حملات وهابیها به نجف
| زمان | سال ۱۲۱۶ق تا ۱۲۲۶ق و سال ۱۳۴۰ق |
|---|---|
| مکان | نجف |
| علت | دستیابی به گنجینه‌های حرم امامان شیعه، تسلط بر عراق و مبارزه با تشیع |
| عاملان | وهابیها |
| پیامدها | کشتار شیعیان، محاصرۀ نجف |
| واکنش‌ها | قتل عبدالعزیز بن محمد(بنیانگذار نخسیتین حکومت وهابیان)، تشدید تبلیغ علمای شیعه و گسترش تشیع در عراق |
| مرتبط | حمله وهابیها به کربلا |
حملات وهابیها به نجف در ابتدای قرن نوزدهم و بیستم میلادی (۱۳ و ۱۴ قمری) طی دو مرحله صورت پذیرفت. طبق گفتۀ محققان، وهابیان در سال ۱۸۰۱م/۱۲۱۶ق از ضعف حکومت عثمانی استفاده و اولین موج حملات خود به عتبات عالیات را آغاز کردند. طی این حمله، مردم نجف به رهبری جعفر کاشف‌الغطاء از شهر دفاع کردند. وهابیان نیز پس از یک روز محاصره و نبرد، عقب‌نشینی کردند. اسناد و خاطرات برجا مانده نشان می‌دهد که وهابیان تا حدودِ سال ۱۸۱۱م/۱۲۲۶م در منطقۀ عراق حضور داشتند و حملات خود را به نجف، کربلا، حله و دیگر شهرهای عراق ادامه دادندو به ویژه نجف را چندین بار محاصره کردند. پژوهشگران معتقدند وهابیان این حملات را به سودای دستیابی به گنجینه‌های حرم ائمۀ شیعه و دستیابی به بغداد ترتیب دادند. همچنین خاطرات به‌جا مانده، درگیری‌های داخلی بین گروه‌های مختلف در نجف و ضعف دولت عثمانی را دلیل تداوم این موج از حملات برشمرده‌اند. در نتیجۀ این حملات علمای شیعه فعالیت تبلیغی خود را افزایش دادند و کمک‌های مالی به عتبات عالیات بیشتر شد. همچنین عثمانی برای افزایش امنیت منطقه، عشایر سنی را در اطراف نجف و کربلا سُکنی داد که عملاً به گسترش تشیع در عراق انجامید.
بر اساس اخبار روزنامه‌های ایران، در سال ۱۳۴۰ق/۱۳۰۱ش گروهی از وهابیان به رهبری فیصل بن دویش موج دومِ حمله به نجف را آغاز کردند و تا نزدیکی نجف رسیدند. این حمله با اعتراض دولت وقتِ عراق و وزارت امور خارجه ایران مواجه شد و با مداخلۀ نظامی انگلستان ناکام ماند.
معرفی
حملات وهابیها به نجف در ابتدای قرن نوزدهم میلادی آغاز شد.[۲] این حملات را از جهت اثرش بر گسترش تشیع در عراق و استحکام وهابیت در شبه‌جزیرۀ عربستان حائز اهمیت دانسته‌اند.[۳]
بنا به گزارش تاریخ‌نگارانِ شبه جزیرۀ عربستان، وهابیان با سرکوب اقوام و قبایل حجاز در پایان قرن هجدهم میلادی به قدرتی نسبی در این منطقه دست پیدا کردند و ارتشی بالغ بر ۵۰ هزار نفر تشکیل دادند.[۴] در سال ۱۸۰۱م (۱۲۱۵ تا ۱۲۱۶ق) طاعون در بغداد و برخی از شهرهای عراق شایع شد و کارگزاران عثمانی در این منطقه را درگیر خود کرد.[۵] در این زمان، سُعُود بن عبدالعزیز (فرزند بنیانگذار اولین حکومت وهابیان، ۱۱۶۱-۱۲۲۹ق)[یادداشت ۱] از ضعف دولت عثمانی استفاده کرد و در سال ۱۲۱۵ق لشکری فراهم آورد تا به نجف حمله کند؛ اما در میانۀ راه با اهالی شهر بصره درگیر شدند و با دادن تلفاتی به پایگاه خود در نجدِ عربستان بازگشتند.[۶] با این حال، سعود بن عبدالعزیز در سال ۱۲۱۶ق دوباره به عراق حمله کرد و در روز عید غدیر کربلا را غارت نمود.[۷] وهابیان سپس به نجف حمله و آن را محاصره کردند.[۸][یادداشت ۲] بر اساس گزارش مورخان، این حملات تا سال ۱۲۲۶ق ادامه داشت.[۱۰] هدف سیاسی وهابیان از حمله به عتبات عالیات را تسلط بر بغداد و در نتیجه کل عراق دانسته‌اند و هدف اقتصادی آن را رسیدن به گنجینه‌هایی برشمرده‌اند که گفته می‌شد شاهان ایرانی به بارگاه امامان شیعه اهدا کرده‌اند.[۱۱]
همچنین پس از ۱۲۰ سال از این حملات، گروه دیگری از وهابیان در سال‌های ۱۳۴۰ق/۱۳۰۱ش[۱۲] یا ۱۳۴۵ق/۱۳۰۶ش حمله به عتبات عالیات را از سر گرفتند.[۱۳]
وقایع اولین حمله (۱۲۱۶ق)
منابع تاریخی اولین حمله سعود بن عبدالعزیز به عتبات را مربوط به غارت کربلا روز عید غدیر سال ۱۲۱۶ق دانسته‌اند.[۱۴] طبق گزارش مورخان، مردم نجف که متوجه عدم حمایت دولت عثمانی از عتبات عالیات شدند، جواهرات خزانه حرم امام علی(ع) را به بغداد منتقل ساختند تا در صورتِ حملۀ وهابیان مانند خزانه حرم نبوی و کربلا به غارت نرود.[۱۵] عده‌ای به حرم امام علی(ع) پناه برده بردند؛ اما شیخ جعفر کاشف‌الغطاء(۱۱۵۶ - ۱۲۲۸ق) مردم نجف را بسیج و شروع به جمع آوری اسلحه کرد. سپس دروازه‌های شهر را بستند و پشتش را با صخره‌ها و سنگ‌های بزرگ محکم کردند.[۱۶]
طبق گزارشهای تاریخی، لشکر وهابیان به طرف نجف اشرف حرکت و این شهر را محاصره کرد.[۱۷] تعداد سپاهیان وهابی را ۱۲۰۰۰ یا ۱۵۰۰۰ تن ذکر کرده‌اند.[۱۸] به گفتۀ مورخان، زمانی که سعود بن عبدالعزیز به پشت دیوارهای نجف رسید، شروع به تیراندازی به داخل شهر کرد که باعث کشته شدن پنج نفر شد.[۱۹] طبق برخی از گزارشها، وهابیان یک شب در بیرون از حصار نجف باقی ماندند و فردای آن شب پراکنده شدند.[۲۰] طبق نقلی دیگر در آن شب میان مهاجمان وهابی و مدافعان نجف نبردی در گرفت که باعث کشته شدن حدود ۱۰نفر از اهل نجف[۲۱] و ۷۰۰ نفر از مهاجمان شد.[۲۲]
تداوم حملات به نجف تا ۱۲۲۶ق
دانشنامۀ ایرانیکا موج نخستِ حمله به نجف را به سه مرحله تقسیم کرده است. نخست وهابیان در سال ۱۸۰۱م/۱۲۱۶ق به نجف حمله کردند و شهر را بیش از یک سال در محاصره نگه داشتند. مرحلۀ دوم حمله در سال ۱۸۰۶م/۱۲۲۰ یا ۱۲۲۱ق و مرحلۀ سوم نیز در سال ۱۸۱۰م/۱۲۲۵ق رخ داد.[۲۳] با این حال منابع و خاطرات باقی مانده، وقایع بعد از حملۀ ۱۲۱۶ق به نجف را ذیل سال‌های ۱۲۱۸ق[۲۴] ۱۲۲۱ق،[۲۵] ۱۲۲۳ق،[۲۶] و ۱۲۲۵ق[۲۷] ذکر کرده‌اند.
براساس آنچه سید محمدجواد حسینی عاملی،[یادداشت ۳] در کتاب فقهی‌اش مفتاح الکرامة یادداشت کرده، نیروهای وهابی در شب نهم ماه صفر ۱۲۲۱ق، ساعتی پیش از صبح، حمله‌ای غافگیرانه به نجف ترتیب دادند و توانستند بعضی لشکریان خود را به بالای دیوار شهر برسانند. او تصرف نشدن شهر در آن تاریخ را «یکی معجزات بزرگ امام علی(ع)» برمی‌شمارد.[۲۹] بنا به نقلی، در سال ۱۲۲۳ق نیز وهابیان یک بار دیگر به نجف حمله کردند؛ اما چون آمادگی دفاعی مردم آن شهر را دید، به سمت حله و سپس به سوی کربلا رفتند.[۳۰] حسینی عاملی در نهم رمضان سال ۱۲۲۵ق می‌نویسد که وهابیان نجف اشرف و حرم امام حسین(ع) را محاصره کرده، راه‌ها را بسته و ۱۵۰ نفر از اهالی نجف را که به مناسبت نیمۀ شعبان به کربلا رفته بودند، در راه بازگشت کشته‌اند. عده‌ای از زائران نیز ماه رمضان آن سال را در حلّه و حسکه به سر بردند. طبق گزارش او وهابیان از کوفه تا دو فرسنگی کربلا را در دست دارند.[۳۱] در این میان گزارش‌هایی از حمله به سامرا و الزبیر نیز وجود دارد.[۳۲]
علت تکرار حملات
گفته شده است که وهابیان در محلی به نام «رحبه» (در نزدیکی نجف) پایگاهی تأسیس کرده بودند و اگر کسی را می‌یافتند به قتل می‌رساندند و سرش را به داخل حصار نجف می‌انداختند.[۳۳] علاوه بر داشتن پایگاه در منطقه، درگیری قبایل عراق و اختلافاتی که میان والی پیشین بغداد با والی جدید[۳۴] و رقابت گروه‌های حاضر در شهرهایی همچون نجف برای به دست گرفتن کنترل شهر را نیز دلیل تداوم حملات وهابیان ذکر کرده‌اند.[۳۵]
پایان موج نخست حملات
بنا بر نقل تاریخ‌نگارن، حملات وهابیان تا ۱۲۲۵ق ادامه داشت؛[۳۶] اما به دلیل آمادگی دفاعی شهرهای عراق به نجد بازگشتند.[۳۷] بنا به نقلی والی عثمانی در بغداد در اواخر سال ۱۸۰۹م/۱۲۲۴ق ارتشی منظم از عشایر عراقی تشکیل داد و علیه وهابیان به کار گرفت. وهابیان به صحرای بیابان فرار کردند و در حملات بعدی خود توفیق چندانی نداشتند. طبق این نقل فشار وهابیان بر عراق تا ۱۸۱۰م/۱۲۲۵ق پایان یافت.[۳۸] طبق نقلی دیگر، فتحعلی‌شاه قاجار از والی بغداد خواست که با این حملات مقابله کند و اگرچه والی بغداد این مسئله را پذیرفت اما به زودی درگذشت. سپس فتحعلی‌شاه از والی عثمانیان در مصر همین درخواست را کرد و والی مصر به وهابیان حمله کرد و آنان را عقب راند.[۳۹]
با این حال، حسینی عاملی در آخرین گزارش خود (در هفدهم جمادی الاولی سال ۱۲۲۶ق/۱۸۱۱م) از حملات متمادی وهابیان خبر می‌دهد و اعلام می‌کند که نجف همچنان در محاصره است.[۴۰]
تأثیر موج نخست حملات بر تشیع و وهابیت
طبق تحلیلِ تاریخ‌پژوهان، حملات وهابی‌های عربستان به کربلا و نجف در ابتدای قرن نوزدهم میلادی، باعث شد تا علمای این دو شهر فعالیت تبلیغی‌شان را تشدید کنند تا به جمعیت شیعیان عراق افزوده شود.[۴۱] تحلیل‌گران معتقدند که این حملات حتی باعث افزایش کمک‌های شیعیان به عتبات عالیات شد، به طوری که برای مثال هزینۀ ساخت کانال هندیۀ نجف در سال ۱۸۰۳م/۱۲۱۸ق از سوی خاندان سلطنتی اَوَد پرداخت شد و منبع آب ثابتی برای شهر فراهم ساخت و به سرعت جمعیت نجف را دو برابر کرد.[۴۲] در دهۀ بعد از این حملات عثمانی نیز تلاش کرد با اسکان دادنِ عشایر سنی عراق و ترغیب آنان به یکجانشینی و کشاورزی، امنیت این منطقه را افزایش دهد.[۴۳] به گفتۀ تاریخنگاران، سکونت این قبایل در اطراف نجف و کربلا و تعامل آنان با این دومرکز شیعی عملاً منجر به گسترش تشیع در عراق شد.[۴۴]
دربارۀ اثر این حملات بر وهابیان نیز گفته‌اند که آنان پس از حمله به شهرهای عراق، به ضعف دولت عثمانی پی بردند و در نتیجه توسعۀ کنترل خود بر حجاز را با عزم و پافشاری بیشتری آغاز کردند.[۴۵] به نقل برخی منابع، همین حملات باعث تشدید خصومت دولت عثمانی با وهابیان، افزایش مبارزه علیه آنان، قتل عبدالعزیز (پدر سُعود) و در نهایت پایان یافتن اولین دورۀ حکومت وهابیان در ۱۲۳۳ق شد.[۴۶]
موج دوم حمله (دهۀ ۱۳۴۰ق)
بر اساس اخبار روزنامه‌های سال ۱۳۴۰ق/۱۳۰۱ش ایران، گروهی از وهابیان به سرکردگی فِیصَل بن دُوَیش (رهبر نظامیان سلفی اخوان در عربستان، ۱۸۸۲-۱۹۳۱م) پس از درگیری‌هایی در مناطق مختلف عراق، در حال نزدیک شدن به شهر نجف برای تخریب بارگاه امام علی(ع) بودند.[۴۷] در زمان این خبر، فاصله آنها با نجف حدود یازده فرسخ بوده[۴۸] و صدای انفجار توپ در این شهر به گوش رسیده است.[۴۹] بنا بر این گزارشها، علمای کربلا پس از شنیدن این خبر به طرف نجف حرکت کردند[۵۰] و انگلستان به دولت سعودی اعتراض کرد و عبدالعزیز ابن سعود در پاسخ به انگلستان از هجوم وهابیها اظهار تاسف کرد.[۵۱] به نوشته روزنامه ایران در ۲۱ اردیبهشت همان سال، وزارت امور خارجه ایران با لندن و بغداد مکاتبه کرد و نیروهای انگلیسی مستقر در عراق برای پیش‌گیری از تعرض وهابیان به نجف اقداماتی انجام دادند و موضوع خاتمه یافت.[۵۲]
در منابع دیگر، حملۀ ابن‌دویش به شهرهای عراق را مربوط به سال‌های ۱۳۴۵ و ۱۳۴۶ق دانسته‌اند[۵۳] و ممکن است این حمله‌ای دیگر از سوی او بوده باشد. طبق این نقل، مقامات عراق به دولت انگلستان اعتراض و آنها را در صورت عدم واکنش، به قیام مسلحانه تهدید نمودند.[۵۴] انگلستان نیز در رمضان ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۸م با هواپیماهای خود و نیروهای ارتش عراق به وهابیان حمله کرد و آنان را عقب راند.[۵۵]
یادداشت
- ↑ با سعود بن عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود (سعود چهارم، فرزند بنیانگذار پادشاهی عربستان سعودی، ۱۹۰۲م- ۱۹۶۹م) اشتباه نشود.
- ↑ دربارۀ جزئیات این واقعه اختلاف روایتهای زیادی وجود دارد. برای مثال اعتماد السلطنه در روزنامۀ خاطرات خود این واقعه را مربوط به یک سال بعد از کشتار کربلا یعنی سال ۱۲۱۷ق دانسته است[۹]و سپهر در ناسخ التواریخ حمله به نجف را قبل از حمله به کربلا ذکر کرده است.
- ↑ از برخی یادداشتهای سید محمدجواد حسینی عاملی در کتاب مفتاح الکرامه چنین برمی‌آید که در زمان محاصره، او در شهر نجف بوده و گزارش او از وقایع، جزو نقلهای دست اولِ این واقعه است.[۲۸]
پانویس
- ↑ 1811 Cary Map of Arabia, Egypt & Abyssinia; geographicus.
- ↑ باسورث، سلسله‌های اسلامی جدید،۱۳۸۱ش، ص۲۳۲؛ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹، ج۱۷، ص۱۸۸.
- ↑ Nakash,The Shi'is of Iraq, p. 28-36.
- ↑ Vassiliev, The History of Saudi Arabia, p.80.
- ↑ الطائی، الوهابیون خوارج ام سنة، ۱۴۲۶ق، ص۲۴۴.
- ↑ آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۲۶.
- ↑ طعمه، تراث کربلاء، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ۱۳۵۳ش، ج ۱، ص۱۱۹.
- ↑ فرمانیان، فرق تسنن، ۱۳۸۶ش، ص۶۴۲.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹، ج۲۲، ص۲۶۳.
- ↑ محمدحسینی، «نخستین گزارشهای غربیان از یورش آل سعود و وهابیان به کربلا(۱۲۱۶ق)»، ص۷۴.
- ↑ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۸۵؛ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۱۰۸.
- ↑ امین، تاریخچه، نقد و بررسی عقاید و اعمال وهابیها، ۱۳۹۰ش، ص۷۵.
- ↑ طعمه، تراث کربلاء، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ الطائی، الوهابیون خوارج ام سنة، ۱۴۲۶ق، ص۲۴۴.
- ↑ براقی، «حملۀ وهابیها به نجف»، ص۱۲۳.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ۱۳۵۳ش، ج ۱، ص۱۱۹.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ۱۳۵۳ش، ج ۱، ص۱۱۹؛ «بنیانگذاران عقائد وهابیت: حمله وهابیها به نجف اشرف»، ص۵۰.
- ↑ آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ «بنیانگذاران عقائد وهابیت: حمله وهابیها به نجف اشرف»، ص۵۰.
- ↑ براقی، «حملۀ وهابیها به نجف»، ص۱۲۴.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ۱۳۵۳ش، ج ۱، ص۱۱۹.
- ↑ Najaf, Iranica.
- ↑ باسورث، سلسله‌های اسلامی جدید،۱۳۸۱ش، ص۲۳۲.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹، ج۱۷، ص۱۸۸.
- ↑ براقی، «حملۀ وهابیها به نجف»، ص۱۲۵.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۴۰۹.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۴۰۹؛ ج۱۷، ص۱۸۸.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹، ج۱۷، ص۱۸۸.
- ↑ براقی، «حملۀ وهابیها به نجف»، ص۱۲۵.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹، ج۲۱، ص۴۰۹.
- ↑ Vassiliev, The History of Saudi Arabia, p.81.
- ↑ «بنیانگذاران عقائد وهابیت: حمله وهابیها به نجف اشرف»، ص۵۱.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹، ج۲۱، ص۴۰۹.
- ↑ Najaf, Iranica.
- ↑ «بنیانگذاران عقائد وهابیت: سیری در تاریخ وهابیان»، ص۵۹۱.
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ، ۱۳۵۳ش، ج ۱، ص۱۱۹.
- ↑ Vassiliev, The History of Saudi Arabia, p.81.
- ↑ «بنیانگذاران عقائد وهابیت: سیری در تاریخ وهابیان»، ص۵۸-۵۹.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹، ج۲۲، ص۲۶۳.
- ↑ Nakash,The Shi'is of Iraq, p. 28
- ↑ Najaf, Iranica.
- ↑ Nakash,The Shi'is of Iraq, p. 27–28
- ↑ Nakash,The Shi'is of Iraq, p. 31–36
- ↑ محمدحسینی، «نخستین گزارشهای غربیان از یورش آل سعود و وهابیان به کربلا(۱۲۱۶ق)»، ص۸۲.
- ↑ باسورث، سلسله‌های اسلامی جدید،۱۳۸۱ش، ص۲۳۲.
- ↑ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۸۵.
- ↑ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۸۵؛ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۱۰۸.
- ↑ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۱۰۸.
- ↑ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۸۵.
- ↑ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۹۰.
- ↑ روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۱۰۸.
- ↑ امین، تاریخچه، نقد و بررسی عقاید و اعمال وهابیها، ۱۳۹۰ش، ص۷۵.
- ↑ امین، تاریخچه، نقد و بررسی عقاید و اعمال وهابیها، ۱۳۹۰ش، ص۷۵.
- ↑ سجادی، «آل سعود»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
منابع
- آل‌محبوبه، جعفر بن با‌قر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت،دار الأضواء، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- امین، محسن، تاریخچه، نقد و بررسی عقاید و اعمال وهابیها، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۰ش.
- باسورث، کلیفورد ادموند، سلسله‌های اسلامی جدید: راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۱ش.
- براقی، سیدحسین؛ کرمانی، مهدی، «حمله وهابیها به نجف»، فرهنگ زیارت، شماره ۵، زمستان ۱۳۸۹.
- «بنیانگذاران عقائد وهابیت/ سیری در تاریخ وهابیان»، درسهایی از مکتب اسلام، سال ۳۹، شماره ۸، آبان ۱۳۷۸ش.
- «بنیانگذاران عقائد وهابیت: حمله وهابیها به نجف اشرف»، درسهایی از مکتب اسلام، سال ۳۹، شماره ۹، آذر ۱۳۷۸ش.
- حسینی عاملی، محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.
- سپهر، محمدتقی بن محمدعلی. ناسخ التواریخ، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۳.
- سجادی، «آل سعود»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- طایی، نجاح، الوهابیون خوارج أم سنة، بی‌جا:دار المیزاان، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
- طعمه، سلمان‌هادی، تراث کربلاء، تهران، مشعر، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- فراهانی، حسن؛ بهبودی، هدایت‌الله، روز شمار تاریخ معاصر ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۵ش.
- فرمانیان، مهدی، فرق تسنن، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۶ش.
- محمدحسینی، کامران، «نخستین گزارشهای غربیان از یورش آل‌سعود و وهابیان به کربلا (۱۲۱۶ق.)». میقات حج، شماره ۱۱۰، ۱۳۹۸ش.
- Najaf, Iranica.
- Vassiliev, Alexei,The History of Saudi Arabia, Saqi, 2013.
- Nakash, Yitzhak, The Shi'is of Iraq Paperback, US, Princeton University Press, 2003.