سید اسماعیل بلخی (۱۲۹۹-۱۳۴۷ش) مشهور به علامه بلخی، از روحانیون و فعالان سیاسی افغانستان بود که در حوزه علمیه مشهد به تحصیل علوم اسلامی پرداخت و نقشی جدی در قیام مسجد گوهرشاد داشت. او سپس به زادگاه خود بازگشت و با تشکیل گروه‌هایی از جمله حزب ارشاد، برای اصلاح قانون اساسی و انتخابات مجلس شورای ملی افغانستان تلاش کرد. بلخی را پیشگام نهضت اسلامی معاصر افغانستان دانسته‌اند. از بلخی دیوان شعر دارای پنج هزار بیت گردآوری شده است.
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | سیداسماعیل بلخی |
| لقب | بلخی |
| زادروز | ۱۲۹۹ش |
| شهر تولد | بلخاب |
| کشور تولد | افغانستان |
| تاریخ درگذشت | ۲۴ تیر ۱۳۴۷ش |
| شهر درگذشت | کابل |
| کشور درگذشت | افغانستان |
| آرامگاه | محله افشار، کابل |
| فرزندان | علیرضا (علی)، خدیجه و صدیقه |
| مذهب | شیعه |
زندگی
سیداسماعیل بلخی، در شهر بلخاب، ولایت سرپل در شمال افغانستان متولد شد. تاریخ تولد او را ۱۲۹۵ش[۱] یا ۱۲۹۹ش[۲]ش ذکر کرده‌اند. پدرش سیدمحمد حسینی بلخی، از روحانیون بلخاب بود. سید اسماعیل، مادرش را در ۱۳۰۰ش از دست داد و در سال ۱۳۰۴ش همراه خانواده، به مشهد رفت. سپس برای تحصیل علوم دینی وارد حوزه علمیه مشهد شد. او در سال ۱۳۱۷ش ازدواج کرد.
بلخی در ۲۳[۳] یا ۲۴ تیر[۴] سال ۱۳۴۷ش، پس از بازگشت از هزارستان در بیمارستان علی‌آباد کابل فوت کرد.[۵]
تحصیلات
سید اسماعیل بلخی، فراگیری علوم اسلامی را نزد پدر و همچنین دایی خود سید حیدر بلخی آغاز کرد. سپس با توصیه دایی‌‌اش، پدر او برای ادامه تحصیل سیداسماعیل، به همراه فرزندانش به مشهد هجرت کرد.
مشهد
اسماعیل به همراه برادرش ابراهیم در مدرسه بالاسر حرم امام رضا (ع) فراگیری علوم حوزوی را آغاز کرد. ابراهیم در سال ۱۳۱۲ش درگذشت. بلخی در سال ۱۳۱۰ش به همراه پدر و دایی خود در سفری یک ساله به عراق، عربستان سعودی و سوریه رفت. اسماعیل در مشهد تا سال ۱۳۱۴ش دروس مقدماتی صرف، نحو، تفسیر، کلام، فلسفه، فقه، اصول را فرا گرفت.
استادان او عبارتند از:
- محمدتقی هروی (ادیب نیشابوری ثانی)
- احمد مدرس یزدی
- مهدی غروی اصفهانی
- محمدهاشم قزوینی
- علی‌اکبر نهاوندی
- آقابزرگ تهرانی
- محمد کفایی خراسانی
- احمد کفایی خراسانی
- سید حسین فقیه سبزواری
- صدرالدین صدر موسوی جبل عاملی
بلخی در ۱۵ سال حضور خود در حوزه‌های علمیه ایران، عراق و افغانستان، متن قرآن کریم، نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه، صحیفه سجادیه، و همچنین احادیث و روایات معصومین را حفظ کرد.[۶]
بلخی در درس غلامرضا واعظ طبسی، سید حسن شمس فریمانی، محمود حلبی خراسانی و حسینعلی راشد، به تقویت فن سخنوری خود پرداخت، و از سوی برخی دوستانش، سید اسماعیل واعظ بلخی خطاب می‌شد.[۷]
سیداسماعیل در همان سال‌های تحصیل در حوزه مشهد، در ماه‌های محرم، صفر، رمضان و همچنین در تعطیلات تابستان، در اطراف مشهد منبر می‌رفت.[۸] او خطابه و سخنرانی را از سال ۱۳۱۰ش در شهر فریمان آغاز کرد.
حوزه علمیه نجف
بلخی در اوایل سال ۱۳۱۶ش بار دیگر عازم نجف اشرف شد و در مدرسه علمیه آخوند خراسانی که مرکز طلاب و علمای افغانستانی بود استقرار یافت.
اساتید او در نجف اشرف عبارتند از:
قم
سخنرانی‌های بلخی در انتقاد از اوضاع حاکم بر عراق، امکان حضور در حوزه علمیه نجف را نیز از او گرفت و زمانی که در سال ۱۳۱۶ به سفر حج رفت، پس از بازگشت با توصیه برخی علما، به ایران بازگشت و در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل شد.
او پس از ورود به حوزه علمیه قم، در درس مراجعی از جمله سید صدرالدین صدر جبل عاملی، سید حسین طباطبائی بروجردی، شیخ عباس قمی، سید حسین طباطبایی قمی و سید محمدتقی خوانساری حضور یافت. علاوه بر آن، در جلسات خصوصی امام خمینی نیز شرکت می‌کرد.
در دشت عراق آمد چون رهبر آزادی
آزاد توان بردن ره در بر آزادی
عباس نجات شرع از لطمه ی طوفان داد
در شط فرات افکند چون لنگر آزادی
در زیر سم اسبان قاسم به عروسش گفت
با یاد تو خوابیدم در بستر آزادی
اکبر دم جان‌دادن گفتا که بلا خوش باش
سیراب شدم مستم از ساغر آزادی[۹]
فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی
بلخی در سال ۱۳۱۲ش، که بدستور رضاخان، شاه وقت ایران، موج کشف اجباری حجاب به تدریج ایران را فرامی‌گرفت، به فریمان رفت و خطابه‌هایی در مخالفت با این امر و دعوت مردم به مبارزه با رضاشاه ایراد کرد.[۱۰]
اعتراض مسجد گوهرشاد
بلخی در جریان قیام مسجد گوهرشاد و تظاهرات اعتراضی روحانیت و مردم در محکومیت کشف حجاب، در جمع مردم حاضر در مسجد گوهرشاد نیز سخنانی ایراد کرد و سپس تحت تعقیب ماموران حکومت پهلوی قرار گرفت. سید اسماعیل به همراه شیخ بهلول به افغانستان فرار کرد و به دستور محمدهاشم خان، نخست‌وزیر افغانستان، از سوی ماموران امنیتی ولایت هرات بازداشت شد. برخی منابع، بازداشت بلخی را براساس درخواست رضاشاه دانسته‌اند. پس از آنکه محمدهاشم خان از نخست‌وزیری برکنار شد، بلخی در سال ۱۳۲۷ به کابل منتقل شد.[۱۱]
یک سال حضور در افغانستان
او در ۱ مرداد ۱۳۱۴ به همراه پدر خود وارد هرات شد. سپس در مسجد جامع این شهر و در جمع علما، بزرگان و مردم شیعه و سنی به ایراد خطابه پرداخت و سیاست‌های رضاشاه و مخصوصا کشف حجاب را محکوم کرد. خطابه سید اسماعیل بلخی مورد استقبال علمای شیعه و سنی قرار گرفت. مهارت سخنوری بلخی، با استقبال مردم مواجه شد و او را در هرات ماندگار کرد.
بلخی در طول یک سال اقامت در هرات، علاوه بر فعالیت‌های تبلیغی، به کار علمی و پژوهشی نیز پرداخت و دو کتاب با نام‌های «فلسفة الاحکام فی نصرة الاسلام» و «طب از نگاه قرآن» تالیف کرد. کتاب «طب از نگاه قرآن»، به «زنبیل بلخی» شهرت یافت.[۱۲]
آخرین بازگشت به افغانستان
سید اسماعیل بلخی، ۱۸ ماه پس از خروج از افغانستان، و حضور در حوزه علمیه نجف و قم، به دلیل فعالیت‌های سیاسی در عراق و ایران، ادامه حضور در خارج از افغانستان را به صلاح ندانست و برای همیشه به کشور خود بازگشت.
بلخی در شرایطی به افغانستان بازگشت که ظاهرشاه هر گونه حرکت اعتراضی را بلافاصله سرکوب می‌کرد. حاکمیت در دست یک قوم خاص بود، و قدرت اقتصادی نیز در اختیار درباریان قرار گرفته بود و مردم عادی و مخصوصا شیعیان سهمی از قدرت و ثروت نداشتند.[۱۳]
از فعالیت‌های بلخی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- سخنرانی در مراکز علمی، فرهنگی و آموزشی از جمله حسینیه ها، حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و مساجد؛ موضوعاتی از قبیل اخلاق، تاریخ اسلام، تفسیر و احادیث نبوی، به همراه داستان‌های جذاب و حماسی، و همچنین بیان شیوای او، موجب توجه و اشتیاق مردم نسبت به بلخی شد.
- تاسیس کرسی تدریس برای آموزش علوم اسلامی و تربیت شاگردان در زمینه‌های تفسیر و تبلیغ، در سال ۱۳۱۴ ش در شهر هرات.
- تاسیس کانون‌های فرهنگی
- احداث یا تجدید بنای مساجد، حوزه‌های علمیه و حسینیه در شهرهای هرات، کابل، بامیان و...
- تشویق مردم به تحصیل دانش و فراگیری علوم اسلامی. بلخی از مردم می‌خواست اجازه ندهند در زنجیر اسارت بی‌سوادی باقی بمانند. او آگاهی و نادانی را عامل تداوم سلطه استبداد می‌دانست و بر این باور بود که پویایی و تداوم حیات جامعه در گرو گسترش آگاهی عمومی است.
حزب ارشاد
پایه‌گذاری حزب ارشاد مشهورترین اقدام سیاسی سید اسماعیل بلخی است. این حزب با همکاری گروهی از چهره‌های سیاسی، علمی، نظامی و فرهنگی در هرات تاسیس شد و شیعه و سنی را در کنار هم قرار داد و هدف اصلی آن، سرنگونی حکومت استبدادی و تشکیل حکومت اسلامی بود.
اولین تلاش‌ها برای تاسیس حزب ارشاد، در سال ۱۳۱۷ شمسی و بلافاصله پس از ورود بلخی به هرات انجام شد، اما کمیته مرکزی حزب، پس از استقرار او در کابل در سال ۱۳۲۷ش به طور سری تشکیل شد. مقر این حزب ابتدا در منطقه چنداول در کابل بود و تا پیش از لو رفتن و زندانی شدن اعضای برجسته آن، اغلب مردم از موجودیت حزب ارشاد مطلع نبودند.
گرچه این حزب ابتدا در هرات و سپس در کابل رهبری می‌شد، اما به تدریج و در پی سفر بنیانگذاران آن به مناطق مختلف افغانستان، به سراسر کشور گسترش یافت و افرادی از قومیت‌ها، مذاهب و قبایل مختلف به آن پیوستند.
توجه به توده مردم، آشنایی به مبانی دینی، و همچنین محدود نشدن به قوم و مذهب و قبیله خاص، موجب شد اعتماد مردم به بلخی و یارانش جلب شود.
تلاش برای وحدت و برادری شیعه و سنی
سید اسماعیل بلخی با آگاهی از تنوع مذاهب، اقوام و ملیت‌ها در افغانستان، تلاش کرد دشمنی‌ها و جنگ‌های میان گروه‌های مختلف را کمرنگ کند و مردم افغانستان را به هم نزدیک سازد. یکی از این تلاش‌ها خطابه‌هایی است که در این زمینه ارائه کرده است. بلخی می‌گوید: «برادران شیعه و سنی! اگر باران بارید، به زمین شیعه و سنی می‌بارد و اگر خشکسالی آمد، هر دو شما گرسنه می‌شوید. امریکا دارد نزاع سیاه و سفید را حل می‌کند، ما اینقدر کوچک شده‌ایم که اول جنگ شیعه و سنی و از آن هم که گذشت، جنگ اسماعیلی و غیراسماعیلی را دامن می‌زنند.»
برنامه‌ریزی برای قیام مردمی و براندازی حکومت ظاهرشاه
بلخی به همراه همفکرانش در حزب ارشاد، برای یک قیام سراسری در کابل با همکاری چند گروه سیاسی و افراد مشهور برنامه‌ریزی کرده بود تا در اولین روز فروردین ۱۳۲۹ش، علیه حکومت ظاهرشاه قیام کنند.[۱۴] پس از افشای طرح و دستگیری افراد فعال آن، بلخی نیز خود را به ماموران تسلیم کرد.[۱۵]
دوران زندان
دوره زندان بلخی تا ۱۳۴۳ش (۱۴ سال) طول کشید.[۱۶] بنابر نقل برخی زندانیان، بلخی در زندان هر سه شبانه‌روز، یک بار قرآن کریم را ختم می‌کرده است. سیداسماعیل، چند هزار بیت شعر در قالب غزل، قصیده، مثنوی، مخمس، مسدس، مسمط، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند سرود که ۵ هزار بیت باقی مانده است.[۱۷] به نوشته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه شیعه، بلخی در اشعار خود حس آزادیخواهی را به نمایش گذاشته است و به مسائل سیاسی اجتماعی جامعه خود و حتی جهان اسلام توجه داشته است.[۱۸]
سفر مجدد به ایران، عراق و سوریه
بلخی پس از آنکه در سال ۱۳۴۳ از زندان آزاد شد، علاوه بر فعالیت‌هایی که در مناطق مختلف افغانستان در انتقاد به سیاست‌های حکومت بیان می‌کرد، سفر مجدد به ایران، عراق و سوریه را از سر گرفت و در حوزه‌های علمی نجف، کربلا، کاظمین، سامرا، بغداد، دمشق، قم، تهران و مشهد به بیان نظرات خود و گفتگو با علما و شخصیت‌های سیاسی و انقلابی پرداخت.[۲۰]
بلخی از نگاه دیگران
- میرغلام محمد غبار، مورخ معاصر افغانستان، در جلد دوم کتاب «افغانستان در مسیر تاریخ»، بلخی را «روحانی وطن‌پرست، مرد فاضل و آگاه به مقتضیات عصر و متوجه فساد اداره و حیات رقت‌بار مردم» دانسته است.
- دکتر امین برین زوری: سید اسماعیل بلخی از تعصب مذهبی، قومی و محلی سخت متنفر بود و به صلح و دوستی بین مردمان زحمتکش افغانستان و مسلمانان شرق باور داشت. از آن قماش انسان‌ها نبود که در زیر لحاف بمیرد.[۲۱]
در ۲۴ تیر ۱۳۶۷ش، یک قطعه تمبر یادگاری با تصویری از بلخی با عنوان «بنیانگذار ادبیات انقلابی افغانستان» توسط پست جمهوری اسلامی ایران به ارزش ۲۰ ریال و به تعداد ۳ ملیون منتشر شد.[۲۲]
پانویس
- ↑ سید اسماعیل بلخی، شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ تاریخ علمای بلخ، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ سید اسماعیل بلخی؛ مبارز مذهبی و شاعر انقلابی افغانستان، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۲۷۷.
- ↑ علامه شهید سید اسماعیل بلخی، سایت تبیان.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص۱۰.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص۱۰.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص۱۰.
- ↑ ملاقات سید بلخی با امام خمینی، سایت انتخاب.
- ↑ تاریخ علمای بلخ، ص ۱۹۴.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۵.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۱.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۲.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۵.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۵.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۵.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۵.
- ↑ جعفریان، از فراز هندوکش، ص۳۸.
- ↑ ناصری داوودی، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، ص۲۷۰.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۶.
- ↑ علامه بلخی بنیانگذار نهضت اسلامی معاصر افغانستان، ص ۱۷.
- ↑ «شهید «اسماعیل بلخی» که بود؟»، خبرگزاری فارس.
منابع
- ناصری داوودی، عبدالمجید، زمینه و پیشینه جنبش اصلاحی در افغانستان، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، محمدحسین، «از فراز هندوکش»، نشریه کیهان فرهنگی، سال۸، شماره۸، بهمن ۱۳۷۰ش.
- یادواره شهید اسماعیل بلخی، تهران ۱۳۶۸ش.
- سیداسماعیل بلخی، شبکه اطلاع‌رسانی افغانستان.
- سیداسماعیل بلخی؛ مبارز مذهبی و شاعر انقلابی افغانستان، دانشنامه جهان اسلام.
- علامه شهید سید اسماعیل بلخی، سایت تبیان.
- «شهید «اسماعیل بلخی» که بود؟»، خبرگزاری فارس.
پیوند به بیرون