مجمع روحانیون مبارز تشکلی روحانی و اصلاح‌طلب است که در سال ۱۳۶۷ش از جامعه روحانیت مبارز منشعب شد. دلیل این انشعاب، اختلافات اعضای این جامعه درباره مسائل اجرایی، اقتصادی و سیاست خارجی بود. این انشعاب سبب شفاف شدن مواضع گروه‌ها و به وجود آمدن جریان‌ها، احزاب و گفتمان‌های مختلف در ایران شد. مجمع از ابتدای تأسیس، سه دوره اوج قدرت، حاشیه‌نشینی و بازگشت دوباره به قدرت در سال ۱۳۷۶ش را تجربه کرده است.
 | |
| نام | مجمع روحانیون مبارز |
|---|---|
| رئیس | سید محمد خاتمی |
| تأسیس | ۱۳۶۷ش |
| انشعاب | حزب اعتماد ملی |
| مذهب | شیعه |
| وبگاه | www.rouhanioon.com |
| کشور | ایران |
مجمع روحانیون مبارز نشر و تبیین اندیشه‌های امام خمینی، خدمت به اسلام و انقلاب و دفاع از محرومان و مظلومان را خط مشی خود می‌داند. قلمرو فعالیت مجمع مساجد، دانشگاه‌ها و تا حدودی حوزه‌های علمیه است.
پس از انتخابات ریاست جمهوری دوره نهم (۱۳۸۴ش)، مهدی کروبی، دبیرکل وقت مجمع تصمیم به انشعاب گرفته و حزب اعتماد ملی را تشکیل داد. همچنین مجمع پس از انتخابات ریاست جمهوری دهم، در بیانیه‌ای مدعی تخلف و مهندسی آراء در انتخابات شد و خواستار ابطال آن و برگزاری مجدد انتخابات بود. روزنامه آفتاب یزد به‌عنوان ارگان رسانه‌ای غیررسمی مجمع محسوب می‌شود.
شکل‌گیری
مجمع روحانیون مبارز در سال ۱۳۶۶ش، در آستانه سومین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی با انشعاب از جامعه روحانیت مبارز به دلیل برخی اختلافات تأسیس شد[۱] و پس از نامه به امام خمینی در۲۵ فروردین ۱۳۶۷ش و موافقت او و تصریح به این که انشعاب از تشکیلاتی برای اظهار عقیدۀ مستقل، و ایجاد تشکیلات جدید، به معنای اختلاف نیست.[۲] این تشکل روحانی -که در میان آنها از اعضای دفتر امام خمینی، نمایندگان وی در نهادهای مختف و نمایندگان مجلس بودند- اعلام موجودیت کرد.[۳] درباره دلیل این اختلاف و انشعاب، چند روایت وجود دارد.[۴] یکی از عوامل اختلاف، حذف سید محمود دعایی و فخرالدین حجازی از فهرست انتخاباتی جامعه روحانیت مبارز برای انتخابات مجلس سوم در تهران بود.[۵]
مهدی کروبی که رهبری گروه معترض به این فهرست را بر عهده داشت، دلیل حذف این دو نفر از لیست تهران را به این معنا گرفته بود که جامعه روحانیت از مسیر اصلی خود که حمایت از انقلاب و انقلابیون اصیل بوده، دست برداشته و کسانی را که سابقه چندانی در انقلاب ندارند بر کسانی که سابقه دارند ترجیح می‌دهد.[۶] همچنین دیدگاه متفاوت این دو تشکل روحانی درباره مسائل اجرایی، اقتصادی و سیاست خارجی از دیگر عوامل اختلاف آنها بود.[۷]
انتخابات مجلس سوم در ۱۸ فروردین ۱۳۶۷ش برگزار شد و از لیست ۳۰ نفره مجمع روحانیون مبارز در تهران، ۲۷ نفر به مجلس راه یافتند که سه منتخب آن با جامعه روحانیت مشترک بود.[۸] این انشعاب در جامعه روحانیت و شکل‌گیری مجمع روحانیون، نقش مؤثری بر مرزبندی‌های جدید سیاسی داشته و سبب شفاف شدن مواضع گروه‌ها و به وجود آمدن جریان‌ها، احزاب و گفتمان‌های مختلف در ایران شد.[۹]
اولین شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز به دبیرکلی مهدی کروبی و عضویت افرادی مانند سید محمد موسوی خوئینی‌ها، محمدرضا توسلی، حسن صانعی، سید محمد خاتمی، امام جمارانی، سید محمد هاشمی، محمدعلی انصاری، محمدعلی رحمانی، محمد صدوقی، سید سراج‌الدین موسوی، سید عبدالواحد موسوی لاری، علی‌اکبر آشتیانی، ناصر قوامی، محمدعلی نظام زاده، سید محمدعلی ابطحی، رسول منتجب‌نیا، اسدالله بیات، حیدرعلی جلالی خمینی، صادق خلخالی، سید تقی درچه‌ای، عیسی ولایی، سید حمید روحانی، اسدالله کیان‌ارثی، سید محمود دعایی و هادی غفاری (فرزند حسین غفاری، از مبارزان علیه حکومت پهلوی) تشکیل شد.[۱۰] بعدها برخی از اعضای اولیه مجمع مانند جلالی خمینی و دعایی از این تشکل کناره‌گیری کردند.[۱۱]
پس از مدتی عنوان «چپ» یا چپ اسلامی بر مجمع روحانیون مبارز اطلاق شد و در حال حاضر نیز به «اصلاح‌طلب» شهرت یافته‌اند و جامعه روحانیت مبارز نیز مشهور به جناح «راست» یا «اصول‌گرا» است.[۱۲]
تاریخچه فعالیت
فعالیت مجمع روحانیون مبارز را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:
- دوره اول؛ پیدایش و قدرت (۱۳۶۷-۱۳۶۸ش): برخی اعضای مجمع قبل از انشعاب، پست‌های کلیدی کشور مانند هیأت رئیسه قوه قضائیه، ریاست دیوان عالی و دادستانی را در اختیار داشتند و پس از انشعاب و پیروزی فهرست مجمع روحانیون در تهران، ریاست مجلس و هیأت رئیسه آن نیز در دست این تشکل قرار گرفت.[۱۳] مجمع در این دوره خود را نماینده اصیل گفتمان «خط امام» معرفی کرد.[۱۴]
- دوره دوم؛ افول و حاشیه‌نشینی (۱۳۶۹-۱۳۷۴ش): این دوران همراه بود با تغییرات مهمی مانند انتخاب سید علی خامنه‌ای از جانب مجلس خبرگان به‌عنوان رهبر جدید بعد از رحلت امام خمینی،[۱۵] ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی و آغاز دوران موسوم به سازندگی،[۱۶] اصلاح قانون اساسی و حذف نخست‌وزیری و افزایش اختیارات رییس‌جمهور.[۱۷] همچنین سه تن از اعضای برجسته و عالی‌رتبه جامعه روحانیت مبارز، مسئولیت سه قوه کشور را عهده‌دار شدند.[۱۸]
- در ادامه با ردصلاحیت بسیاری از افراد جناح چپ در انتخابات مجلس چهارم توسط شورای نگهبان، مجمع روحانیون مبارز تصمیم به کناره‌گیری از انتخابات گرفت،[۱۹] اما در نهایت با فهرستی جدید وارد عرصه انتخابات شد؛ گرچه موفق نبود.[۲۰] مجمع پس از این انتخابات فعالیت‌های سیاسی خود را متوقف کرد و به نقد دولت هاشمی رفسنجانی، حامیانش و سیاست‌های اقتصادی آن پرداخت.[۲۱] عدم کادرسازی و اتخاذ مواضع سلبی در دوره قدرت، از عوامل اُفول و حاشیه‌نشینی مجمع دانسته شده است.[۲۲]
- دوره سوم؛ بازگشت مجدد به قدرت (از ۱۳۷۵ش): در آستانه انتخابات دوره هفتم ریاست جمهوری، مجمع روحانیون مبارز با انتشار بیانیه‌ای در ۲۴ مهر ۱۳۷۵ش، فعالیت‌های سیاسی خود را از سر گرفت.[۲۳]
- با پیروزی سید محمد خاتمی، عضو مؤسس مجمع روحانیون مبارز، در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶ش، مجمع و جریان‌های نزدیک به آن، قوه مجریه (۱۳۷۶-۱۳۸۴ش)، مجلس شورای اسلامی دوره ششم (۱۳۷۸-۱۳۸۲ش) و اولین دوره شوراهای اسلامی شهر و روستا (۱۳۷۸ش) را در دست گرفتند.[۲۴]
انشعاب
پس از انتخابات ریاست جمهوری دوره نهم در سال ۱۳۸۴ش و شکست هاشمی رفسنجانی، کاندیدای مورد حمایت مجمع روحانیون مبارز، مهدی کروبی، دبیرکل مجمع که خود نیز کاندیدا بود اما رأی نیاورد، تصمیم به انشعاب از مجمع گرفت و حزب اعتماد ملی را تشکیل داد.[۲۵]
انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ش
مجمع روحانیون مبارز و دیگر احزاب اصلاح‌طلب در انتخابات ۲۲ خرداد ۱۳۸۸ش به حمایت از نامزدی میرحسین موسوی پرداختند، اما او نفر دوم شد. نتیجه انتخابات با وجود تأیید شورای نگهبان و سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران، مورد پذیرش مجمع و اصلاح‌طلبان قرار نگرفت.[۲۶] مجمع در بیانیه‌ای مدعی تخلف و مهندسی آراء در انتخابات شده و خواستار ابطال آن و برگزاری مجدد انتخابات و یا «تعیین هیأتی بی‌طرف، کاردان و شجاع» برای حقیقت‌یابی و اعلام نظر نهایی به مردم و رهبر ایران بود.[۲۷]
خط‌مشی‌ها
مجمع روحانیون مبارز به‌عنوان تشکلی روحانی در ابتدای تأسیس، نشر و تبیین اندیشه‌های امام خمینی، خدمت به اسلام و انقلاب و دفاع از محرومان و مظلومان را خط‌مشی خود معرفی کرد.[۲۸] مجمع مواضع و دیدگاه‌های خود در مسائل مختلف را از طریق انتشار بیانیه اعلام می‌کند.[۲۹] برخی از خط‌مشی‌های آن عبارت است از:
- سیاسی: مجمع روحانیون مبارز در سال‌های ابتدایی شکل‌گیری، خود را حامی اسلام ناب محمدی و ولایت فقیه می‌دانست و جریان مقابل خود را طرفدار اسلام آمریکایی می‌نامید.[۳۰] اما پس از انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۷۶ش و پیروزی سید محمد خاتمی، این تشکل ضمن تأکید بر تنش‌زدایی در سیاست خارجی و مطرح ساختن گفتگوی تمدن‌ها، و نیز تأکید بر مردمسالاری دینی، همزمان از گسترش توسعه سیاسی در کشور حمایت کرد.[۳۱] مهدی کروبی، دبیرکل وقت مجمع معتقد بود که هدف مردم از شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» از ابتدای انقلاب اسلامی ایران، عملی ساختن توسعه سیاسی است.[۳۲]
- فرهنگی: مجمع در مسائل فرهنگی بر دو موضوع تأکید دارد: توزیع برابر امکانات و توانمندی‌های فرهنگی در میان تشکل‌های سیاسی داخل نظام و کنترل بعد از انتشار محصولات فرهنگی مانند فیلم و نشریات.[۳۳]
- اقتصادی: مجمع روحانیون در ابتدای تأسیس قائل به تمرکزگرایی و مالکیت دولت در حوزه اقتصاد بود، اما در گذر زمان دیدگاه اقتصادی آن تغییر کرده و در حال حاضر تأکید بر خصوصی‌سازی و کاهش تصدی دولت در حوزه اقتصاد دارد.[۳۴]
اساسنامه
اساسنامه مجمع روحانیون مبارز ۱۲ تیر ۱۳۶۸ش به تصویب کمیسیون ماده ۱۰ احزاب رسید.[۳۵] بنابر ماده هجدهم اساسنامه شرایط عضویت در مجمع، داشتن تحصیلات علوم دینی، تقوا و حسن شهرت و التزام عملی به ولایت فقیه و مقررات نظام جمهوری اسلامی ایران است.[۳۶] برابر ماده سوم اساسنامه، اهداف مجمع به اختصار عبارت است از:
- نگاهبانی از مبانی و اهداف حقیقت اسلام
- زنده نگه داشتن روح وحدت و ستیز با استکبار و دشمنان محارب در جامعه اسلامی
- نشر و تبیین معارف اصیل اسلامی
- تحکیم مبانی وحدت و انسجام جامعه
- تبیین شأن تاریخی نهاد روحانیت
- تکیه بر اصل ولایت فقیه و تبیین و تقویت مبانی تبلیغی و فرهنگی آن
- نشر و تبیین اندیشه‌های امام خمینی.[۳۷]
تغییر اساسنامه
نام ابتدایی مجمع، «مجمع روحانیون مبارز تهران» بود که در سال ۱۳۸۱ش به درخواست شورای مرکزی مجمع و تصویب کمیسیون ماده ۱۰ احزاب به «مجمع روحانیون مبارز» تغییر کرد تا این تشکل مجاز به فعالیت در کل ایران باشد.[۳۸] همچنین اساسنامه مجمع در سال ۱۳۸۴ش مورد بازبینی شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز قرار گرفت، جایگاه دبیرکل حذف شد و تعیین سیاست‌های کلان حزب بر عهده رییس شورا قرار گرفت و مسئولیت پیگیری و اجرای این سیاست‌ها به دبیر شورا واگذار شد.[۳۹]
قلمرو فعالیت
مجمع روحانیون مبارز از ابتدای تأسیس فعالیت‌های خود را در مراکزی مانند مساجد، دانشگاه‌ها و تا حدودی حوزه‌های علمیه پیگیری می‌کرد.[۴۰] ارگان رسانه‌ای غیر رسمی مجمع، روزنامه «سلام» به صاحب امتیازی سید محمد موسوی‌خوئینی‌ها بود و به انتشار دیدگاه‌های این تشکل می‌پرداخت.[۴۱] پس از توقیف سلام، روزنامه «بیان» و بعد از بیان نیز روزنامه «آفتاب یزد» دیدگاه‌های مجمع را منتشر می‌کرد.[۴۲]
همچنین مجمع دارای یک خبرنامه داخلی با طبقه‌بندی محرمانه است که از سوی کمیته سیاسی منتشر می‌شود.[۴۳] بعد از دوم خرداد ۱۳۷۶ش نیز برخی اعضای مجمع حضور بیشتر و فعال‌تری در دانشگاه‌ها و مراکز علمی دارند.[۴۴]
تک‌نگاری
کتاب‌های مختلفی با موضوع مجمع روحانیون مبارز و دیدگاه‌های آن نوشته شده است که دو نمونه از آن عبارت است از:
- کتاب «تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز در جامعه پساانقلابی ایران» نوشته سعیده امینی است که نویسنده در آن به تحلیل گفتمان مجمع از ابتدای انقلاب و تغییر آن در طی دو دهه می‌پردازد. کتاب شامل ۲ بخش و هر بخش ۳ فصل است. بخش اول درباره رویکردهای نظری و روش مطالعه و بخش دوم توصیف و تبیین گفتمان مجمع روحانیون مبارز می‌باشد. این کتاب در سال ۱۳۹۷ش در ۴۰۰ صفحه توسط انتشارات کویر به چاپ رسید.[۴۵]
- کتاب «مجمع روحانیون مبارز» نوشته صادق سلیمی‌بنی و آیت مظفری است. این کتاب به تاریخچه شکل‌گیری، دیدگاه‌ها و فعالیت‌های مجمع روحانیون مبارز از ابتدای تاسیس تا سال ۱۳۹۰ش می‌پردازد. این کتاب در سال ۱۳۹۲ش و در ۳۲۰ صفحه توسط انتشارات زمزم هدایت به چاپ رسید.[۴۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «چرا امام اجازه انشعاب داد؟»، روزنامه شرق.
- ↑ نامه به شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز (موافقت با تشکیل مجمع)، پرتال امام خمینی.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۲۱، ص۲۶-۲۹؛ سلیمی‌بنی، مظفری، جامعه روحانیت مبارز، ۱۳۸۸ش، ص۸۹؛ «روایت مجید انصاری از انتخابات مجالس سوم و چهارم و تأسیس مجمع روحانیون مبارز»، وبگاه تاریخ ایرانی؛ «چرا امام اجازه انشعاب داد؟»، روزنامه شرق.
- ↑ «چرا امام اجازه انشعاب داد؟»، روزنامه شرق.
- ↑ «روایت مجید انصاری از انتخابات مجالس سوم و چهارم و تأسیس مجمع روحانیون مبارز»، وبگاه تاریخ ایرانی؛ «چرا امام اجازه انشعاب داد؟»، روزنامه شرق.
- ↑ «چرا امام اجازه انشعاب داد؟»، روزنامه شرق.
- ↑ پناهی و دیگران، «تبیین جامعه‌شناختی تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز»، ص۱۶۳؛ سلیمی‌بنی، مظفری، جامعه روحانیت مبارز، ۱۳۸۸ش، ص۸۷ و ۹۹-۱۰۹؛ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۵ و ۳۰۷.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت مبارز، ۱۳۸۸ش، ص۹۳.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، جامعه روحانیت مبارز، ۱۳۸۸ش، ص۹۷.
- ↑ «چرا امام اجازه انشعاب داد؟»، روزنامه شرق.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۰۱-۳۰۹.
- ↑ پناهی و دیگران، «تبیین جامعه‌شناختی تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز»، ص۱۶۳؛ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۲۸.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۱۳۷.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۱۴۲.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۹.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۲۵۲.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۷؛ پناهی و امینی، «تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز»، ص۴۶.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۱۶۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، رونق سازندگی، ۱۳۹۴ش، ص۴۰.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، رونق سازندگی، ۱۳۹۴ش، ص۴۰؛ «روایت مجید انصاری از انتخابات مجالس سوم و چهارم و تأسیس مجمع روحانیون مبارز»، وبگاه تاریخ ایرانی.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۹.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۲-۳۱۳.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۱۶۵.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۹.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۱.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۸.
- ↑ «مجمع روحانیون خواستار ابطال انتخابات و تجدید آن شد»، وبگاه آفتاب یزد.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۵-۳۶؛ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۲۱، ص۲۶-۲۷.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۹.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۳-۳۱۴.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۴۳-۴۴.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۱۲۸.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۴۳.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۴۳.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۱۱.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۳.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۵-۳۶.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۱۱.
- ↑ دارابی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۳.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۷.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۸.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۸.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۹.
- ↑ سلیمی‌بنی و مظفری، مجمع روحانیون مبارز، ۱۳۹۰ش، ص۳۷.
- ↑ «تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز در جامعه پساانقلابی ایران»، وبگاه آثاربوک
- ↑ «مجمع روحانیون مبارز»، وبگاه پاتوق کتاب فردا.
منابع
- «مجمع روحانیون خواستار ابطال انتخابات و تجدید آن شد»، وبگاه آفتاب یزد، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۲۲ تیر ۱۴۰۰ش.
- «تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز در جامعه پساانقلابی ایران»، وبگاه آثاربوک، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- «مجمع روحانیون مبارز»، وبگاه پاتوق کتاب فردا، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- «چرا امام اجازه انشعاب داد؟»، روزنامه شرق، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۰ تیر ۱۴۰۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- پناهی، محمدحسین و امینی، سعیده، «تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز»، در مجله مطالعات اجتماعی ایران، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۱ش.
- پناهی، محمدحسین، خانیکی، هادی و امینی، سعیده، «تبیین جامعه‌شناختی تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز طی دو دهه ۱۳۶۷-۱۳۸۸ش»، در مجله مجله جامعه شناسی ایران، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۲ش.
- دارابی، علی، جریان‌شناسی سیاسی در ایران، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ هفتم، ۱۳۸۹ش.
- سلیمی‌بنی، صادق، و آیت مظفری، جامعه روحانیت مبارز، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- سلیمی‌بنی، صادق، و آیت مظفری، مجمع روحانیون مبارز، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، رونق سازندگی؛ کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال ۱۳۷۱، به اهتمام حسن لاهوتی، تهران، نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- http://www.imam-khomeini.ir/fa/C207_44545/_تشکیل_%C2«Ù ج٠ع_رÙØاÙÛÙÙ_٠بارز%C2»
پیوند به بیرون
- «تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز»
- «تبیین جامعه‌شناختی تحول گفتمان مجمع روحانیون مبارز طی دو دهه ۱۳۶۷-۱۳۸۸ش»
- «بررسی نقش جامعه روحانیت مبارز با مجمع روحانیون مبارز در عرصه سیاست ایران تا سال ۱۳۸۸ش»