رقیه دختر امام حسین(ع)
 | |
| نقش | حضور در واقعه کربلا • از اسیران کربلا |
|---|---|
| درگذشت | ۵ صفر سال ۶۱ هجری قمری در شام |
| پدر | امام حسین(ع) |
| طول عمر | سه سال |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
رقیه دختر خردسال امام حسین(ع) که در واقعه کربلا حضور داشت و همراه با اسیران کربلا به شام برده شد و در خرابه شام درگذشت. درباره اینکه آیا امام حسین(ع) چنین دختری داشته است یا نه و نیز درباره نام و مزار منسوب به وی اختلافنظرهایی وجود دارد. گفته شده در منابع کهن، در میان فرزندان امام حسین، نام رقیه ذکر نشده است. با این حال، مراجع تقلیدی همچون میرزا جواد تبریزی، مکارم شیرازی، نوری همدانی و علوی گرگانی و مظاهری، وجود حضرت رقیه و شهادت وی در خرابه شام و مزارش در شام را تأیید کردهاند.
گفته میشود نخستین کتابی که ماجرای شهادت رقیه در شام را مطرح کرده، کتاب کامل بهایی نوشته عمادالدین طبری (درگذشت ۷۰۰ق) است؛ در این کتاب ماجرای دختر چهار ساله امام حسین(ع) در شام بدون اشاره به نام او ذکر شده است. منابع متأخرتر نام این دختر خردسال را رُقَیه، زینب، فاطمه و زُبَیده گفتهاند.
در شهر دمشق زیارتگاهی منسوب به حضرت رقیه وجود دارد که پس از حرم حضرت زینب(س)، به عنوان دومین زیارتگاه این شهر مورد توجه و اهتمام شیعیان است. در میان شیعیان ایران، شب و روز سوم محرم به نام رقیه نامگذاری شده و برای او عزاداری میکنند.
نام و نسب
رقیه ازجمله دختران امام حسین(ع)، امام سوم شیعیان، شمرده شده است. در دانشنامه امام حسین(ع) آمده است که منابع کهن و معتبری که نام فرزندان امام حسین(ع) را شمردهاند، دختری به نام رقیه برای امام ذکر نکردهاند و به دو دختر به نام سکینه و فاطمه اشاره کردهاند؛ برخی دختر سومی به نام زینب را نیز نام بردهاند.[۱] برای نمونه شیخ مفید تنها سکینه و فاطمه را به عنوان دختران امام حسین(ع) ذکر کرده است.[۲]
برپایه بررسیهای نویسندگان دانشنامه امام حسین(ع)، تنها کسی که برای امام حسین، چهار دختر نام برده، ابنفُندُق بیهقی، از نسبشناسان معروف قرن ششم قمری، است.[۳] ابنفندق در کتاب لباب الانساب برای امام حسین(ع) چهار دختر با نامهای فاطمه، سکینه، زینب و ام کلثوم نام میبرد و میافزاید زینب و ام کلثوم در کودکی از دنیا رفتند.[۴] وی در جای دیگری از کتابش مینویسد: از فرزندان امام حسین(ع)، جز زینالعابدین، فاطمه، سکینه و رقیه باقی نماندند.[۵] محمد بن طلحه شافعی در مَطالِبُ السَؤول[۶] (درگذشت ۶۵۲ق) و اربلی در کشف الغمة به نقل از محمد بن طلحه،[۷] دختران امام را چهار تن دانسته، ولی تنها از زینب، سکینه و فاطمه نام برده و نام دختر چهارم را ذکر نکردهاند. نجمالدین طبسی از گزارش ابن فندق و محمد بن طلحه به این نتیجه رسیده که نام دختر چهارم امام حسین(ع) رقیه و کنیه او امکلثوم است؛[۸] البته نویسندگان دانشنامه امام حسین(ع) در این مطلب تردید کردهاند.[۹]
برخی از منابع متأخر، رقیه را لقب[۱۰] و نامش را زینب[۱۱] یا فاطمه[۱۲] دانستهاند. نام مادر رقیه در منابع تاریخی بیان نشده است؛[۱۳] اما برخی از محققان معاصر مادر او را اماسحاق دختر طلحه گفتهاند.[۱۴]
حضور در کربلا
در منابع به حضور رقیه در واقعه کربلا تصریح نشده است. در برخی نسخههای کتاب الملهوف که از امام حسین(ع) جملاتی به بازماندگان خود گزارش شده، از رقیه نام برده شده است؛ البته اشاره نشده که رقیه دختر امام حسین است.[۱۵][یادداشت ۱] نجمالدین طبسی، با استناد به این جمله درصدد اثبات وجود دختری به نام رقیه برای امام حسین برآمده است؛[۱۶] ولی این احتمال نیز ذکر شده که منظور از رقیه، رقیه دختر امام علی(ع) و همسر مسلم بن عقیل باشد؛[۱۷] گفته شده این عبارت در بسیاری از نسخههای کتاب لهوف وجود ندارد.[۱۸]
در ینابیع الموده با کمی تفاوت در همین عبارت نام رقیه در کنار نام سکینه دختر امام حسین(ع) آمده است.[۱۹]
ماجرای درگذشت
گفته شده نخستین کتابی که ماجرای شهادت دختر خردسالی از امام حسین(ع) را در شام مطرح کرده است، کتاب کامل بهایی نوشته عمادالدین طبری (درگذشت ۷۰۰ق) است.[۲۰] به گزارش طبری، دختری چهار ساله همراه اسیران کربلا در شام بود. او شبی پدر را در خواب دید هنگامی که از خواب بیدار شد، بسیار گریه و بیتابی میکرد و پدرش را میخواست. یزید با شنیدن صدای گریه او، دستور داد سر امام حسین را نزد او ببرند. این دختر با دیدن سر بریده پدر ترسید و رنجور شد و به همین خاطر درگذشت.[۲۱]
گزارشها
برخی از گزارشهایی که درباره چگونگی وفات دختر خردسالی منسوب به امام حسین(ع) در خرابه شام وجود دارد، از این قرار است:
- طبری در کامل بهایی نام دختر را ذکر نکرده؛ ولی سن او را چهار سال و وفات او را چند روز پس از دیدن سرِ پدر در خانه یزید گزارش کرده است.[۲۲]
- ملا حسین کاشفی (درگذشت ۹۱۰ق) مطالب طبری را با تفصیل بیشتری نقل کرده، ولی نامی از او نمیبرد و او را چهار ساله ذکر میکند.[۲۳] کاشفی محل درگذشت او را کاخ یزید و زمان آن را لحظه دیدن سر بریده پدر ذکر کرده است.[۲۴]
- فخرالدین طُریحی (درگذشت ۱۰۸۵ ق)؛ در کتاب منتخب طریحی بدون اشاره به نام دختر، نخستین کسی[۲۵] است که او را سه ساله دانسته و درد دل و سخن گفتن او با پدرش را گزارش کرده است.[۲۶]
- محمدحسین ارجستانی در اواخر قرن سیزدهم قمری، نام کودک را زُبَیْده، سن او را سه سال، محلّ حادثه را خرابه شام گزارش کرده است.[۲۷] ارجستانی پیش از ذکر این حادثه، به حضور دختری از امام حسین(ع) به نام رقیه در شام یاد کرده است.[۲۸] گفته میشود این نخستین منبعی است که نام کودک را مطرح و محل درگذشت او را خرابه شام ذکر کرده است.[۲۹]
- محمدجواد یزدی در اوایل قرن چهاردهم، محل حادثه را خرابه شام دانسته و گفته است در نام او اختلاف است که زُبَیده، رُقَیه، زینب، سُکَیْنَه و یا فاطمه بوده است.[۳۰]
- سید محمدعلی شاهعبدالعظیمی (م ۱۳۳۴ق)، برای نخستین بار،[۳۱] نام کودک را رقیه و سنّ او را سه سال آورده است.[۳۲]
- شیخ عباس قمی(درگذشت ۱۳۵۹ق) نیز این ماجرا را از کامل بهائی نقل کرده و نامی از آن دختر چهارساله نبرده است.[۳۳]
- ذبیح الله محلاتی در ریاحین الشریعة[۳۴] و محمدمهدی حائری در معالی السبطین[۳۵] با اینکه ماجرای این دختر را از کامل بهایی نقل کردهاند، ولی اسم او را رقیه ذکر میکنند.
- سید محمدجواد ذهنی تهرانی (درگذشت ۱۳۸۱ش)، نام دختر را بدون اشاره به سنش، فاطمه گفته است.[۳۶]
تردیدها
درباره اصل وجود دختری به نام رقیه و درگذشت او در شام و مزارش اختلافنظرهایی وجود دارد.
مراجع تقلیدی همچون میرزا جواد تبریزی، مکارم شیرازی، نوری همدانی و علوی گرگانی و مظاهری، وجود حضرت رقیه و شهادت وی در خرابه شام و مزارش در شام را تأیید کرده و مسلم دانستهاند.[۳۷]
مرتضی مطهری ماجرای درگذشت او در شام را از تحریفات لفظی واقعه عاشورا دانسته است.[۳۸] عزیزالله خوشوقت، از علمای تهران، نیز در یکی از برنامههای تلویزیونی ایران، رقیه را دختر یکی از شهدای کربلا دانسته و گفته بود در تاریخ، اسمی از رقیه به عنوان دختر امام حسین(ع) نیامده است.[۳۹] سخنان خوشوقت، موجی از مخالفتها و واکنشها را در ایران در پی داشت.[۴۰] به گزارش برخی خبرگزاریها، خوشوقت به تحریف سخنانش اعتراض کرده و اصل وجود رقیه دختر امام حسین(ع) و قبر وی را مسلم دانسته است.[۴۱]
گفته شده در اینکه درگذشت حضرت رقیه در ماه صفر بوده، تردیدی نیست؛ اما درباره روز آن اطلاع دقیقی در دست نیست. با این حال، برخی از تقویمهای رایج شیعی، پنجم صفر را روز وفات او بیان کردهاند.[۴۲]
حرم حضرت رقیه
در شهر دمشق زیارتگاهی منسوب به رقیه وجود دارد که پس از حرم حضرت زینب(س)، به عنوان دومین زیارتگاه مورد توجه و اهتمام شیعیان است.[۴۳] گفته شده این زیارتگاه همان مکانی است که رقیه در آنجا از دنیا رفت و دفن شد؛[۴۴] در نزدیکی باب الفرادیس (یکی از دروازههای تاریخی دمشق) و در فاصله کمی از مسجد اموی و بازار شام.[۴۵] در انتساب این حرم به رقیه دختر امام حسین(ع) یا رقیه دختر امام علی(ع) اختلاف نظر وجود دارد. به گزارش احمد خامهیار، تاریخپژوه شیعه، حرم حضرت رقیه در اصل زیارتگاه راس الحسین در دمشق بوده که بنابه قولی، محل دفن سر آن حضرت دانسته شده است. در منابع مربوط به دوره عثمانی، این زیارتگاه، به عنوان مزار حضرت رقیه معرفی شد؛ البته رقیه در منابع قدیمیتر، دختر امام علی(ع)، و در منابع جدیدتر، دختر امام حسین(ع) معرفی شده است.[۴۶]
سوگواری
در میان شیعیان ایران، شب و روز سوم محرم به نام رقیه نامگذاری شده و برای او عزاداری میکنند.[۴۷] نوحهها و اشعار زیادی نیز در رثای وی سروده شده است.[۴۸] مساجد و حسینیهها و هیئتهای متعددی در ایران به نام وی نامگذاری شده است. براساس آمار وزارت فرهنگ و ارشاد در سال ۱۴۰۱ش، در ایران بیش از ۶۰ مسجد به نام حضرت رقیه نامگذاری شده است.[۴۹] روضهخوانان معمولا عباراتی را که شیخ عباس قمی در نَفَس المَهْموم از زبان او خطاب به پدرش نقل کرده در سوگش میخوانند:
محمدحسین غروی اصفهانی مجتهد و عارف شیعی نیز در دیوانش شعر بلندی به عنوان زبان حال از زبان رقیه(س) سروده است که مطلعش چنین است.
مجمع جهانی خادمان حضرت رقیه(س)، از سال ۱۳۹۳ش[۵۲] هر ساله در پنجم صفر به مناسبت شهادت رقیه دختر امام حسین(ع)، در مناطق مختلف ایران و کشورهای اسلامی همچون کربلا، نجف، مشهد، قم و کاظمین با برپایی سفره نمادین حضرت رقیه مراسم عزاداری برگزار میکنند.[۵۳]
کتابشناسی
آثار متعددی به فارسی و عربی پیرامون اثبات وجود رقیه و ماجرای درگذشتش نگارش شده است. در «کتابشناسی حضرت رقیه» بیش از ۱۵۰ کتاب فهرست و معرفی شده است.[۵۴] برخی از این کتابها عبارتند از:
- رقیه بنتالحسین در انساب و تاریخ؛ تاریخ تحلیلی شخصیتشناسی حضرت رقیه علیهاالسلام، نوشته محمد حسن پاکدامن. نویسنده این کتاب به دنبال اثبات وجودی رقیه، دختر امام حسین، حضور او در کربلا، بررسی صحت و سقم ماجرای خرابه شام و زمان وفات وی بر اساس منابع تاریخی و انساب است.[۵۵] این کتاب نخستین بار در ۱۳۹۴ش از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در مشهد چاپ شده است.
- ستاره درخشان شام: حضرت رقیه دختر امام حسین(ع)، علی ربانی خلخالی، قم، مکتب الحسین(ع)، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دختر اشک؛ پژوهشی پیرامون حضرت رقیه سلام الله علیها، نوشته محمد عندلیب همدانی با همکاری معاونت پژوهشی مؤسسه علمی فرهنگی حداث الحسین(ع)
- تحقیق و پژوهشی پیرامون حضرت رقیه(ع) فرزند سیدالشهداء امام حسین(ع)، تألیف جعفر تبریزی، قم، دار الصدیقه الشهیده، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- داستان غمانگیز حضرت رقیه علیها سلام، نوشته علی شیرازی، انتشارات خط مقدم.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ ابن فندق، لباب الانساب، ۱۳۸۵ش، ص۳۵۰.
- ↑ ابن فندق، لباب الانساب، ۱۳۸۵، ص۳۵۵.
- ↑ شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۳۸.
- ↑ طبسی، رقیه بنت الحسین، ۱۳۹۳ش، ص۸-۹.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۷ش، ص۵۷؛ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی در کشور سوریه، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷.
- ↑ قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۷ش، ص۵۷.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی در کشور سوریه، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۷.
- ↑ واردی، روزشمار تاریخ اسلام، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۶۶.
- ↑ هادیمنش، «پژوهشی در هویت تاریخی حضرت رقیه (علیهاالسلام)»، بنیاد جامع اطلاعرسانی امامت.
- ↑ سید بن طاووس، الملهوف على قتلى الطّفوف، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۱.
- ↑ طبسی، رقیه بنت الحسین، ۱۳۹۳ش، ص۲۵.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۴؛ طبسی، رقیه بنت الحسین، ۱۳۹۳ش، ص۲۵.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۴.
- ↑ قندوزی، ینابیع المودّه، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۷۹.
- ↑ گروهی از تاریخپژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۱۴۸؛ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۴.
- ↑ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۵۲۳.
- ↑ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۵۲۳.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۵.
- ↑ واعظ کاشفی، روضة الشهدا، نشر اسلامیه، ص۳۸۹و۳۹۰.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۷.
- ↑ طریحی، المنتخب فی جمع المراثی والخطب، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۶.
- ↑ ارجستانی، انوار المجالس، ۱۳۷۴ش، ص۱۶۱.
- ↑ ارجستانی، انوار المجالس، ۱۳۷۴ش، ص۱۶۰.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۷.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۸ به نقل از: یزدی، شعشعة الحسینی، ج۲، ص۱۷۱-۱۷۳.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امام حسین(ع)، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۸۹.
- ↑ شاه عبدالعظیمی، الإیقاد، ۱۳۸۲ق، ص۱۲۷.
- ↑ قمی، نفس المهموم، ۱۴۲۱ق، ص۴۱۵و۴۱۶؛ قمی، منتهی الامال، ۱۳۳۸ش، ج۱، ص۴۳۷ و ۴۳۸.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعة، دار الکتب الاسلامیه، ج۳، ص۳۰۹.
- ↑ حائری، معالی السبطین، ۱۳۸۹ش، ص۸۵۶.
- ↑ ذهنی تهرانی، از مدینه تا مدینه، ۱۳۸۹ش، ص۹۵۵و۹۵۶.
- ↑ نظر مراجع تقلید درباره حضرت رقیه(س)، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر؛ «حضرت رقیه سلام الله علیها در کلام بزرگان و مراجع عظام تقلید»، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، ۱۴۰۲ش، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ «اظهارات متفاوت آیتالله خوشوقت درباره حضرت رقیه(س)»، سایت عقیق.
- ↑ «پاسخ چهار تن از مراجع تقلید به برخی شبهه پراکنیها راجع به حضرت رقیه (سلامالله علیها)»، سایت شیعه نیوز؛ نظر مراجع تقلید درباره حضرت رقیه(س)، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر؛ «حضرت رقیه سلام الله علیها در کلام بزرگان و مراجع عظام تقلید»، سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «اعتراض آیت الله خوشوقت به اقدام غیرشرعی و اخلاقی صدا و سیما»، خبرگزای شیعه نیوز؛ «واکنش آیت الله خوشوقت به شیطنتها»، خبرگزاری جهان نیوز.
- ↑ واردی، روزشمار تاریخ اسلام، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۶۶.
- ↑ قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۷ش، ص۵۷.
- ↑ قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۷ش، ص۵۷و۵۸.
- ↑ خامهیار، آثار پیامبر(ص) و زیارتگاههای اهل بیت(ع) در سوریه، ۱۳۹۳ش، ص۲۳۷.
- ↑ خامهیار، آثار پیامبر(ص) و زیارتگاههای اهل بیت(ع) در سوریه، ۱۳۹۳ش، ص۲۴۰ـ۲۳۷.
- ↑ هادیمنش، هودج خون، ۱۳۸۰ش، ص۹۰-۹۳ و ۱۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «مجموعه ابیات در رثا و شهادت حضرت رقیه(س)»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه؛ «مجموعه اشعار شهادت بنت الحسین حضرت رقیه(س)»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «گزارش آماری از کانونهای فرهنگی هنری مساجدی که به نام یا القاب حضرت رقیه (س) در کشور فعالیت دارند»، وبگاه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- ↑ شعرانی، ترجمه نفس المهموم، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۷.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان کمپانی، ۱۳۶۷ش، ص۱۱۲.
- ↑ «برپایی بزرگترین سفره نذری حضرت رقیه(س) در پانصد نقطه جهان»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «بزرگترین سفره نذری نمادین حضرت رقیه (س) در ۵۰۰ نقطه جهان»، خبرگزاری تسنیم؛ «برپایی بزرگترین سفره جهانی حضرت رقیه (س) همزمان با سراسر کشور در رشت»، خبرگزاری مهر.
- ↑ آقابابایی، کتابشناسی حضرت رقیه، ۱۳۹۸ش، ص۷.
- ↑ شخصیتشناسی حضرت رقیه(س) در «رقیه بنت الحسین در انساب و تاریخ»، پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس.
یادداشت
- ↑ «یا اُختاه! یا اُمّ کلثوم! وأنتِ یا زینب! وأنتِ یا رقیة! وأنتِ یا فاطمة! وأنتِ یا رَباب! انظرن إذا أنا قُتِلتُ فلاتشققنَ عَلَی جَیباً، و لاتُخمِشنَ عَلَی وَجهاً، و لاتَقُلنَ عَلَی هَجراً؛ خواهرم، ای امّ کلثوم! و تو ای زینب! و تو ای رُقَیه! و تو ای فاطمه! و تو ای رَباب! توجّه کنید که پس از کشته شدنم، مبادا برای من گریبان چاک کنید، صورت بخراشید و سخنان ناروا بگویید». (سید بن طاووس، الملهوف على قتلى الطّفوف، ۱۴۱۷ق، ص۱۴۱)
- ↑ یا أبتاه من ذا الذی خضبک بدمائک، یا أبتاه من ذا الذی قطع وریدیک، یا أبتاه من ذا الذی أیتمنی علی صغر سنی، یا أبتاه من بقی بعدک نرجوه، یا أبتاه من للیتیمة حتی تکبر (قمی، نفس المهموم، ۱۴۲۱ق، ص۴۱۶.)
منابع
- آقابابایی، مهدی، کتابشناسی حضرت رقیه بنت الحسین، اصفهان، نورالحیات، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.
- ابن فندق بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، تحقق مهدی رجائی، مکتبة آیت الله المرعشی، قم، ۱۳۸۵ش/۲۰۰۷م.
- ارجستانی، محمدحسین، انوار المجالس، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- «اعتراض آیت الله خوشوقت به اقدام غیرشرعی و اخلاقی صدا و سیما»، خبرگزای شیعه نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۸ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «برپایی بزرگترین سفره نذری حضرت رقیه(س) در پانصد نقطه جهان»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «برپایی بزرگترین سفره جهانی حضرت رقیه (س) همزمان با سراسر کشور در رشت»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «بزرگترین سفره نذری نمادین حضرت رقیه (س) در ۵۰۰ نقطه جهان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
- حائری، محمدمهدی، معالی السبطین، ترجمه رضا کوشاری، قم، تهذیب، ۱۳۸۹ش.
- خامهیار، احمد، آثار پیامبر(ص) و زیارتگاههای اهلبیت(ع) در سوریه، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.
- ذهنی تهرانی، سید محمدجواد، از مدینه تا مدینه، تهران، پیام حق، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- سید ابن طاووس، علی بن موسی بن جعفر، اللهوف علی قتلی الطفوف، جهان، تهران، ۱۳۴۸ش.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، الملهوف على قتلى الطّفوف، تحقیق فارس تبریزیان (حسون)، دار الاسوة، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- شاه عبدالعظیمی، سید محمدعلی، الإیقاد فی وفاة النبی و الزهراء و الأئمة أجمعین و تفصیل واقعة الطف تماما، نجف، المطبعة الحيدریة، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
- شعرانی، ابوالحسن شعرانی، دمع السجوم ترجمه کتاب نفس المهموم، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، ۱۳۸۳ش.
- طبری، عمادالدین حسن بن علی، کامل بهائی، تحقیق و تصحیح اکبر صفدری قزوینی، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
- طبسی، نجمالدین، رقیه بنت الحسین؛ پاسخی به تأملات و سؤالات، تهیه و تنظیم عباس جهانشاهی، تهران، دلیل ما، ۱۳۹۳ش.
- طریحی، فخرالدین، المنتخب فی جمع المراثی والخطب(مشهور به منتخب طریحی)، تصحیح نضال علی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- غروی اصفهانی، محمدحسین، دیوان کمپانی؛ کلیات دیوان اشعار فارسی آیتالله حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
- قائدان، اصغر، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۱ق.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۳۸ش/۱۳۷۹ق.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذوالقربی، قم، اسوه، ۱۴۲۲ق.
- کاشفی سبزواری، ملا حسین، روضة الشهدا، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۲ش.
- گروهی از تاریخپژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- «گزارش آماری از کانونهای فرهنگی هنری مساجدی که به نام یا القاب حضرت رقیه (س) در کشور فعالیت دارند»، وبگاه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ شهریور ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «مجموعه ابیات در رثا و شهادت حضرت رقیه(س)»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «مجموعه اشعار شهادت بنت الحسین حضرت رقیه(س)»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
- محلاتی، ذبیحالله، ریاحین الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، بیتا.
- محمدی ریشهری، محمد و همکاران، دانشنامه امام حسین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۴۰۲ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- «واکنش آیت الله خوشوقت به شیطنتها»، خبرگزاری جهان نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ش.
- واردی، سیدتقی، روزشمار تاریخ اسلام، قم، انتشارات دارالثقلین، ۱۳۸۴ش.
- واعظ کاشفی، ملاحسین، روضة الشهدا، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، نشر اسلامیه، بیتا.
- هادیمنش، ابوالفضل، «پژوهشی در هویت تاریخی حضرت رقیه (علیهاالسلام)»، بنیاد جامع اطلاعرسانی امامت، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.
- هادیمنش، ابوالفضل، هودج خون؛ گذری بر عزاداری و نامگذاری شبهای محرم، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۰ش.