - ۱۳۰۰–۱۳۶۰ق
- حسین ممتحنی متخلص به حمید سبزواری: شاعر انقلاب اسلامی ایران
سیاستمداران
- خواجه نظام‌الملک طوسی: وزیر دورهٔ سلجوقیان. وی از دهقان زادگان بیهق (سبزوار) بود. از آنجا که دانش‌اندوزی‌اش در شهر توس (طوس) بود طوسی خوانده می‌شد.
- عبدالرزاق باشتینی: از حاکمان قیام سربداران
- وجیه الدین امیر مسعود: از حاکمان قیام سربداران
پانویس
- ↑ سایت فرمانداری سبزوار
- ↑ سالنامه آماری استان خراسان رضوی، مرکز آمار ایران، ۱۳۹۱ش، ص۱۱۲.
- ↑ افضل الملک، سفرنامۀ خراسان و کرمان، ۱۳۶۲ش، ص۴۳.
- ↑ ابن فندق، تاریخ بیهق، ۱۳۱۷ش، ص۴۳-۴۰.
- ↑ ابن فندق، تاریخ بیهق، ۱۳۱۷ش، ص۴۳.
- ↑ افضل الملک، سفرنامۀ خراسان و کرمان، ۱۳۶۲ش، ص۴۲.
- ↑ خوافی، جغرافیای تاریخی خراسان، ۱۳۷۰ش.
- ↑ ابن فندق، تاریخ بیهق، ۱۳۱۷ش، ص۴۳.
- ↑ ابن فندق، تاریخ بیهق، ۱۳۱۷ش، ص۴۳.
- ↑ قزوینی رازی، النقض، ۱۳۵۸ش، ص۱۹۴- ۲۰۲.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، ۶۴۲، ۶۴۳
- ↑ جوینی، تاریخ جهان گشای، ۱۳۷۵ش، ص۱۳۷.
- ↑ ن.ک به مدخل سربداران
- ↑ سایکس، تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۴۲۲.
- ↑ بامداد، شرح حال رجال ایران، ۱۳۴۷ش، ص۶۶-۶۵.
- ↑ ادار کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان
- ↑ هارونی، الإفاده فی تاریخ الأئمة الزیدیة، ۱۴۱۷ق، ص۶۸-۷۲.
- ↑ محمدی جلالی، قیام یحیی بن زید، ۱۳۸۵ش، ص۲۷۵
- ↑ محمدی، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار)، ۱۳۸۱ش، ص۲۶۱
منابع
- ابن فندق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران، کتاب فروشی فروغی، ۱۳۱۷ش.
- افضل الملک، غلامحسین، سفرنامۀ خراسان و کرمان، به اهتمام قدرت الله روشنی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۲ش.
- بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، جلد دوم، تهران، کتابفروشی زوار، ۱۳۴۷ش.
- جوینی، علاءالدین عطاملک، تاریخ جهان گشای، تصحیح محمد قزوینی، جلد اول، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۵ش.
- خوافی، شهاب الدین عبدالله (حافظ ابرو) جغرافیای تاریخی خراسان، در تاریخ حافظ ابرو، تصحیح غلامرضا ورهرام، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۰ش.
- سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، جلد دوم، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۸ش.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، تهران، چاپ میر جلال الدین محدث، ۱۳۵۸ش.
- محمدی جلالی، محمدمهدی، قیام یحیی بن زید(ع)، قم، وثوق، ۱۳۸۵ش.
- محمدی، محمود، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار) براساس معجم البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، سبزوار، ۱۳۸۱ش.
- هارونی حسنی، یحیی بن الحسین بن هارون، الافادة فی تاریخ ائمه الزیدیة، تحقیق محمد یحیی سالم عزان، صنعا، دارالحکمة الیمانیة، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- سالنامه آماری استان خراسان رضوی، مرکز آمار ایران، ۱۳۹۱ش
- سایت فرمانداری سبزوار
- ادار کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان
پیوند به بیرون