کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی حاصل سخنرانی‌های علی شریعتی در حسینیه ارشاد در رمضان سال ۱۳۵۰ش است. این کتاب در سال ۱۳۵۱ش برای اولین بار به چاپ رسید. شریعتی در این کتاب به آموزه‌ها و تاریخ اسلام، نگاه منظومه‌ای داشته و قرائتی انقلابی از تاریخ شیعه ارائه داد. او تاریخ شیعه را به دو دوره علوی (انقلابی) و صفوی (مصلحت گرا) تقسیم می‌کند و بر پایه همین دو واژه مسایل اجتماعی-سیاسی را قضاوت می‌کند. اصطلاح شیعه علوی و صفوی بعد از انتشار این کتاب در جدال‌های سیاسی ایران مورد استفاده قرار گرفت. شریعتی در آن از برخی علما انتقاد کرد که واکنش‌هایی را برانگیخت.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علی شریعتی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۵۱ش |
| موضوع | تاریخ تشیع |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | عربی |
نویسنده
علی شریعتی مزینانی فرزند محمد تقی در ۲ آذر سال ۱۳۱۲ش در روستای کاهک سبزوار به دنیا آمد[۱] و در ۲۹ خرداد سال ۱۳۵۶ش در سن چهل و چهار سالگی در ساوت همپتون انگلستان درگذشت[۲] و در مکانی در نزدیک حرم حضرت زینب(س) در دمشق سوریه به خاک سپرده شد.[۳] شریعتی با برجسته کردن بخش‌هایی از تاریخ اسلام، خوانشی را برجسته می‌کرد که مبارزه اهمیت داشت و بسیاری از جوانان خصوصا دانشگاهی با شنیدن و خواندن آثار شریعتی علیه رژیم پهلوی فعالیت کردند. در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی نیز اندیشه‌های او در ایجاد برخی از جریان‌های فکری موثر بود.
محتوای کتاب
شریعتی در این کتاب نگاه منظومه‌ای به تاریخ تشیع دارد و خود مفاهیم متعدد و بعضا جدیدی می‌سازد. او با استفاده از منابع فرهنگ ایرانی و اسلامی و با نگاه به مباحث نظری علوم‌اجتماعی در زمانه‌اش، منظومه‌ای از مفاهیم را برای توصیف و تحلیل مساله‌های اجتماعی ایجاد می‌کند. بخشی از مفاهیمی که او خود می‌آفریند و بخشی از مفاهیم که به بازسازی آن‌ها دست می‌زند و تعریفی متفاوت از آن‌ها ارائه می‌دهد.[۴]
بخشی از مفاهیمی که شریعتی ایجاد می‌کند: «اسلام اشرافیت» و «اسلام مصلحت»، «تسنن دولتی»، «مستمع حرفه‌ای» و «سخنران حرفه‌ای»، «نصیحت‌گر حرفه‌ای»، «نهضت» و «نظام»، «ایمان متحرک» و «ایمان متحجر»، «اسلام و شیعه حرکت» در برابر «اسلام و شیعه نظام»، «روحانیت صفوی» و «روحانیت علوی»، «تشیع ضد وضع موجود» و «تشیع وفق وضع موجود»، «تشیع کاذب» و «تشیع صادق»، «تقیه وحدت» و «تقیه مبارزه».[۵]
برخی از مفاهیمی که توسط شریعتی بازسازی شده است: مفهوم دوگانه «عالم – روحانی»، «عترت»، «عصمت»، «وصایت»، «ولایت»، «تقیه»، «سنت و بدعت»، «غیبت»، «شفاعت»، «اجتهاد»، «دعا»، «تقلید».[۶]
مفاهیم ایجاد شده در نظریه تشیع علوی و صفوی شریعتی، منظومه‌ای است. به این معنا که این مفاهیم به صورت قابل توجهی در هم تنیده طراحی شده‌اند و بایکدیگر معنا می‌شوند و قابل فهم هستند[۷] و از آن‌جا که این مفاهیم، از دل فرهنگ ایرانی و اسلامی ساخته‌شده‌اند، برای مخاطب ایرانی و مسلمان، آشنا و قابل درک هستند[۸]
تقسیم دوگانه علوی و صفوی
شریعتی تاریخ تشیع را به دو دوره تقسیم می‌کند، یکی دوره‌ای از قرن اول که خود تعبیری از "اسلام حرکت" است در برابر اسلام نظام (=تسنن) تا اوایل صفویه دوره حرکت و نهضت شیعه است و یکی دوره صفویه به بعد که دوره تبدیل شدن "شیعه حرکت" به "شیعه نظام" است. از نظر او منطق شیعه صفوی از منطق بنیان‌گذار آن، ابوسفیان سرچشمه می‌گیرد و به وسیله قدرت‌های حاکم مدعی تشیع که وارث نظام سفیانی‌اند تقویت می‌شود ولی منطق شیعه علوی، الهام گرفته از منطق شخص علی(ع)، امام تشیع راستین است. شیعه که یک نهضت و جنبش اجتماعی پویا و دارای آرمان‌های اجتماعی عدالت‌طلبی و مساوات بوده است، با روی کار آمدن حکومت صفوی و رسیدن شیعه به حکومت از تحرک و پویایی بازماند و حالت انتقادی و انقلابی خود را از دست داد و متوقف شد و از آرمان‌های اجتماعی فاصله گرفته است. او این تغییر در سیر تاریخی مذهب شیعی را تابع یک اصل جامعه‌شناختی دانسته که بر اساس آن هر جنبشی هنگامی که به قدرت دست می‌یابد تبدیل به یک نظام و نهاد ثابت می‌شود و از تحرک باز می‌ماند. وی برای شرح این جریان مثال‌هایی از سیر تاریخی ادیان قدیم ایران و نیز از تحولی مشابه در جنبش کمونیسم در قرن بیستم ارائه می‌کند.[۹]
شریعتی در سراسر کتاب به انتقاد از تفسیرهایی از تشیع می‌پردازد که به گفته او یا در عصر صفویان آفریده شده یا برآمده از رویکرد صفوی به دین است و در برابر تشیع علوی قرار می‌گیرد.
اختلاف شیعه و سنی
به نظر شریعتی، حکومت صفوی از عقاید شیعی برای ایجاد وحدت ملی در برابر حکومت عثمانی بهره می‌گرفت و به گرایشات ضد سنی دامن می‌زد. بدین ترتیب به جای تمرکز بر شرح فضایل و برتری‌های امامان و مذهب تشیع، به کینه‌توزیها و دشنام‌گویی علیه خلفا دامن می‌زد. در سوی دیگر حکومت عثمانی نیز رفتار مشابهی داشت و به شیعه‌کشی دست می‌زد. به عقیده او این شیوه دفاع از تشیع یکی از ویژگی‌های تشیع صفوی است.[۱۰]
شریعتی در ادامه ضمن انتقاد از برخی از علمای معاصر خودش که به نظر او پیروان تشیع صفوی بودند، از طیف مقابل این جریان با عنوان نمونه‌هایی از «منطق تشیع علوی» نام می‌برد. او از علمایی مانند علامه شرف‌الدین، کاشف الغطاء، شیخ جواد مغنیه، محمد صالح حائری مازندرانی و محمد تقی قمی یاد کرده و نوشته کوتاهی از هر یک از آنان نقل کرده که در آن‌ها بر نزدیکی شیعه و سنی و بر فرعی و کم اهمیت بودن اختلاف این دو مذهب تأکید کرده‌اند.[۱۱]
پیوند ملیت و تشیع
شریعتی در فصلی از کتاب خود با عنوان مونتاژ مذهب - ملیت، به انتقاد از طرح صفویه در پیوند زدن مذهب تشیع با ملیت ایرانی پرداخت. از نظر او پیوند ملیت ایرانی با مذهب تشیع با هدف جدا کردن ایرانیان از جهان اسلام و به دلیل رودرویی حکومت صفوی با حکومت عثمانی انجام شد. او در این بخش به تفصیل روایت ازدواج امام حسین(ع) با شاه‌دخت ایرانی را که در برخی منابع شیعی نقل شده، مورد نقد و بررسی قرار داده است و آن را روایتی مجعول دانسته است روایتی که بر اساس آن امامان شیعه از نسل یکی از دختران یزدگرد آخرین پادشاه ساسانی و در نتیجه نیمه ایرانی بودند.[۱۲]
ویژگی‌های شیعه علوی و صفوی
شریعتی در این کتاب ویژگی‌هایی را برای تشیع علوی و صفوی شمرده است:
- تشیع علوی
- تشیع علوی تشیع پیروی است.
- تشیع علوی تشیع مسئولیت است.
- تشیع علوی تشیع آزادی است.
- تشیع علوی تشیع انقلاب کربلا است.
- تشیع علوی تشیع اختیار است.
- تشیع علوی یاری حسین(ع) است.
- تشیع علوی تشیع انسانیت است.
- تشیع صفوی
- تشیع صفوی تشیع ستایش است.
- تشیع صفوی تشیع تعطیل همه مسئولیت‌ها است.
- تشیع صفوی تشیع عبودیت است.
- تشیع صفوی تشیع فاجعه کربلا است.
- تشیع صفوی تشیع جبر است.
- تشیع صفوی گریه بر حسین است.
- تشیع صفوی تشیع قومیت است[۱۳]
نقد‌ها بر کتاب
اولین نقد بر کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی در قالب کتاب «تشیع مکتب نهایی انسان‌ها» اثر شیخ قاسم اسلامی در سال ۱۳۵۲ش یک سال پس از انتشار کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی نوشته شد.
عمدۀ نقدهای این کتاب - که با لحنی تند و عتاب‌آمیز هم همراه است - نسبت به نویسندۀ کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی این است:
از دیگر نقدهای این کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- عدم اسناد و ارجاع به منابع معتبر
- التقاطی بودن و آمیزه‌ای از تفکرات مارکسیسم اگزیستانسیالیسم بودن که به تفسیر به رأی آیات و روایات نیز منجر شده است.
- یک بعدگرایی و خلاصه کردن مکتب در مبارزه
- عدم نگاه جامع به تاریخ تشیع و تمرکز بر یک نقطۀ خاص تاریخی
- خلاصه کردن دین در بعد دنیوی و غفلت از امور اخروی
مشخصات نشر
کتاب تشیع علوی و تشیع صفوی که هم اکنون در مجموعه آثار دکتر شریعتی در قالب جلد ۹ به چاپ رسیده که حاصل سخنرانی‌های وی در حسینیه ارشاد در رمضان سال ۱۳۵۰ش (۱۳۵۰/۸/۹) است. این کتاب در سال ۱۳۵۱ش برای اولین بار به چاپ رسید و بعدها به زبان عربی توسط حیدر مجید با عنوان التشیع العلوی و التشیع الصفوی ترجمه و دو بار در سال‌های ۲۰۰۲و ۲۰۰۷م در لبنان به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ اسفندیاری، شعله بی‌قرار، ۱۳۹۰ش، ص۲۰۴.
- ↑ اسفندیاری، شعله بی‌قرار، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۹.
- ↑ اسفندیاری، شعله بی‌قرار، ۱۳۹۰ش، ص۲۲۰.
- ↑ سلیمانیه، «تشیع علوی، تشیع صفوی»؛ کاوش درون، ۱۳۹۴ش.
- ↑ سلیمانیه، «تشیع علوی، تشیع صفوی»؛ کاوش درون، ۱۳۹۴ش.
- ↑ سلیمانیه، «تشیع علوی، تشیع صفوی»؛ کاوش درون، ۱۳۹۴ش.
- ↑ سلیمانیه، «تشیع علوی، تشیع صفوی»؛ کاوش درون، ۱۳۹۴ش.
- ↑ سلیمانیه، «تشیع علوی، تشیع صفوی»؛ کاوش درون، ۱۳۹۴ش.
- ↑ شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی،۱۳۵۱ش، ص۳۷-۴۴.
- ↑ شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ۱۳۵۱ش، ص۸۱-۸۴.
- ↑ شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ۱۳۵۱ش، ص۸۱-۸۴.
- ↑ شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ۱۳۵۱ش، ۹۷-۱۲۲.
- ↑ شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ۱۳۵۱ش، ص۶۵.
منابع
- شریعتی، علی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران، ۱۳۵۱ش.
- سلیمانیه، مهدی، «تشیع علوی، تشیع صفوی»؛ کاوش درون، ۱۳۹۴ش، سایت دین آنلاین، تاریخ بازدید ۹۶/۶/۵
- اسفندیاری، محمد، شعله بی‌قرار، قم، صحیفه خرد، ۱۳۹۰ش.