محمدرضا شجریان

محمدرضا شجریان

اطلاعات کلی
زادروز	۱ مهر ۱۳۱۹ش
زادگاه	مشهد
وفات	۱۷ مهر ۱۳۹۹ش، تهران
محل دفن	آرامگاه فردوسی
اطلاعات علمی
آثار	اجرای مناجات ربنا

محمدرضا شجریان (۱۳۱۹-۱۳۹۹ش) خواننده مشهور ایرانی که مناجات ربنای او به مدت سی سال در ماه رمضان در رادیو و تلویزیون ایران پخش می‌شد.

او در آغاز دورۀ جوانی در رادیو خراسان در کنار آواز به قرائت قرآن نیز می‌پرداخت و در سال ۱۳۵۷ش نفر اول مسابقات تلاوت قرآن در کشور شد. شجریان را استاد و تجسم موسیقی سنتی در ایران دانسته‌اند. قطعه «مرغ سحر» و «ایران،‌ ای سرای امید» از معروف‌ترین آثار او است.

محمدرضا شجریان پیش از انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ش با رادیو همکاری می‌کرد. او به همراه محمدرضا لطفی (آهنگساز) و هوشنگ ابتهاج (شاعر) در ۱۸ شهریور ۱۳۵۷ش، به دلیل اعتراض به کشتار ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ ش و ماجرای سینما رکس آبادان از رادیو استعفا داد.

شجریان از سال ۱۳۶۸ش به اجرای کنسرت در امریکا و اروپا پرداخت و پس از زلزله رودبار و منجیل نیز کنسرت‌هایی را با هدف جمع‌آوری کمک در اروپا و امریکا اجرا کرد.

زندگی‌نامه

محمدرضا شجریان اول مهر ۱۳۱۹ش در مشهد متولد شد. آموزش تلاوت قرآن را یک سال پس از آغاز تحصیلات ابتدایی، در سال ۱۳۲۷ش نزد پدر خود آغاز کرد و در نُه سالگی به تلاوت قرآن در مراسم‌های مختلف پرداخت. صدای وی برای نخستین بار در سال ۱۳۳۱ش از رادیو خراسان پخش شد. وی پس از آنکه در سال ۱۳۳۶ش به دانشسرای مقدماتی مشهد راه یافت، با یک معلم موسیقی آشنا شد و علاقه همزمان وی به تلاوت قرآن و همچنین آواز و موسیقی، موجب شد که در سال ۱۳۳۸، به اجرای آوازهایی بدون ساز و نیز قرائت قرآن در رادیو خراسان بپردازد. او در سال ۱۳۵۷ش نفر اول مسابقات تلاوت قرآن در کشور شد.

شجریان در سال ۱۳۳۹ش به استخدام وزارت فرهنگ (اکنون: آموزش و پرورش) درآمد. در سال ۱۳۴۶ش به‌عنوان کارمند وزارت فرهنگ، به تهران انتقال یافت و همکاری خود با رادیو ایران را نیز آغاز کرد که تا سال ۱۳۵۰ش، با نام مستعار «سیاوش بیدکانی» در رادیو به اجرای آواز می‌پرداخت.

شجریان در سال ۱۳۴۷ش از وزارت فرهنگ به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت، در سال ۱۳۴۹ش همکاری خود در برنامه‌های تلویزیون ملی ایران را آغاز کرد و در سال ۱۳۵۰ش، ضمن آشنایی با هوشنگ ابتهاج، در برنامه گل‌های تازه رادیو به اجرای آواز پرداخت. در سال ۱۳۵۲ در تأسیس مرکز حفظ و اشاعه موسیقی، با همکاری هنرمندانی چون محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و جلال ذوالفنون مشارکت داشت. وی همچنین در سال ۱۳۵۵ به همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر در جشن هنر حافظیه شیراز حضور یافت

هوشنگ ابتهاج از شاعران مشهور فارسی، شجریان را از معدود هنرمندانی می‌داند که اهل مشروبات الکلی و مخدر نبود. شجریان را استاد و تجسم موسیقی سنتی و کلاسیک در ایران دانسته‌اند.

شجریان را از جمله افرادی دانسته‌اند که تصنیف‌های تاثیرگذار و ماندگاری برای ایران در دفاع ‌مقدس ساختند.

اجرای کنسرت

شجریان از سال ۱۳۶۸ش به اجرای کنسرت در امریکا و اروپا پرداخت و پس از زلزله رودبار و منجیل نیز کنسرت‌هایی را با هدف جمع‌آوری کمک در اروپا و امریکا اجرا کرد.

کنسرت‌های وی در شهرهای مختلف ایران از جمله اصفهان، شیراز، کرمان و سنندج از سال ۱۳۷۴ش آغاز شد.

شجریان در سال ۱۳۷۸ش جایزه افتخاری یونسکو، با عنوان جایزه پیکاسو را دریافت کرد. شجریان همچنین پس از وقوع زلزله بم در سال ۱۳۸۳ش، کنسرتی با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان برگزار کرد.

درگذشت

شجریان که تا سال ۱۳۹۳ش به برگزاری کنسرت‌های خود در ایران و نقاط دیگر جهان می‌پرداخت، در سال ۱۳۹۴ش به‌دلیل مشکلات ریوی در بیمارستان بستری شد و در سال ۱۳۹۵ش، خبر از ابتلا به یک بیماری پانزده‌ساله داد که رسانه‌ها آن را «سرطان» خواندند. وی سرانجام ۱۷ مهر ۱۳۹۹ش در هشتاد سالگی در بیمارستان جم تهران درگذشت. پیکر وی پس از انتقال به مشهد، در کنار آرامگاه فردوسی در طوس به خاک سپرده شد.

در پی درگذشت محمدرضا شجریان چهره‌های مختلف سیاسی و فرهنگی در پیام‌های تسلیت خود به این رخداد واکنش نشان دادند.

همکاری با رادیو و کناره‌گیری از آن

محمدرضا شجریان پیش از انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ش با رادیو همکاری می‌کرد. او به همراه محمدرضا لطفی (آهنگساز) و هوشنگ ابتهاج (شاعر) در ۱۸ شهریور ۱۳۵۷ش، به دلیل اعتراض به کشتار ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ ش و ماجرای سینما رکس آبادان از رادیو استعفا داد. شجریان پس از کشتار مردم توسط مأموران حکومت پهلوی در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ش که به «جمعه سیاه» مشهور شد، به‌همراه هوشنگ ابتهاج و محمدرضا لطفی، از عزیمت به مسکو برای برگزاری کنسرتی در بیستم شهریور همان سال خودداری کرد و از همین رو به ساواک احضار شد.

همکاری با گروه چاووش

شجریان که در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ش در گروه چاووش با هوشنگ ابتهاج و محمدرضا لطفی همکاری می‌کرد و در کنسرت‌هایی به عنوان خواننده حضور یافت و قطعاتی از جمله «ایران‌ ای سرای امید» را با مضامین انقلابی و میهن‌پرستانه اجرا کرد، سرانجام در پاییز ۱۳۵۸ش در اعتراض به سوءاستفاده تبلیغاتی حزب توده از کنسرتی که قرار بود در دانشگاه ملی (اکنون: دانشگاه شهید بهشتی) برگزار شود، از گروه چاووش جدا شد و تا سه سال پس از آن (۱۳۶۱ش) در هیچ کنسرت یا محفل موسیقایی حضور نیافت.

قطعه ربنا

مقالهٔ اصلی: مناجات ربنا

چنانکه محمدرضا شجریان خود گفته است، وی که در آستانه انقلاب، از کارکنان وزارت کشاورزی بود، پس از بهمن ۱۳۵۷ش به درخواست خود، کارمند رادیو شد و در تیر ۱۳۵۸ش دعای مشهور به «ربنا» و نیز قطعه «مثنوی افشاری» را با هدف آموزش به چند تن از هنرجویان در یکی از استودیوهای رادیوی جمهوری اسلامی ایران قرائت کرد. قطعه ربنای مذکور سرانجام با وجود مخالفت شجریان، در ماه رمضان ۱۳۹۹ق (۱۳۵۸ش) از رادیو پخش شد و به مدت سی سال جزو برنامه‌های اصلی صداوسیما در ماه رمضان و به‌خصوص در هنگام افطار بوده است. با این حال قطعه «ربنا»ی شجریان پس از وقایع سال ۱۳۸۸ش به یکی از مناقشه‌برانگیزترین آثار موسیقی ایرانی تبدیل شد و تا زمان مرگ او از صدا و سیما دیگر پخش نشد.

دیدگاه‌ها

محمدرضا شجریان در مصاحبه با صدای آمریکا، در پاسخ به چرایی مخالفت‌ها با هنرمندان در ایران، کنار نیامدن با هنر را ۱۴۰۰ ساله دانست. برخی از این سخن، اسلام‌گریزی شجریان را برداشت کرده‌اند؛ البته شجریان در مستند «همسفر با مرغ سحر» که درباره وی ساخته شده، گفته است قرآن و اسلام مخالف موسیقی نیست؛ بلکه برخی افراد با دیدگاه‌های خاصی مخالف موسیقی هستند. شجریان در مصاحبه‌ای که در سال ۱۳۹۵ش با روزنامه ایران داشت، گفته است روحانیت و دین را قبول دارد و مراد او از مخالفان موسیقی، برخی از افراد سطحی‌نگر و متعصب هستند.