نظامی گنجوی
 | رویکرد این نوشتار بررسی ارتباط موضوع آن با مکتب اهلبیت است. آگاهی بیشتر و سویههای دیگر موضوع را از منابع دیگر جویا شوید. |
 مقبره نظامی گنجوی در گنجه (شهری در کشور آذربایجان که بخشی از خاک ایرانِ آن زمان بود.) | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | الیاس بن یوسف بن زَکِیّ بن مُؤَید مطرزی |
| لقب | نظام‌الدین |
| زمینه فعالیت | شعر |
| ملیت | ایرانی |
| تولد | ۵۲۰ تا ۵۵۱ق |
| محل زندگی | شهر گنجه |
| وفات | ۵۷۶ تا ۶۰۶ق، گنجه |
| محل دفن | گنجه |
| پیشه | شاعر |
| کتاب‌ها | خمسه نظامی (پنج گنج) |
| دیوان اشعار | دیوان نظامی |
| تخلص | نظامی |
نظامی گَنْجوی با نام کامل الیاس بن یوسف بن زَکِیّ بن مُؤَیَّد (درگذشت ۵۷۶ تا ۶۰۶ق) شاعر داستان‌سرای فارسی‌گویِ اهل ایران و از ارکان شعر فارسی است که درباره امام علی(ع) نیز اشعاری سروده است.
گنجوی در علوم زمان خود مانند فلسفه، نجوم، حدیث، تفسیر و فقه استاد بود و سروده‌های او دارای مضامین فلسفی، عرفانی و گاه سیاسی است. او در اشعار خود، پیامبر(ص) را معصوم دانسته، به وی توسل جسته و از او درخواست شفاعت کرده است.
نظامی در اشعارش، خلفای سه‌گانه را نیز ستوده، اما جایگاه امام علی(ع) را بالاتر از آنها شمرده است. برخی تراجم‌نگاران او را شیعه می‌دانند که در حال تقیه بوده است. در مقابل، قاضی نورالله شوشتری متکلم شیعه، او را از اشاعره و متمایل به تصوف دانسته است.
اثر او پنج گنج یا خمسه نظامی، شامل پنج مثنوی با نام‌های مَخزنُ الْاَسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه است. برای او دیوانی نیز ذکر کرده‌اند.
جایگاه
نظامی گنجوی شاعر داستان‌سرای فارسی‌گو[۱] و از ارکان شعر فارسی است،[۲] که به علوم عقلی مانند فلسفه، منطق، ریاضیات، نجوم و علوم نقلی مانند حدیث، قرآن و فقه نیز آشنا بوده است.[۳]
آثار نظامی دارای مضامین عرفانی و فلسفی است.[۴] نورالدین عبدالرحمن جامی، شاعر و صوفی قرن نهم قمری، سروده‌های نظامی را کشف حقایق و معارف دانسته است.[۵]
نظامی اشعاری درباره امام علی(ع) سروده است.[۶] برخی از عالمان شیعه مانند ملاصدرا،[۷] فیض کاشانی[۸] و ملاهادی سبزواری[۹] اشعار اخلاقی، فلسفی و عرفانی او را در آثار خود به کار برده و حسن حسن‌زاده آملی، فیلسوف و عارف شیعه، او را «عارف» خوانده است.[۱۰]
روز ۲۱ اسفند در تقویم رسمی ایران، روز بزرگداشت نظامی نامگذاری شده است.[۱۱] برخی از سروده‌های وی، از جمله شعری با مطلع «ای نام تو بهترین سرآغاز»،[۱۲] در کتاب‌های درسی آموزش و پرورش ایران آمده است.[۱۳]
زندگی‌نامه
الیاس بن یوسف بن زَکِیّ بن مُؤَیَّد[۱۴] مُطَرَّزی،[۱۵] ملقب به نظام‌الدین، متخلص به نظامی[۱۶] و معروف به نظامی گنجوی[۱۷] است. برای تاریخ ولادت او تاریخ‌های مختلفی از جمله ۵۲۰ یا ۵۵۱ق ذکر شده است.[۱۸]
دولتشاه سمرقندی، تراجم‌نگار قرن نهم قمری، او را متولد گنجه (شهری در کشور آذربایجان که بخشی از خاک ایران آن زمان بود[۱۹]) دانسته،[۲۰] اما به گفته آقابزرگ تهرانی تراجم‌نگار شیعه، اصل او از تفرش، شهری نزدیک اراک بوده ولی در گنجه رشد یافته است.[۲۱] نظامی در چندین مدخل از دانشنامه بریتانیکا (Encyclopedia Britannica) «شاعر ایرانی» معرفی شده است.[۲۲]
او را شاعری زهدپیشه و گوشه‌گیر توصیف کرده‌اند که با شاهان عصر خود ارتباط نزدیکی نداشت،[۲۳] ولی مورد احترام آنها بود.[۲۴] سعید نفیسی، پژوهشگر ادبیات فارسی، اعتقاد برخی نویسندگان به سیادت نظامی را نقد کرده است.[۲۵]
در سال درگذشت گنجوی نیز اختلاف‌نظر است و از ۵۷۶ تا ۶۰۶ق در این باره ذکر شده است.[۲۶] نظامی در گنجه درگذشت[۲۷] و در همان جا دفن شد.[۲۸]
مذهب
آثار نظامی، و به ویژه دیباچه‌های آنها، حکایت از ایمان عمیق او به توحید و دیانت اسلام و ارادت به پیامبر(ص) دارد. توجه نظامی به مندرجات قرآن کریم قابل انکار نیست.[۲۹] درباره مذهب نظامی گنجوی میان تراجم‌نگاران اختلاف‌نظر است.[۳۰] محمدشفیع حسینی عامِلی قزوینی، عالم شیعه قرن دوازدهم قمری، او را شیعه دانسته[۳۱] و عبدالرحيم عقيقى بخشايشى، قرآن‌پژوه، او را جزو مفسران شیعه آورده است.[۳۲] همچنین از جلال‌الدین همایی، ادیب و تاریخ‌نگار، نقل شده که وی نظامی را شیعه می‌دانست.[۳۳]
کسانی که نظامی را شیعه شمرده‌اند، به اشعاری از نظامی که در مورد عمر بن خطاب سروده است، استناد کرده‌اند که دو احتمال تمجید و نکوهشِ، در آنها وجود دارد، که با استدلال به این سروده‌ها، نظامی شیعه در حال تقیه دانسته شده است.[۳۴][یادداشت ۱] همچنین برای اثبات تشیع نظامی، به سروده‌های وی درباره امام علی(ع)[۳۵] استدلال شده است.[۳۶]
در مقابل، قاضی نورالله شوشتری در کتاب احقاق الحق، نظامی گنجوی را از اشاعره، یکی از مکتب‌های کلامی اهل‌سنت، شمرده است.[۳۷] نظامی اشعاری در نکوهش ابوطالب پدر امام علی(ع) سروده،[یادداشت ۲] که برخی با استدلال به آنها، احتمال شیعه بودن و تقیه او را رد کرده‌اند.[۳۸] خالقی مطلق، پژوهشگر ادبی، درباره مذهب نظامی گفته است به یقین نظامی پیرو مذهب تشیع نبوده است؛ هرچند در کنار ستایش خلفای سه گانه، امام علی(ع) را هم مدح کرده است.[۳۹]
گنجوی در یکی از سروده‌های خود به حقانیت «چهار یار» پیامبر(ص) گواهی داده است [یادداشت ۳] که برخی پژوهشگران آن را به‌معنای قبول خلافت خلفای راشدین دانسته‌اند.[۴۱] وحید دستگردی پیشگام نظامی‌شناسی در ایران نیز شیعه بودنِ نظامی را ثابت ندانسته است؛ البته او بر اساس اشعار نظامی،[یادداشت ۴] معتقد است که وی مقام علم و فضل امام علی(ع) را بیشتر از خلفای سه‌گانه می‌دانست.[۴۲]
نظامی را متمایل به تصوف دانسته‌اند[۴۳] و دولتشاه سمرقندی، تراجم‌نگار، او را مرید اخی فَرَج زنجانیِ صوفی [یادداشت ۵] از مشایخ بزرگ صوفیه (درگذشته ۴۵۷ق) دانسته است.[۴۴]
اندیشه‌ها
از نظر کلامی، برخی سروده‌های نظامی گنجوی را نزدیک به اشاعره و برخی را نزدیک به معتزله و شیعه دانسته‌اند.[۴۵] به گفته برخی نظامی معتقد به توحید افعالی بوده و صفات الهی را مانند ذات خدا قدیم می‌دانسته است.[۴۶] او درباره عدل الهی به مطابقت عدل خدا با افعال بنده اعتقاد داشت و همچون عدلیه، حسن و قبح را ذاتی می‌دانست.[۴۷] نظامی در برخی سروده‌های خود امکان رؤیت خدا را ممکن و در برخی دیگر آن را غیرممکن شمرده است.[۴۸]
نظامی گنجوی در اشعارش، پیامبر(ص) را معصوم دانسته،[۴۹] به او توسل جسته و از وی درخواست شفاعت کرده است.[۵۰][یادداشت ۶]
برخی پژوهشگران توصیف گنجوی از پیامبر(ص) را با اصطلاح انسان کامل در عرفان نظری یکی دانسته‌اند.[۵۱] او پیامبر(ص) را به خورشید و دیگر موجودات را به نور آن تشبیه کرده[۵۲] و او را علت آفرینش دانسته است.[۵۳]
اشعار درباره امام علی(ع)
نظامی گنجوی اشعاری درباره امام علی(ع) سروده[۵۴] و در یکی از آنها، جایگاه شناختِ امام علی(ع) و فرزندان وی را پس از شناخت خدا و پیامبر(ص) دانسته است:
|
آثار
خمسه نظامی یا پنج گنج، معروف‌ترین اثر نظامی، شامل پنج مثنوی مستقل است که نظامی هر کدام از آنها را به درخواست یکی از پادشاهان و حاکمان عصر خود سروده است.[۵۶] پنج مثنویِ پنج گنج چنین است:
- مَخزنُ الْاَسرار، با مضامین فلسفی و عرفانی.[۵۸]
- خسرو و شیرین، داستانی عاشقانه با مضامین سیاسی، نظامی و اخلاقی.[۵۹]
- لیلی و مجنون، داستانی عاشقانه و تمثیلی با محتوای عرفانی.[۶۰]
- هفت پیکر (بهرام‌نامه یا هفت‌گنبد)، شامل هفت افسانه با موضوع «انسان و جامعه».[۶۱]
- اسکندرنامه، شامل دو بخش شرفنامه و اقبالنامه با محتوای سیاسی، فلسفی و عرفانی.[۶۲]
برای او دیوان اشعاری نیز ذکر شده که بسیاری از سروده‌های آن از میان رفته است. سعید نفیسی، پژوهشگر ادبیات فارسی (درگذشته ۱۳۴۵ش)، برخی از سرودهای آن را از میان کتاب‌های تراجم‌نگاران گردآورده و با نام «دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی» چاپ کرده است.[۶۳]
تک‌نگاری
کتاب «نظامی گنجوی»، نوشته سعید نفیسی (درگذشت ۱۳۴۵ش) و کتاب «نظامی شاعر داستانسرا»، نوشته علی‌اکبر شهابی، از جمله تک‌نگاری‌ها درباره نظامی است.[۶۴] همچنین عبدالحسین زرین‌کوب، پژوهشگر و منتقد ادبی، کتابی با نام «پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد: درباره زندگی، آثار و اندیشه نظامی» نگاشته است.[۶۵]
کتاب «On the Modern Politicization of the Persian Poet Nezami Ganjavi؛ درباره سیاسی‌سازیِ شاعر ایرانی نظامی گنجوی در دوران جدید»، به زبان انگلیسی، نوشته سیاوش لرنژاد و علی دوست‌زاده است که به نقد استدلال‌های نویسندگان شوروی و جمهوری آذربایجان، درباره آذربایجانی بودنِ نظامی پرداخته است.[۶۶]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۲۰۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به رضایی، «حکیم نظامی گنجوی و عرفان»، ص۱۶؛ نیکوبخت، «بررسی شیوه سعید نفیسی در نقد دیوان نظامی گنجوی»، ص۸۶.
- ↑ شهابی، شاعر داستانسرا، چاپ کیهان، ص۳۱.
- ↑ نفیسی، «حکیم نظامی گنجوی، شرح‌حال و آثار او»، ص۷۶.
- ↑ جامی، نفحات الانس، ۱۳۳۷ش، ص۶۰۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نظامی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۹؛ نظامی، شرفنامه، ۱۳۳۵ش، ص۳۵.
- ↑ صدرالدین شیرازی، رسالة الاصول الثلاثة، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۶ و ۲۳۶.
- ↑ فیض کاشانی، الکلمات المکنونة، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۵.
- ↑ سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، ۱۳۷۶ش، ص۵۱۰.
- ↑ سبزواری، شرح‌المنظومة، ۱۳۶۹ش، پاورقی، ج۲، ص۸۲.
- ↑ «هدف از ثبت روز بزرگداشت نظامی ایجاد نهضتی در نظامی‌شناسی بود»، خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، فارسی پایه هفتم دوره اول متوسطه، ۱۴۰۰ش، ص۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، فارسی ششم دبستان، ۱۳۹۹ش، ص۳۰؛ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، فارسی پایه هفتم دوره اول متوسطه، ۱۴۰۰ش، ص۹.
- ↑ نفیسی، «حکیم نظامی گنجوی، شرح‌حال و آثار او»، ص۶۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۲۰۷.
- ↑ برقعی، راهنمای دانشورا در ضبط نام‌ها، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ هدایت، مجمع الفصحاء، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۲۰۶.
- ↑ زنجانی، «تاریخ ولادت و وفات نظامی گنجوی»، ص۸۷۵-۸۷۸.
- ↑ محسنی، «برخورد آرا و اندیشه‌ها»، ص۱۰۲.
- ↑ سمرقندی، تذکرة الشعراء، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۲۰۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به "Gäncä", Britannica; "Taceddin Ahmedi", Britannica; "Amīr Khosrow", Britannica.
- ↑ برقعی، راهنمای دانشوران در ضبط نام‌ها، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ نفیسی، «حکیم نظامی گنجوی، شرح‌حال و آثار او»، ص۷۵.
- ↑ نفیسی، «حکیم نظامی گنجوی، شرح‌حال و آثار او»، ص۶۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، پاورقی، ج۹، ص۱۲۰۷.
- ↑ مصاحب، دائرة المعارف فارسی، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۳۰۳۶.
- ↑ سمرقندی، تذکرة الشعراء، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۱.
- ↑ خالقی مطلق، «نظامی گنجوی»، ص۳۰۷ تا ۳۰۹.
- ↑ شهابی، شاعر داستانسرا، چاپ کیهان، ص۴۹.
- ↑ حسینی عاملی قزوینی، محافل المؤمنین فی ذیل مجالس المؤمنین، ۱۳۸۳ش، ص۳۱۱.
- ↑ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ۱۳۸۲ش، ص۴۹۹.
- ↑ «دکتر ولایتی: مولوی، حافظ و سعدی شیعه بودند»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ نگاه کنید به شهابی، شاعر داستانسرا، چاپ کیهان، ص۴۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نظامی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۹؛ نظامی، شرفنامه، ۱۳۳۵ش، ص۳۵.
- ↑ نگاه کنید به وحید دستگردی، «حکیم نظامی گنجوی»، ص۱۴۵.
- ↑ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ شهابی، شاعر داستانسرا، چاپ کیهان، ص۵۱.
- ↑ خالقی مطلق، «نظامی گنجوی»، ص۳۰۹.
- ↑ «نظامی » خمسه » اسکندرنامه - بخش اول: شرفنامه»
- ↑ خاتمی، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، ص۱۰.
- ↑ وحید دستگردی، «حکیم نظامی گنجوی»، ص۱۴۵.
- ↑ شهابی، شاعر داستانسرا، کیهان، ص۴۷.
- ↑ سمرقندی، تذکرة الشعراء، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۸.
- ↑ خاتمی، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، ص۷.
- ↑ خاتمی، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، ص۶.
- ↑ خاتمی، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، ص۸.
- ↑ خاتمی، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، ص۷.
- ↑ خاتمی، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، ص۱۰.
- ↑ ابراهیمی و موسوی، «تحلیل ساختار و مضمون توسل در اشعار نظامی گنجوی با تکیه بر قرآن و حدیث»، ص۱۸۲-۱۸۴.
- ↑ قاسمی پرشکوه و وفایی، «سیمای پیامبر اکرم(ص) به عنوان انسان کامل و کمال انسانی در خمسه نظامی گنجوی»، ص۱؛ فولادی، «سیمای انسان کامل در اشعار نظامی گنجوی»، ص۱۰۱.
- ↑ قاسمی پرشکوه و وفایی، «سیمای پیامبر اکرم(ص) به عنوان انسان کامل و کمال انسانی در خمسه نظامی گنجوی»، ص۱۴.
- ↑ فولادی، «سیمای انسان کامل در اشعار نظامی گنجوی»، ص۱۰۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نظامی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۹؛ نظامی، شرفنامه، ۱۳۳۵ش، ص۳۵.
- ↑ نظامی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۸۰ش، ص۳۴۹.
- ↑ هدایت، تذکره ریاض العارفین، ۱۳۴۴ش، ص۲۴۱.
- ↑ "The Khamsah of Nizami: A Timurid Masterpiece", British Library؛ «تبدیل تاریخ از میلادی به شمسی»، باحساب.
- ↑ نظامی، گزیده مخزن الاسرار با مقدمه و شرح ابیات، ۱۳۷۳ش، مقدمه، ص۳۳.
- ↑ نظامی، گزیده مخزن الاسرار با مقدمه و شرح ابیات، ۱۳۷۳ش، مقدمه، ص۳۳.
- ↑ نظامی، گزیده مخزن الاسرار با مقدمه و شرح ابیات، ۱۳۷۳ش، مقدمه، ص۳۴.
- ↑ نظامی، گزیده مخزن الاسرار با مقدمه و شرح ابیات، ۱۳۷۳ش، مقدمه، ص۳۶.
- ↑ نظامی، گزیده مخزن الاسرار با مقدمه و شرح ابیات، ۱۳۷۳ش، مقدمه، ص۳۷.
- ↑ نظامی، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، ۱۳۸۰ش، ص۲۱۱-۲۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۱۹۵.
- ↑ زرین‌کوب، پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، ۱۳۷۲ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ Lornejad, Siavash and Ali Doostzadeh, On the Modern Politicization of the Persian Poet Nezami Ganjavi, 2012, Book Introduction.
یادداشت
- ↑ مانند این بیت: یا علیی در صف میدان فرست/ یا عُمَری بر سر شیطان فرست (نظامی، گزیده مخزن الاسرار، ۱۳۷۱ش، ص۲۳.). در مصرع دوم دو احتمال تمجید و سرزنش عمر وجود دارد.
- ↑ مانند بیت «گهی با چنان گوهر خانه‌خیز/ چو بوطالبی را کنی سنگریز» (نظامی، شرفنامه، ۱۳۳۵ش، ص۶.) و بیت «ز آتش دوزخ که چنان غالب است/ بوی نبی شحنه بوطالب است» (نظامی، مخزن الاسرار، ۱۳۱۳ش، ص۱۰۸).
- ↑
نویسم خطی زین نیایشگری مُسَجَّل به امضای پیغمبری گواهی درو از که؟ از چار یار که صد آفرین باد بر هر چهار[۴۰] - ↑ برای نمونه این ابیات: به مهر علی گرچه محکم پیم/ ز عشق عمر نیز خالی نیم/ همیدون در این چشم روشن‌دماغ/ ابوبکر شمع است و عثمان چراغ (نظامی، شرفنامه، ۱۳۳۵ش، ص۳۵.)
- ↑ از مشایخ بزرگ صوفیه و مرید احمد بن محمد بن فضل معروف به شیخ ابوالعباس نهاوندى است و قبر او در زنجان است.
- ↑ ای کار مرا تمامی از تو/ نیروی دل نظامی از تو/ زین دل به دعا قناعتی کن/ وز بهر خدا شفاعتی کن/ تا پرده ما فرو گذارند/ وین پرده که هست برندارند (نظامی، لیلی و مجنون، ۱۳۷۶ش، ص۲۵).
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابراهیمی و موسوی، ابراهیم و سیده زهرا، «تحلیل ساختار و مضمون توسل در اشعار نظامی گنجوی با تکیه بر قرآن و حدیث»، دوره ۱، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۲ش.
- برقعی، علی‌اکبر، راهنمای دانشورا در ضبط نام‌ها، نسب‌ها و نسبت‌ها، مقدمه محمدباقر برقعی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۴ش، ۱۴۰۷ق.
- «تبدیل تاریخ از میلادی به شمسی»، باحساب، تاریخ بازدید: ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
- جامی، عبدالرحمن بن احمد، نفحات الانس، تصحیح مهدی توحیدی‌پور، بی‌جا، کتابفروشی محمودی، ۱۳۳۷ش.
- حسینی عاملی قزوینی، محافل المؤمنین فی ذیل مجالس المؤمنین، تصحیح و تحقیق ابراهیم عرب‌پور و منصور جغتایی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۳ش.
- خاتمی، احمد، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، در مجله کتاب ماه ادبیات، سال سوم، شماره ۳۴، بهن ۱۳۸۸ش.
- خالقی مطلق، جلال، «نظامی گنجوی»، پنج شاعر بزرگ ایران، به کوشش مژگان گله‌داری، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی با همکاری انتشارات سخن، چاپ اول، ۱۳۹۹ش.
- «دکتر ولایتی: مولوی، حافظ و سعدی شیعه بودند»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۵ مرداد ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۹ اسفند ۱۴۰۰ش.
- رضایی، غلامرضا، «حکیم نظامی گنجوی و عرفان، نگاهی دوباره به دو کتاب مخزن الاسرار و هفت پیکر»، در مجله آشنا، سال اول، شماره ۳، بهمن و اسفند ۱۳۷۰ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد: درباره زندگی، آثار و ندیشه نظامی، تهران، سخن، ۱۳۷۲ش.
- زنجانی، برات، «تاریخ ولادت و وفات نظامی گنجوی»، در مجله آینده، سال دهم، شماره ۱۲، اسفند ۱۳۶۳ش.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، فارسی ششم دبستان، تهران، شرکت افست، ۱۳۹۹ش.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، فارسی پایه هفتم دوره اول متوسطه، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۴۰۰ش.
- سبزواری، هادی بن مهدی، رسائل حکیم سبزورای، تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، تهران، اسوه، ۱۳۷۶ش.
- سبزواری، هادی بن مهدی، شرح المنظومة، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، نشر ناب، ۱۳۶۹ش.
- شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، مقدمه و تعلیقه سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
- شهابی، علی‌ابکر، نظامی شاعر داستانسرا، کتابخانه ابن سینا چاپ کیهان، بی‌تا.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، رسالة الاصول الثلاثة رؤوس الشیطان فی علاقة الفقیه بالسلطان، تحقیق احمد ماجد، بیروت، دار المعارف الحکمیة، ۱۳۸۷ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، نشر نوید اسلام، ۱۳۸۲ش.
- فولادی، آمنه، «سیمای انسان کامل در اشعار نظامی گنجوی»، در مجله مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دوره چهارم، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۷ش.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، الکلمات المکنونة، تحقیق علیرضا اصغری و محمد امامی کاشانی، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، ۱۳۸۷ش.
- قاسمی پرشکوه و وفایی، سعید و عباس‌علی، «سیمای پیامبر اکرم(ص) به عنوان انسان کامل و کمال انسانی در خمسه نظامی گنجوی»، در مجله متن‌شناسی ادب فارسی، شماره ۲۱، بهار ۱۳۹۳ش.
- محسنی، محسن و دیگران، «برخورد آرا و اندیشه‌ها»، در مجله حافظ، شماره ۲۹، خرداد ۱۳۸۵ش.
- مصاحب، غلامحسین، دائرة المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۰ش.
- نظامی، الیاس بن یوسف، لیلی و مجنون، تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران، آفتاب، ۱۳۷۶ش.
- نظامی، الیاس بن یوسف، شرفنامه، تصحیح وحید دستگردی، بی‌جا، کتابفروشی ابن‌سینا، (چاپخانه اشراق)، ۱۳۳۵ش.
- نظامی، الیاس بن یوسف، گزیده مخزن الاسرار: با مقدمه و شرح ابیات از بهروز ثروتیان، تهران، توس، ۱۳۷۳ش.
- نظامی، الیاس بن یوسف، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، تصحیح سعید نفیسی، تهران، فروغی، ۱۳۸۰ش.
- نظامی، الیاس بن یوسف، گزیده مخزن الاسرار از پنج گنج نظامی گنجوی، تلخیص و تحقیق عبدالمحمد آیتی، تهران، سحاب، ۱۳۷۱ش.
- نظامی، الیاس بن یوسف، مخزن الاسرار، تصحیح وحید دستگردی، تهران، مطبعه ارمغان، ۱۳۱۳ش.
- نفیسی، سعید، «حکیم نظامی گنجوی، شرح‌حال و آثار او»، در مجله ارمغان، سال پنجم، شماره ۲، ۱۳۰۳ش.
- نیکوبخت، ناصر، «بررسی شیوه سعید نفیسی در نقد دیوان نظامی گنجوی»، در مجله ادب‌پژوهی، شماره ۳، ۱۳۸۶ش.
- وحید دستگردی، محمد، «حکیم نظامی گنجوی»، در مجله ارمغان، دوره ۲۰، شماره ۳، خرداد ۱۳۱۸ش.
- هدایت، رضاقلی‌خان، تذکره ریاض العارفین، بی‌جا، کتابفروشی محمودی (چاپخانه زهره)، ۱۳۴۴ش.
- «هدف از ثبت روز بزرگداشت نظامی ایجاد نهضتی در نظامی‌شناسی بود»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۳ مهر ۱۴۰۰ش.
- سمرقندی، دولتشاه بن بخنیشاه، تذکرة الشعراء، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران، اساطیر، ۱۳۸۲ش.
"Gäncä", Britannica, Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. "Gäncä." Encyclopedia Britannica, June 14, 2019.
- "Amīr Khosrow", Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. "Amīr Khosrow." Encyclopedia Britannica, January 1, 2022.
- "Taceddin Ahmedi", Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. "Taceddin Ahmedi." Encyclopedia Britannica, January 1, 2022.
- "The Khamsah of Nizami: A Timurid Masterpiece", British Library, 18 May 2014, تاریخ بازدید: ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
- Lornejad, Siavash and Ali Doostzadeh, On the Modern Politicization of the Persian Poet Nezami Ganjavi, yerevan, caucasian center for iranian studies, 2012.