کلام امامیه

این نوشتار دربارهٔ علم کلام در شیعه امامیه است. برای علم کلام در بین مسلمانان، علم کلام را ببینید.

کلام امامیه از مذاهب کلامی اسلام است که مهم‌ترین عنصر متمایزکننده آن، اعتقاد به مسئله امامت است. کلام امامیه در روش و منابع، از قرآن، سنت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، و دلیل عقلی بهره‌ می‌گیرد. گفته می‌شود آغاز پیدایش کلام امامیه هم‌زمان است با نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر(ص) و بحث درباره یکی از مهم‌ترین مسائل علم کلام، یعنی مسئله امامت و خلافت پیامبر.

برخی محققان بر این باورند که امام علی(ع) نخستین شخصیت مسلمان بود که درباره مسائلی همچون ذات و صفات خداوند، حُدوث و قِدَم، بساطت وجود خدا، و وحدت و کثرت سخن گفت. پس از وی سایر امامان(ع) در زمینه مسائل کلامی، بحث‌هایی مطرح کردند و در برابر پرسش‌ها و اشکالات، با متکلمان و دانشمندان ادیان و مذاهب دیگر مناظره کردند و متکلمان برجسته‌ای نظیر هِشام بن حَکَم و مؤمن الطّاق پرورش دادند.

متکلمان و کتاب‌های برجسته کلام امامیه

متکلمان و کتاب‌های برجسته کلام امامیه
متکلم	کتاب	رویکرد
شیخ صدوق	الاعتقادات • التوحید	نقلی-نص‌گرا
شیخ مفید	تصحیح الاعتقادات • اوائل المقالات	عقل‌گرا
سید مرتضی	الذخیرة فی علم الکلام • الشافی	عقل‌گرا
شیخ طوسی	تمهید الاصول فی علم الکلام	عقل‌گرا
سدیدالدین حمصی رازی	المنقذ من التقلید	عقل‌گرا
خواجه نصیرالدین طوسی	تجرید الاعتقاد	عقل‌گرا
ابن میثم بحرانی	قواعد المرام فی علم الکلام	عقل‌گرا
علامه حلی	کشف المراد، نهج الحق و کشف الصدق	عقل‌گرا
عبدالرزاق لاهیجی	گوهر مراد • شوارق الالهام	عقل‌گرا
محمدرضا مظفر	عقائد الامامیة	عقل‌گرا
جعفر سبحانی	الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل	تلفیقی از عقل‌گرایی و نص‌گرایی
مکاتب کلامی
مکتب کلامی قم • مکتب کلامی بغداد • مکتب کلامی حله • مکتب تفکیک

کلام امامیه پس از عصر غیبت، دوره‌های مختلف تاریخی از سر گذارنده و با ایجاد مکاتب متعدد کلامی، در سه رویکرد مختلف نص‌گرایی، عقل‌گرایی و آمیزه‌ای از عقل‌گرایی و نقل‌گرایی به رشد و بالندگی خود ادامه داده است. اصول کلی کلام امامیه غیر از سه اصل کلیِ توحید، نبوت و معاد که دیگر مذاهب کلامی اسلامی هم به آنها باور دارند، دو اصل دیگر، یعنی امامت و عدل را هم در بر می‌گیرد و این‌گونه با دیگر مذاهب اسلامی متمایز می‌شود.

برخی از مهم‌ترین کتاب‌های کلامی امامیه به این شرح است: اوائل‌المقالات، تصحیح‌الاعتقاد، تجرید‌الاعتقاد و کشف‌المراد. نویسندگان این کتاب‌ها هم از برجسته‌ترین متکلمان امامیه دانسته می‌شوند که به‌ترتیب عبارت‌اند از: شیخ مفید (۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق).

تعریف

کلام امامیه از مذاهب کلامی اسلامی است که در زمینه باورها، روش و منابع، از قرآن، سنت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، و دلیل عقلی بهره‌ می‌گیرد. این مذهب کلامی در تعامل با فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیگر و تحت تأثیر آن‌ها، رشد و تداوم یافته است. گفته‌‌اند با توجه به منابع تاریخی و مستندات روایی، مسئله امامت هویت‌بخش اصلی کلام امامیه در میان دیگر مذاهب کلامی اسلامی است. البته برخی نیز مسئله توحیدِ برگرفته از قرآن، سنت پیامبر و امامان شیعه(ع) را اساس مسائل کلامی امامیه و هویت‌بخش آن دانسته‌اند.

پیدایش

آغاز پیدایش کلام امامیه را نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر(ص) می‌دانند؛ چراکه نخستین مسئله کلامی که در آن دوره میان مسلمانان مطرح شد، مسئله امامت و خلافت پیامبر بود، که دو نظریه کلی درباره آن ابزار گردید: یکی اینکه جانشین پیامبر از جانب خدا و توسط پیامبر(ص) تعیین می‌شود؛ دیگر اینکه به انتخاب مسلمانان واگذار شده است.

امام علی(ع) و گروهی از بزرگان مهاجر و انصار، طرفدار نظریه نخست بودند و برای مدعای خودشان به دو دلیل عمده استناد می‌کردند: یکی نصوص وارد شده از پیامبر(ص) و دیگری افضلیت امام علی(ع). همچنین در مسائلی از قبیل صفات خداوند، قضا و قدر، جبر و تفویض که از کهن‌ترین مسائل کلامی جهان اسلام به شمار می‌روند نیز شیعیان پیش‌قدم بوده‌اند.

گفته می‌شود امام علی(ع) نخستین شخصیت مسلمان بود که برای اولین بار درباره مسائلی همچون ذات و صفات خداوند، حدوث و قِدَم، بساطت وجود خدا، و وحدت و کثرت مطالب عمیقی مطرح نمود. به‌گفته مرتضی مطهری، یکی از بخش‌های اساسی نهج‌البلاغه مسائل مربوط به الهیات است و در مجموعِ خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار آن، حدود چهل بار درباره این مطالب بحث شده است. پس از امام علی، امامان دیگری چون امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) در زمینه مسائل کلامی، بحث‌هایی مطرح نمودند و در برابر پرسش‌ها و اشکالات مطرح‌شده، برای دفاع از آموزه‌های دین اسلام، به مناظره با متکلمان و دانشمندان ادیان و مذاهب دیگر پرداختند و شاگردان زیادی در دانش کلام تربیت کردند.

اصول کلی کلام امامیه

کلام امامیه غیر از سه اصل کلیِ توحید، نبوت و معاد که سایر نحله‌های کلامی مسلمان به آن‌ها معتقد هستند، اصول دیگری دارد که آن را متمایز می‌کند. این اصول عبارت‌اند از:

• امامت: متکلمان امامیه متفق‌اند که امامت منصب و جایگاهی است که خداوند به برخی بندگان برگزیده‌اش اعطا کرده است. آن‌ها همچنین بر این باور اتفاق‌نظر دارند که پس از رحلت پیامبر(ص)، امام علی(ع) از سوی خداوند به امامت رسید و جانشین بلافصل پیامبر(ص) شد و پس از وی، منصب امامت به امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) و پس از وی به نُه نفر از اولاد او، یعنی امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) و حضرت مهدی(ع) رسیده است.
• عدل: شیعیان همچون مُعتزله به حُسن و قُبح عقلی اعتقاد دارند. حسن و قبح عقلی به این معناست که عقل، صرف‌نظر از حکم و دستور خداوند، به «حُسن» (نیکویی) و «قُبح» (ناپسندی) افعال حکم می‌کند و خدا نیز برخلاف آن عمل نمی‌کند و از این جهت است که عادل است؛ یعنی انجام نمی‌دهد، مگر آنچه را که حسن (نیکو) است. فعل قبیح از وی سر نمی‌زند و بندگانش را به چیزی فراتر از طاقتشان تکلیف نمی‌کند و کسی را مگر در ازای گناهانش، ملامت و عذاب نمی‌کند. به جهت باور به این معنای عدل، شیعه و معتزله را عدلیه نامیده‌اند. برخلاف این نظر، اَشاعِره به حسن و قبح شرعی باور دارند؛ یعنی می‌گویند هرچه خدا به آن امر کند، نیکو و هرچه از آن نهی کند، ناپسند است، بنابراین هرآنچه خدا انجام دهد، آن حَسَن (نیکو) است.

دوره‌های تاریخی کلام امامیه

محمدصفر جبرئیلی (کلام‌پژوه و مدرس علم کلام) در کتاب «سیر تطور کلام شیعه» دوره‌های تاریخی کلام امامیه را از دو جهت ساختاری و رویکردی بررسی کرده که به شرح زیر است:

ساختار

کلام امامیه از جهت تحول ساختاری، مشتمل بر چند مرحله است:

• شکل‌گیری: آغاز این مرحله را که در آن مسائل کلامی به‌صورت غیر مدوَّن مطرح بود، نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر(ص) دانسته‌اند.
• گسترش: پس از رحلت پیامبر(ص) تا اوایل قرن دوم قمری. کلام امامیه در این دوره با امام علی(ع) آغاز شد و سپس از سوی سایر ائمه(ع) ادامه یافت و در دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به اوج رسید. هِشام بن حَکَم، هِشام بن سالم، مؤمن الطّاق و حُمران بن اَعْیَن از کسانی‌اند که امام صادق(ع) از آن‌ها با عنوان متکلم یاد کرده است.
• تدوین موضوعی: قرن دوم و سوم قمری. به‌گفته ابن‌ندیم کتاب‌شناس قرن چهارم قمری، اولین فردی که در کلام شیعه، به تدوینِ موضوعیِ اثری در کلام پرداخت، علی بن اسماعیل میثمی (از راویان امام رضا(ع) و متوفای ۲۱۵ق) بود. او دو اثر با عناوین کتاب الامامة و کتاب الاستحقاق نوشت. بعد از او نیز رساله‌هایی در موضوعات کلامی، به‌ویژه درباره توحید و عدل به رشته تحریر درآمد.
• تبیین و تنظیم موضوعی: قرن سوم و چهارم قمری. در این مرحله که آغاز دوره غیبت است، متکلمان امامی با توجه به ظهور و بروز تفکرهای رقیب، مانند معتزله و اشاعره، مسائل کلامی را براساس مکتب اهل‌بیت(ع) تبیین کردند و آن‌ها را در موضوعات خاصی تنظیم نمودند و اشکالات واردشده را پاسخ گفتند. در همین دوره ابوسهل نوبختی کتابی تحت عنوان اَلتَّنبیه درباره امامت نوشت، ابن‌قبه رازی الانصاف را در همین موضوع تألیف کرد و شیخ صدوق، التوحید را در موضوع صفات و نفی تشبیه، و کمال الدین و تمام النعمه را در موضوع غیبت تدوین نمود.
• ساختارمندی: قرن پنجم و ششم قمری. کلام امامیه در این دوره به دست سه متکلم مشهور شیعه، یعنی شیخ مفید، سیدِ مرتضی و شیخ طوسی، ساختارمند شد.
• تحول و تکامل: قرن هفتم و هشتم. این مرحله با ظهور مکتب کلامی حِلّه، به‌ویژه با آثار سَدیدالدین حِمَّصی آغاز شد و با خواجه نصیرالدین طوسی به اوج رسید. خواجه نصیر با روشی نو و ابتکاری و با استفاده از اصول و قواعد فلسفی، کلام امامیه را تحول بخشید. او با تألیف کتاب تجرید الاعتقاد چینش جدیدی در ارائه مسائل کلامی ایجاد کرد و بر متکلمان پس از خود تأثیر گذاشت.
• مرحله شرح و تلخیص: قرن نهم تا چهاردهم. بیشتر آثار کلامی در این دوره، شرح یا تلخیص آثار گذشته و به‌ویژه کتاب تجریدالاعتقاد است. شوارق الالهام که شرح مفصلی بر کتاب تجریدالاعتقاد است، از آثار معروف این دوره به شمار می‌رود.
• مرحله اصلاح‌گری و پویایی: از نیمه دوم قرن چهاردهم. این دوره با وارد شدن مسائل جدیدی به علم کلام، با سید جمال‌الدین اسدآبادی آغاز شد و با پژوهش‌های کلامیِ افرادی همچون محمدجواد بلاغی، سید هبةالدین شهرستانی، سید محمدحسین طباطبایی و مرتضی مطهری، تاکنون ادامه یافته است.

رویکرد

برخی رویکردهای رایج کلام امامیه به شرح زیر است:

• نص‌گرایی: رویکردی در کلام امامیه است که براساس آن تنها کاوش در محدوده منابع نقلی مجاز است و عقل به عنوان یک منبع شناخت در تحلیل و تأویل اخبار و بررسی آموزه‌های دینی، به‌نحو مستقل دخالت ندارد. رویکرد نص‌گرایی را دنباله‌رو جریان حدیث‌گرایی شیعه در عصر حضور امامان معصوم(ع)، به‌ویژه در عصر امام رضا(ع) دانسته‌اند. این رویکرد در عصر غیبت با متکلمانی همچون شیخ صدوق و محمد بن حسن صَفّار قمی، به جریان غالب مدرسه کلامی قم تبدیل شد.
• عقل‌گرایی تأویلی: در این رویکرد، عقل منبعی برای شناخت، اثبات و ارزیابی آموزه‌های دینی در نظر گرفته می‌شود و در جایی که دلیل عقلی قطعی با دلیل نقلی معارض باشد، دلیل عقلی مقدم و دلیل نقلی تأویل می‌شود. برخی محققان، خاندان نوبختی را به جهت آشنایی‌شان با فلسفه یونان و کلام معتزلی، پایه‌گذار عقل‌گرایی در کلام امامیه معرفی کرده‌اند. این رویکرد، جریان غالب مدرسه کلامی بغداد بود که با آثار متکلمانی همچون شیخ مفید، سیدِ مرتضی، شیخ طوسی به اوج رسید. پس از آن نیز در مدرسه کلامی حله ادامه یافت.
• عقل‌گرایی فلسفی: متکلم در این رویکرد با استفاده از روش فلسفی به تبیین، تحکیم و دفاع از آموزه‌های دینی می‌پردازد. به‌گفته مرتضی مطهری، عقل‌گرایی فلسفی به واسطه خواجه نصیرالدین طوسی با تألیف کتاب تجریدالاعتقاد در کلام امامیه پدید آمد و پس از آن، به‌وسیله برخی دیگر از متکلمان شیعه، مانند محقق لاهیجی ادامه یافت.

تفاوت‌ها و اشتراکات کلام امامیه با دیگر مذاهب کلامی

کلام امامیه در برخی مسائل کلامی و همچنین در روش پرداختن به این مسائل، تفاوت‌ها و اشتراکاتی با سایر نحله‌های کلامی مسلمان، به‌ویژه معتزله و اشاعره دارد:

در مسائل اعتقادی

برخی از مسائل اختلافی کلام امامیه با نحله‌های کلامی دیگر از این قرار است:

• عینیت ذات و صفات: امامیه و برخی از معتزله درباب صفات ذاتی خداوند مانند علم و قدرت معتقدند این صفات عین ذات خداوند هستند؛ اما اشاعره بر این نظرند که صفات ذاتی قدیم‌اند و زائد بر ذات خداوند هستند.
• حسن و قبح عقلی: امامیه و معتزله از قائلان به حسن و قبح عقلی هستند؛ در حالی که اشاعره و برخی از اخباری‌های شیعه از منکران حسن و قبح عقلی به شمار می‌روند.
• جبر و اختیار: معتزله به نظریه تفویض باور دارند؛ یعنی معتقدند انسان در انجام افعالش مجبور نیست و آنها را کاملاً مستقل و متکی به قدرت و اختیار خود انجام می‌دهد. در مقابل، اشاعره به نظریه کسب قائل شده‌اند. بنا به نظریه کسب، خداوند خالق همه‌چیز، حتی افعال انسان است و انسان صرفاً کسب‌کننده افعال خود از خداست؛ بدین منظور که افعال انسان در پرتو قدرتی است که هنگام صدور فعل، خداوند در او پدید می‌آورد. شیعه در برابر این دو دیدگاه، به نظریه امرً بینَ الاَمرَین اعتقاد دارد که مختص کلام امامیه است. براساس این نظریه، در افعال اختیاریِ انسان، هم اراده خود وی و هم اراده خداوند مؤثر است؛ اما این‌دو در طول یکدیگرند، نه در عرض هم.
• اِحباط: امامیه و اشاعره احباط (تباه شدن ثواب عبادات و اعمال نیک بر اثر گناه) را قبول ندارند و تنها در بعضی گناهان خاص، مانند شرک آن را جاری می‌دانند؛ اما معتزله معتقدند گناه ثواب اعمال پیشینِ ما را از بین می‌برد.
• انجام‌دهنده گناه کبیره: از نظر امامیه و اشاعره انجام‌دهنده گناه کبیره مؤمن، اما فاسق است. خوارج (غیر از فرقه اباضیه) چنین شخصی را کافر می‌دانند. معتزله هم معتقدند این شخص نه مؤمن است، نه کافر؛ بلکه در رتبه‌ای بین کفر و ایمان قرار دارد که آن را مَنزلةٌ بَین المَنزلَتَین می‌نامند.

در روش

از جهت روش نیز بین کلام امامیه و برخی دیگر از نحله‌های کلامی تمایزات و اشتراکاتی وجود دارد. چنین معروف شده که کلام معتزله، در روش عقل‌گرایی، راه افراط را پیموده است و معتزلیان در صورت تعارض دلیل عقلی با نقل، ظواهر نقلی را به نفع دلیل عقلی به تأویل می‌بردند. در مقابل، اهل‌حدیث نحله‌ای کلامی هستند که در مسائل اعتقادی، همه تمرکز و تکیه‌شان بر ظواهر نصوص است و با هرگونه تأویل و تحلیل عقلی در امور اعتقادی مخالف‌اند. نحله‌های کلامی اشعریه و ماتُریدیه نیز روشی میانه و آمیزه‌ای از عقل‌گرایی و نقل‌گرایی اتخاذ کرده‌اند.

به گفته مرتضی مطهری، کلام امامیه نه مانند اهل‌حدیث است که از اساس، منکر به‌کاربردن استدلال عقلی در عقاید مذهبی بودند؛ نه همچون تفکر اشعری است که اصالت را از عقل می‌گیرد و آن را تابع ظواهر الفاظ می‌کند. کلام امامیه برای عقل جایگاه ویژه‌ای قائل است؛ اما عقل‌گرایی معتزلی را نیز افراطی می‌داند. تفکر معتزلی عقلی است؛ ولی بر جدل تکیه می‌کند؛ در حالی که کلام امامیه (به‌ویژه پس از خواجه نصیرالدین طوسی) به روش عقلی برهانی، گرایش پیدا می‌کند. البته گروه‌هایی نیز مانند اخباریان در سنت فکری شیعه وجود داشته‌اند که صرفاً بر ظواهر نصوص برای فهم آموزه‌های اعتقادی تکیه می‌کردند.

آثار برجسته کلامی و متکلمان بزرگ

مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب‌های کلامی شیعی

برخی از مهم‌ترین کتاب‌های کلامی امامیه عبارت است از: اوائل‌المقالات، تصحیح‌الاعتقاد، تجرید‌الاعتقاد و کشف‌المراد. نویسندگان این کتاب‌ها که به‌ترتیب شیخ مفید (۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق) هستند از برجسته‌ترین متکلمان امامیه شمرده می‌شوند.

در ادامه، توضیحاتی درباره برخی از این کتاب‌ها و دیگر کتاب‌های کلامی امامیه آمده است:

• کتابُ‌التّوحید: مجموعه روایاتی درباره توحید و شناخت ذات، صفات، اسماء و افعال الهی و دیگر مسائل کلامی است که به‌دست شیخ صدوق تصنیف شده است.
• الاعتقادات: نوشته شیخ صدوق. نویسنده در ۴۵ باب و در ابتدای هر باب با عنوان «باب الاعتقاد فی...» مهم‌ترین مسائل اعتقادی شیعه را بیان کرده است. کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه تألیف شیخ مفید از جمله کتاب‌های کلامی شیعه است که در نقد و بررسی کتاب اعتقادات شیخ صدوق به نگارش درآمده است.
• الاِحتجاج علیٰ اَهلِ اللِّجاج: الاحتجاج از کتاب‌های کلامی-روایی شیعه و نوشته احمد بن علی طبرسی، متکلم و فقیه قرن ششم هجری، است. این کتاب روایاتی از ائمه معصومین(ع) را دربردارد که محتوای آن استدلال و احتجاج در مقابل مخالفان است.
• تجریدالاعتقاد: برخی از ویژگی‌های این کتاب خواجه نصیرالدین طوسی عبارت است از: بیان مسائل کلامی با روش برهانی، نوآوری در چینش و تنظیم مسائل کلامی و آمیخته‌شدن مسائل کلامی با فلسفه. این ویژگی‌ها کتاب را از سایر آثار کلامی پیش از خود متمایز کرده و بر آثار کلامی پس از خود تأثیر گذاشته است. شرح‌های زیادی بر کتاب تجریدالاعتقاد نوشته شده است که از مهم‌ترین شرح‌ها، کتاب کشف‌المراد نوشته علامه حلی، و شوارق الالهام تألیف عبدالرزاق لاهیجی است.
• منشور عقاید امامیه: کتابی به زبان فارسی از جعفر سبحانی است که عقاید شیعه را در قالب ده بخش و یکصد و پنجاه اصل اعتقادی‌، به‌اختصار، بیان کرده است.

الذخیرة فی علم الکلام، اثر سید مرتضی، تمهید الاصول فی علم الکلام اثر شیخ طوسی، گوهر مراد نوشته عبدالرزاق لاهیجی به زبان فارسی، قواعدالمرام اثر ابن‌میثم بحرانی، اللَّوامع الالهیة تألیف فاضل مقداد، عقائد الامامیة نوشته محمدرضا مظفر، شیعه در اسلام نوشته علامه طباطبایی و الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل اثر جعفر سبحانی از دیگر کتاب‌های کلام امامیه به شمار می‌روند.

• 

  کتاب الاعتقادات، شیخ صدوق

• 

  کتاب تجرید الاعتقاد، خواجه نصیرطوسی

• 

  کشف المراد، علامه حلی

• 

  اللَّوامع الالهیة، فاضل مقداد

• 

  شوارق الالهام، عبدالرزاق لاهیجی

• 

  منشور عقاید امامیه، جعفر سبحانی

مکاتب کلامی امامیه

در کلام امامیه روش‌ها و مکاتب کلامی مختلفی وجود دارد برخی از آنها، به ترتیب زمانی، به شرح زیر است:

* مکتب کلامی قم: مکتب قم، مبتنی بر حدیث‌گرایی بود و در قرن سوم و چهارم قمری در قم رواج داشت. روش حدیث‌گرایی را تفاوت اصلی مکتب قم با دیگر مکاتب کلامی دانسته‌اند. با اینکه گرایش اصلی این مکتب، نقل روایات و تبیین آنها بود، اما از آنجا که به تنظیم و چینش روایات اعتقادی براساس مسائل کلامی پرداخت، به مکتب کلامی قم مشهور شد. نص‌گرایی، مبارزه با غلو، جواز سهو النبی و معتبر دانستن خبر واحد حتی در اعتقادات از ویژگی‌های این مکتب به شمار می‌آید. شیخ صدوق را نماینده اصلی این مکتب دانسته‌اند.

• مکتب کلامی بغداد: از مکاتب کلام امامیه که مبتنی بر عقل‌گرایی بود و در قرون دوم تا ششم در بغداد رواج داشت. تمایز اساسی این مکتب با مکاتب کلامی دیگر همچون مکتب کلامی قم و کوفه را شیوه عقل‌گرایی آن دانسته‌اند. برخی مکتب بغداد را به مکتب بغداد متقدم و متأخر تقسیم کرده‌اند و برآنند شیخ مفید، پایه‌گذار مکتب بغداد متقدم و سید مرتضی، مؤسس مکتب بغداد متأخر بود. مکتب بغداد متأخر را عقل‌گرایانه‌ترین مکتب در کلام امامیه شمرده‌اند. عقل‌گرایی، عدم حجیت خبر واحد در اعتقادات، رد سهو النبی، دفاع از مسئله امامت و غیبت از ویژگی‌های مکتب بغداد است.
• مکتب کلامی حِلّه: این مکتب از اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری، در منطقه حله شکل گرفت و به مدت سه قرن رواج داشت. سَدیدالدین حِمَّصی رازی را پایه‌گذار این دانسته‌اند. مکتب حله با ورود خواجه نصیرالدین طوسی به حوزه حله به دوران اوج خود رسید. از نظر برخی محققان، در مدرسه کلامی حله، سه جریان فکری وجود داشت: جریان کلام عقلی و فلسفی، جریان کلام حدیث‌گرا و جریان عرفانی. از جمله ویژگی‌های این مکتب، رواج کلام فلسفی،‌ تحکیم و تقویت مباحث امامت، گسترش کلام تطبیقی و تنظیم جدید و چینش تازه‌ای از مباحث کلامی گفته شده است.